Skip to main content

Full text of "Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non- commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 



Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web 

at http : / /books . qooqle . com/ 



Google 



Über dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 

Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nutzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 

Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google -Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 



Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter http : //books . google . com durchsuchen. 




Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



b er ©efeUfcMf t 

für 

Altere beutfdje ©efdjtdjtfunbe 

SBefirbetuny einet ©efammtaußgabe bet Ö.ueöenf(^riften 
beutftber ©eftyicbten beö SRittelaltei* 

Mit 



3e^nter §Bant>. 

SRit j»et ©tfinbrutf tafeln. 



Hannover. 
3n btt $a&nf($fn $of bu($^ anblun g. 
18 5 1. 
Unt>eränbcrtcr 9lac&fcnitf 1979 



"OD 
a 

>f.!0 



Digitized by 



Google 



3 n M 1 1. 



I. »erjeidjmf 6er in ben erfhn jel;n SBÄnben 
ber Monumenta Germaniae enthaltenen @e* 
fcfyicfytfdjreiber 1—74 

1. »erjfi^niS ber ©rföityföreiber, t>on $errn Dr. 
9Battenba$ j 

2. £erjei$m$ ber ®efrfcf, t>om ^eroulgeber 18 

3. Hf^abetiföf« »rrjeityiifi, Don $errn Dr. ©at. 
tenba$ 31 

IL Über baö ©etbengebidjt Don tfönig #einridj8 

IV ©adjfenfriegen, Dom $ermi8geber . 75—86 

1U. Über bit Quellen ber Gesta Roberli Wis- 
cardi be0 Göillermus Apuliensis, Don #errn 
Dr. Stöger SBilmane 87—121 

IV. 3|T HmAtue Don SDlonte Saftno ber SBerfaffer 
brr Chronica Roberli Biscardi? Don #errn 

Dr. 9t. SBilmana 122—130 

IV*. Über bie S^ronif Otto* Don »rrißngen, Don 

#rrrn Dr. 9t. 3Bilmnn8 .... 131-173 

V. Über bie ©jronif 9ftberid)8, Don #errn Dr. 

SR. SBifmanö 174—246 

VI. Paulus Dirtroiiaö geben nnb ©cfyriften, Don 

£emt Dr. ©efömann 247—334 



Digitized by 



Seite 

VII. ®ie ©ef^tf^reibung ber gangobarben 



üon Gerrit Dr. SJetljmaun .... 


335- 


-414 


A. Die »olf «gef^tc^te . 


335- 


-387 


1. Die Sage 




335 


2 (Scrunbiii tjun Xribtnt . 




349 


3 T)tr £andobarbrn tfttrfunfi 

V. ^tl fcUHHVVUl vlll lyl|IUII|l . 




351 






365 


ß StaiifiiA fitittrim/itnrtn 

«/• yUUlUP VlllUlUlllt • • • 




365 


6 9)nuTuA Strnrtfriifr 




367 


/lUUIcaB DVlKUlilM • 




367 


■ .nnt imiaf ni* r.ninoniSi 
ViUflimuaiur v^asiaciiBiB • 




37 t 


Erchenopertua • 




374 


ittUuiCDUo uBicruiiauus . • . 




375 


w.tinl iniiaf ni* Rnmjinnft 
ViUUliuuaivi Huuifluun • 




376 


Continnator Barberinianua 




377 


I.Ant intifllfir Aiinfimjirpnftifl 
ViUIlfcHlUSIdr AUUUlliai vliaia 




377 


■ .nntinnaf H InronliniiQ 
ViUUUOUalUi fflurcullIlUa . • 




378 


Pnnlimiaf nr Vonofiitt 
viOQllUUllOl » tSUVIUa • 




379 


fiAnt iniiAlfir ■ raJppl pnftilt 
uUUilIJUfllUi x ifllCvlcunis . 




380 






380 






381 


9. ttripranb unb $Ubafniftu6 > 




382 


10. Die <5injelgef($i<$tcn . 




383 


Translatio S. Mercurii 




383 


Translatio S. Heliani 




384 


Vita Paldonis Tatonis Tasonis 




384 


Vita S. Barbati .... 




384 


Vita S. Ansei mi . 




385 


Chronica minor Casinensia (Anaat.) 




385 


Ridolfus notariua 




386 


B. Die ÄönigöDerjei^niffe . 


387- 


-413 


1. Catalogaa BeneYentanus 




388 


Ignotaa Casinensia . 




389 


Iohannia abbatis cronica 




389 


Ignotus BeneYentanus 




395 


Ignotaa Capaanua 




396 


Monachua S. Sophiae Beneventanae 




397 


Ignotus Salernitanns 




398 



Digitized by 



V 



IgDOtus Vindobonenaia 

2. Catalogoa Briiianoa 

3. Catalogoa Longobardoa 

4. Catalogi Oscclenses 

5. Catalogoa Venetus 

6. Catalogua Locensia 

7. Catalogoa Farfenaia 

8. Catalogos Piatorieoaia . 
9* Catalogoa Taurinenaia . 

10. Catalogoa Nooantulanus 

11. Catalogoa Yindobooenaia 

12. Summa legom Longobardorom 



Ignotos Neapolitanos 



Seite 
399 
400 
401 
402 
408 
408 
409 
409 
411 
411 
412 
412 
412 



91ad)träflf 



413.414 



VUI. Über eine ber älteflrii ^anbfc^rtfteii be8 

(Sdjroabenfpiegetö, Dom ©erauöjjeber . . 415—425 

IX. Steife mdj äöflcrreic^ in ben Sauren 1847, 

1848, 1849, tum #errit Dr. SBattcnbndj . 426—693 

Serftcityiif? ber auf btefer Steife unterfu$ten 
$anbfa)riften. 

1. $anbfo)riften ber f. f. ^ofbibltot^ef in 

©ien 447—584 

2. $anbfd)riften br« f. f. $au««, $of. unb 



3* $anbfa)riften be« Sa)otten|lift« in SBien 592—593 

4. $anbfd)riften be* Stiftes Äloflerneubura, 593—594 

5. $anbf$riften br« Stiftes ^eiligenPreuj 594—600 

6. $anbfa)riftett be« Stifte« ©öttmrty . 600—601 

7. $anbfa)riften be« Stifte« «DMf . . 601—607 

8. $anbfa)riften be« Stifte« dtoetl . . 608—611 

9. $anbfd)riften ber StycealbiMiotyef in 2inj 611—613 

10. $anbf$riften be« Stifte« S. $eter in 
Salzburg 614—618 

11. $<mbfa)riften ber Sgcealbibliotyef in 
Salzburg . ... 618—619 



Staat«*9rd)it>e« 



584—592 




VI 



Seite 

12. $anbfa)riften be« Stifte« ÜRatfee . . 619-620 

13. $anbfa)riften ber Untoerf!tät«bibliot$er 

in ®rä* 621—625 

14. $anbfa)riften be« Otiftcft Wein . 625—626 

15. $anbfd)riften be« Stifte« SBorau . . 626—631 

16. $anbf$riften be« Stifte« «bmunt . 631—644 

17. Da« große Segenbarium . . . 644—657 

18. $anbfa)rifren ber Untoerjität«bibliot&eP 

in $rag 657—670 

19. $anbfa)riftcn be« Stifte« $o^enfnrt 671 

20. $anbfa)riften ber Untoerjtt&tSbtbliotyef 

in Dlmüa 671-681 

21. $anbfa)rifren be« Domfopitel« in Dlmüj 681—682 

22. Stäbtifa)e« «ra)io in Olmüa . .683 - 685 

23. $anbfa)riften ber (lfinbifa)en Sammlung 

in »rünn 685—688 

24. $anbfa)riften be« Stabtara)toe« in 

»nlnn 688 

25. $aubfa)riften be« Stifte« Walgern . 689—692 

26. #anbfa)riften ber fürfll. jDietria)fleinfa)en 
©ibliot&ef in 9Wol«burg . . 692—693 



Sfleflifrcr, oou Gerrit Dr. SBattntbad) . . . 694—710 



Digitized by 



I. 



Verzeichniss der Geschichtschreiber. 

(SCRIPTORUM T. I— VIII.) 

Regam Francorum genealogiac. 

Regom Merowingicorum gencalogia . . 11.307 
Reges Francorum indc a Chlothario II. 11. 307. 308 
Dornas Carolingicae genealogia . . II. 308 — 312 
Origo et exordium genüs Francorum II. 312. 313 
Tabula genealogica ex codice regio Monaccnsi II. 314 
Herigeri gesta episcoporum Tungrensium, Traicctensiura 
et Leodiensium, usque ad a. 607. . VII. 167—189 
Anualcs LindisfarnenseselCantuariensesa.618 — 690.1 V.2 
Annalium S. Amandi pars prima a. 687—740. I. 6. 8 
AnnaliumLaubacensium pars prima a. 687 — 740. I. 7. 9 
Aonalium Petavianorum pars prima a. 687 — 740. I. 7. 9 
Annalium Tilianorum pars prima a. 708—740. I. 6. 8 
Annales Iuvavenscs breves a. 721 — 741. . III. 123 
Vita S. Bonifatii arebtepiscopi auetore Wilibaldo pres- 

bytero (obiit a. 754.) II. 331—353 

" Appendix auetore presby tero Moguntino II. 353 — 357 
Ex Otbloni vita S. Bonifacii ... II. 357—359 
Ex vita S. Lebuini auetore Hucbaldo Elnonensi c. a. 

760 II. 360—364 

Annales Sangallenses Baluzii cod. n. 124. Pars prima 

a. 691— 764 1.63 

Annalium Laureshamensium pars prima a. 703 — 768. 

I. 22-30 

Annalium Nazarianorum pars prima a. 708—768. 1. 23 — 31 
Annalium Alamannicorum pars prima a. 703 — 768. 

I. 22—30 

Annalium Guelferbytanorum pars prima a. 741 — 768. 

I. 23-31 

&Td)f9 ic X. Santo. 1 



Digitized by 



2 



I. Gescbiclitschrciber. 



Annalium S. Amandi continuatio a. 741—770. 1. 10. 12 
Annalium Laubacensium continuatio a. 741 — 770. 1. 10. 12 
Annalium Petavianorum continuatio a. 741 — 770. 1. 11. 13. 

III. 170 

Vita S. Galli a. 560—771 II. 1—21 

Gozberti diaconi continuatio libri II de miraculis 
S. Galli per Walafridum Strabonem emendata 

II. 21—31 

Prologus vilae mctricae S. Galli ex cod. n. 587. II. 31 
Ermenrici Augiensis tentamen vitae S. Galli ador- 
nandae in prosa et metro ... II. 31 — 33 

Ex cantilena de S. Gallo 11.33 

Genealogia S. Galli 11.34 

Eigilis vita S. Sturmi abbalis Fuldcnsis (ob. 779) 

II. 305—377 

Pauli Warncfridi über de episcopis Mcttcnsibus usque 

ad a. 784 II. 260—268 

Annales Wcingartenses a. 708—787. . . . 1.64.65 
Annales Laurissenses a. 741 — 788. ... 1. 134 — 174 
Anskarii vita S. Willehadi episcopi Brcmensis , —789. 

II. 378-390 

Annalium Alamannicomm continuatio a. 769—780. 

I. 40-44 

Annalium Guelferbytanorum continuatio a. 769 — 790. 

1. 40—44 

Annalium S. Amandi continuatio altera a. 77 1 — 791 . I. 1 2 
Annalium Laubacensium continuatio altera a. 771 — 791. 

I. 12 

Annalium Nazarianornm pars altera a.769 — 791. 1.40 — 44 

Annales Alcuini a. 782—797 IV. 2 

Annalium Petavianorum pars secunda a. 771 — 800 et 804. 

I. 15 -18. III. 170 
Annalium Alamannicomm continuatio Murbacensis a. 

790-800 I. 47. 48 

Angilberti carmen de Karolo Magno - 800. II. 391—403 
Annalium Laureshamensium pars altera a. 768—803. 

I. 30—31) 

Annalium Guelferbytanorum pars altera a. 791 — 805. 

817 et 823 I. 45. 46 

Annalium Tilianorum pars altera a. 741—807. 1. 219—224 
Altfridi vita S. Liudgeri episcopi Mimigardefordensis 

-809 II. 403-419 



Digitized by 



Google 



VIII. u. IX. Jahrhundert. 



Ex vüa S. Liudgeri sccunda et quarta II. 419 — 424 
Annalium S. Araandi pars secunda a. 792—810. I. 14 
Chronica de sex aetatibus mundi usque ad a. 810. II. 256 
Annales Fuldenses antiqui. Pars prior a. 651 — 814. 

I. 95. II. 237. III. 116*. 117* 
Annales Iuvavenses minores a. 742—814. 1. 88. 89. III. 122 
Annalcs Sangallenses Baluzii cod. n. 124. Pars altera 

a. 708—814 I. 63 

Kinhardi vita Karoli imperatoris . . II. 426—463 
Monachi Sangallensis de geslis Karoli Magni libri II. 

II. 726-763 

Fabulae de Karoli Magni expedilione Hispanica 

III. 708-710 

Poetae Saxonis annalcs de gestis Caroli Magni impe- 

raloris a. 771—814 1. 225—279 

Vita S. Symeonis Achivi s. IX. . . . IV. 445\ 446* 
Annales Sangallenses breves cod. n. 732. a. 708—815. 

I. 64. 65 

Annales Laurissenses minores a. 680—817. 1. 112 - 123. 

630. II. 194 

Annales Augicnses brevissimi a. 541— 817. 111.136.137 
Chronicon Moissiacense a saeculo quarto usque ad 

a. 818 et 840 1. 280—313 

Ei chronico* Moissiacensi a. 787—789. 804—813. 816. 

11. 257—259 

Sigebcrü auctarium Silhiense a. 640—820. . VI. 442 
Annales S. Emmerarami Ratisponens. maiores a. 748 — 823. 

I. 92. 93 

Ex translatione sanguinis Domini, c. a. 825. IV. 446*— 449* 
Ex Paschasii Radberti vita S. Adalhardi abbatis Cor- 

beiensis, usque ad a. 826 II. 524 — 532 

Ermoldi Nigelli carmina, a. 826. 

In honorem Hludowici caesaris augusti libri IV. 

II. 466—516 

In laudem Pippini regis elegiae 11. . II. 516 — 523 
Erchanberti breviarium regum Francorum, inde a sae- 
culo quinto ad a. 827 II. 327 

Annalium Monasteriensium pars prior a. 528—828. 

III. 152-154 

Einbardi continuatio annalium Laurissens. a. 788—829. 

I. 174—218 

Einhardi annales a. 741—829 I. 135—218 

1* 



Digitized by 



4 



I. Geschichtschreiber. 



Vita et miracula S. Otmari abbatis Sangallensis, usquc 
ad a. 829, auctore Walafrido Strabone . II. 41—47 

Rythmus de S. Otmaro II. 55—58 

Gesta abbatum Fontanellcnsium nsque ad a. 833. 

II. 270—300 

Wiberti et Waldberti traditio de Ostabckc a. 834. II. 217 
Annalium ßertinianorum pars prima a. 741 — 835. 

I. 423—429. II. 193 
Annalcs Iuvavenses maiores a. 550 — 835.97":. I. 87. 88. 

III. 122. 

Thegani vita Hludowici imperatoris . . II. 585 — 603 
Appendix annonim 836. 837. . . II. 603. 604 
Ex Paschasii Radberti vita Walac abbatis Corbciensis, 

usquc ad a. 836 II. 533 — 569 

Translatio S. Liborii a. 836 IV. 149—157 

Historia translationis S. Viti a. 836. . II. 576—585 
Annales Fuldenscs anliqui. Continuationcs a. 816— 838. 

I. 95. II. 237. III. 117* 
Ahnales Fuldenses auctore Enhardo a. 680—838. 

I. 343-361 

Sancti Iudoci auetarium Sigeberli a. 795. 840. VI. 443 

Vita Hludowici imperatoris II. 604 — 648 

Annales Lugduncnscs a. 769-841. . . I. HO. 630 

Nithardi historiarum libri IV 11. 649—672 

Annales Auscienses. Pars prima a. 687 — 844. . III. 171 

Translatio S. Magni c. 845 IV. 425—427 

Annales Weissem burgenses a. 763—846. . . I. III 
Gesta abbatum Fontanellcnsium. Appendix annorum 

834-850 II. 300. 301 

Ex UfBngi Werthinensis vita S. Idae . II. 569— 57(i 
Translatio S. Aleiandri aucloribus Ruodolfo etMegin— 

harto, a. 851 II. 673-681 

Annales Flaviniacenses a. 832—853. . III. 150—152 
Annales S. Amandi breves a. 742 — 855. . . II. 184 

Catalogus regum Francorum — 855 III. 19 

Annalium Augiensium pars prior a. 709—858. I. 67. 68. 

II. 238 

Annalium Alamannicorum conlinuatio Augiensis a. 

801-859 I. 49. 50 

Fragmentum chronic! Fontancllensis a. 841 — 859. 

II. 301—304 

S. Willehad! miracula a. 860 II. 384—390 



Digitized by 



IX. Jahrhundert. 



Ki translaliono S. Pusinnae a. 860. . II. 681—683 
Annalium Rcrlinianurum pars secunda: Prudentii Tre- 
censis episcopi annales a. 835—861. . I. 429—454 



Annalium Fuldensium pars altera auctorc Ruodolfo 

a. 838 - 863 L 361-375 

Vita S. Anskarii —865 11. 683-725 

Chronicon Casinense a. 568— 867. . . III. 222—230 
Ysonis libri 11 de miraculis S. Olmari — 867. II 47— 54 
Ex Adonis archicpiscopi Viennensis cbronico usque 
ad a. 869 II. 315—323 



Francorum regum histoi ia. Pars prior usque ad a. 869. 

II. 325 

Annales Colonienses brevissimi a. 814 — 870. . 1. 97 
Annalium Lobiensium fragmenta a. 741 — 870. II. 194. 195 

Ex vila S. Liulbirgae a. 870 IV. 158—164 

Chronica de monasterio sanclissimi Benedict! — 872. 

III. 198—207 

Annales Xantenses a. 640—874. ... II. 217—235 
Agii vila Hathumodae a. 840—874. . IV. 166—175 
Agii dialogus de obilu Hathumodae . IV. 176— 189 
Anualiom Alamannicorum conlinuatio Sangallensis 

prima a. 860—876 I. 50. 51 

Francorum regum bistoria. Pars secunda a. 875 — 877. 

II. 326 

Adonis Viennensis chronicon. Conlinuatio prima a. 

866—879 et 924 II. 323. 324 

Andreae presbvteri Bergomatis chronicon a. 568 — 877. 

III. 232-238 

Fragmcnlum codicis Monaccnsis de hello a. 880. HI. 569 
Annalium Alamannicorum conlinuatio Sangallensis al- 
tera a. 877-881. I. 51 

Erchanberti breviarium regum Francorum, continuatum 
per monachiim Augiensem a. 840-881. 11.328. 329 
Annalium Fuldensium pars lertiaa. 863—882. 1.375—395 
Annalium Bertinianorum pars tertia: Hincmari archi- 
cpiscopi Uemcnsis annales a. 801— 882. 1.455—515 
Casus S. Galli auetore Ratperto, usque ad a. 883. 

II. 59—74 

Annalium Laubacensium pars secunda a. 796—885. 1. 15 
Sigcbcrli auclarium Corbcicnsc a. 479—885. VI. 447 
Annalium Fuldensium pars quarlaa.882- 887. 1. 395—405 



Digitized by 



!. Gescbicblscbreiber. 



Gesta episcoporum Virdunensium usquc ad a. 887. 

auctore Bertario IV. 38 — 45 

Vita S. Rimberti arcbicpiscopi Hammaburgensis — 888. 

II. 704—775 

Annales Sangallenses brevissimi cod. n. 250. a. 76b — 889. 

I. 69 

Erchemperti historia Langobardorum a. 774 — 889. 

lü. 240-264 

Cbronicon Brixiense a. 749—893. . . III. 238—240 
Abbonis de bellis Parisiacae urbis iibri III, usque ad 

a. 896 II. 776-805 

Petri bibliotbecarii historia Francorum abbreviata 

a. 680-898 I. 416-418 

Annales Vedastini a. 874—900. I. 516—531, melius 

II. 196-209 

Radbodi episcopi Traiectensis adnotatio a. 900. II. 218 
Annalium Fuldensium pars quinlaa. 882 — 901. auctore 



quodam Bawaro I. 395—415 

Fragmenttim codicis ßambergensis de naufragio Ära- 

bum.a. 902 III. 548. 549 

Reginonis cbronicon a. 1 — 906. ... I. 537—612 
Annalium Alamannicorum conlimiatio Sangallensis tertia 

a. 882-912 et 926 I. 52—60 

Hrotsuithae Carmen de primordiis coenobii Gandcrs- 
beimensis -913 IV. 306—317 



Panegvricus Berengarii imperatoris a. 888—916. 

IV. 189-210 

Annales Sangallenses maiores. Pars prima a.709 — 918. 

I. 73—78 

S. Germani Parisiensis annales minores a. 642—91 9. IV. 3 
Annalium Laubaccnsium pars tertia a. 887—926. 

I. 52—55 

Ex Hartmanni vita S. Wiboradae, usque ad a. 926. 

IV. 452-457 

Annales Meltenses a. 687—939. ... I. 314—336 
Ex miraculis S. Marci c. a. 930. . IV. 449—452 
Gumpoldi vita Vencezlavi ducis ßohemiae (obiit 935) 

IV. 211—223 

Annales Weingarlcnses a. 792 — 936. . . I. 65 — 67 
Cbronicon dueum Bcneventi, Salerni, Capuae et Nea— 
polis a. 518—943 III. 211—213 



Digitized by 



IX. u. X. Jahrhunderl. 



7 



Liudprandi Antapodoseos libri VI a. 887—950. 

III. 273—339 

Ex miraculis S. Wigberhti c. a. 950. . IV. 224—228 
Annales Sancti Meginradi a. 918—951. . . III. 138 
De Iranslalione S. Evergisli episcopi Coloniensis a. 953. 

IV. 279. 280 

Annaliam Augiensium pars altera a. 860 — 954. 1. 68. 69. 

II. 239 

Vita Iohannis abbatis Gorziensis auclore Iohanne ab- 

bäte S. Arnulfi -956 IV. 335—377 

De Iranslalione S. Patrocli a. 959. . . IV. 280. 281 
Ex vita S. Agritii c. a. 960. ... VIII. 211. 212 
Ex miraculis S. Maximini auctore Sigehardo c. a. 960. 

IV. 228-234 

lohannes Gorziensis abbas de miraculis SS. Glodesindis 

et Gorgonii c. a. 960 IV. 235—247 

Annales Sangallenses brevissimi cod. n. 459. a. 814—961. 

I. 70 

Vita Wieberti (ob. 962) auctore Sigeberlo VIII. 507—516 
Catalogus episcoporum Meüensium — 964. II. 268—270 
Liudprandi historia Ottonis a. 960—964. III. 340—346 
Translatio S. Hy merii Ameria Cremonam c. a. 964. III. 266 
Annales Heremi. Pars prior a. 1—965. III. 138—142 
Vita Brunoiiis archiepiscopi Coloniensis, auctore Ruot- 

gero, a. 925-965 IV. 252—275 

Vita alia IV. 275-279 

Translatio S. Epipbanii a. 964. 965. . IV. 248-251 
Flodoardi annales a. 919— 966. . . . 111.363—407 
Ex Dudonis historia Normannorum, usque ad a. 966. 

IV. 93-100 

Reginonis conlinuator Trevirens. a. 907—967. 1. 613—629 
Urotsuilhae Carmen de gestis Oddonis I. imperatoris 

—967 IV. 317—335 

Vita Mahtildis regiuac —968 IV. 282—302 

Liudprandi relatio de legalione Constanlinopolitana 

a. 968. 969 III. 347-363 

Casuum S. Galli continuatio auctore Ekkehardo IV. 

ad a 972 II. 74-147 

Benedict! S. Andreae monachi chronicon a. c. 360—973. 

III. 695—719 

Widukindi res geslac Saxonicae a. c. 919—973. 

III. 408-467 



Digitized by 



8 



I. Gescbicbtscbrciber. 



Chronicon Salernilanum a. 747—974. . III. 467— 50 1 
Chronicon Gladbacense a. 973. 974. . . IV. 74 — 77 
Ex Adsouis miraculis S. Mansueti c. a.974. IV. 509 — 514 
Annales Cavenses a. 569—976. . . . III. 185—189 
Vita Cbounradi episcopi Constanliensis auctore Oudal- 

scbalco a. 920—976 IV. 430— 436 

Alia auctore anonymo .... IV. 436 — 445 
Flodoardi conlinuatio a. 966. 976—978. III. 407. 408 
Fragmentum codicis Parisiensis de bello a. 978. III. 623 
Ex miraculis S. Apri e. a. 978. ... IV. 515—520 
Folcuini gcsta abbatum Lobiensium a. 637—980. 

IV. 52—74 

Miracula et translatio S. Idae a. 980. . II. 574 — 576 
Ex translalione S. Celsi auctore Tbeoderico, c. a. 980. 

VIII. 204—207 

Miracula S. Celsi VIII. 207. 208 

Annalium Lobiensium continualio annorum 900 — 982. 

II. 209—211 

Vita S. Oudalrici episcopi Augustani auctore Gerhardo, 

usque ad a. 982 IV. 377—428 

Ex Syri vita S. Maioli, abb. Cluniacensis, usque ad a. 983. 

IV. 650-655 

Annalium Weissemburgensium pars prior a. 708—984. 

III. 33—65 

Vita Deoderici episcopi Meltcnsis auctore Sigcberto 

Gemblacensi, —984 IV. 461—483 

Rhythmi in honorem Deoderici episcopi IV. 483 
Ex vita Kaddroae abbatis . . . IV. 483. 4S4 
Annalcs Lausonenses a. 850 — 985. . . III. 152 — 155 
Annales S. Maximini Trevirensis a. 538 — 987. 11.212. 

213. melius IV. 5—7 
Annalium Einsidlensium pars prior a. 742—937. III. 145 
Annalium Hildcsbeimensium pars prior ab O. C. ad 



a. 993 III. 22. 42—70 

Annalium Quedlinburgensium pars prior ab O. C. ad 

a. 993 in. 22-69 

Annales Egolismenses a. 815 — 993 IV. 5 



Othloni vita S.Wolfkangi episcopi (ob. 994) IV. 521—542 
Widrici vita saneti Gcrardi episcopi Tullensis —994 

IV. 490—505 

Iticberi hisloriarum librilV a. 884— 995. 111.561—657 
Kicbcri annales a. 995-998 Hl. 057 



Digitized by 



X. u. XI. Jahrhundert. 



9 



Acta concilii Remensis ad S. Basolum auctorc 
Gerbert o archiepiscopo, a. 991. . III. 658—686 

Leonis abbatis et legati ad Hugonem et Kotber- 
lum reges cpistola III. 686-690 

Ada concilii Mosomensis auetore Gerberlo, a. 995. 

III. 690. 69t 

Acta concilii Canseiensis auctorc Gerberlo, a. 995. 

III. 691—693 

Gregorii V. litterae de synodo Papiensi III. 694 
Purcbardi carmen de gcslis Witigowonis abbatis Au- 

giensis —996 IV. 621—632 

Annaliom Hcremi continuatio a. 977—997. III. 143. 144 
Vita S. Adalberti (ob. 997) auetore Iobanne Canapario 

IV. 581 -595 

Vita S. Adalberti secunda auctorc ßrunone archiepiscopo 

IV. 596-612 

Miracula S. Adalberti martiris . . IV. 613—616 
Excerpla Altahensia a. 514—998. ... IV. 35. 36 
Epitaphium Adalbeidae imperatricis (ob. 999) auetore 

Odilone IV. 633— 649 

Ex miraculis S. Verenac s. X. ex. . . IV. 457 — 460 
Chronica de raonasterio sanetissimi Benedicti — 1000. 

III. 198-207 

Annalcs S. Benigni Divionensis a. 564 — 1000. V. 37—41 
De impcraloria potestatc in urbe Roma libellus 

III. 719-722 

Ex vita S. Nili abbatis a. 997—1002. . IV. 616—618 
Adalboldi vita Heinrici II. imperal. —1004. IV. 679—695 
Vita Adalberonis II. Mcltensis episcopi, auetore Con- 

stantino abbate, —1005 IV. 658—672 

Epitaphium Adalberonis auetore Cuonrado IV. 672. 673 

Synodus Francofurtcnsis a. 1007 IV. 795 

• lohannis diaconi chronicon Venetum et Gradense usque 

ad a. 1008 VII. 1—47 

Wiperti narratio de marlvrio Brunonis archiepiscopi 

a. 1009 " IV. 579. 580 

Ex miraculis S. Alexii c. a. 1010. . . IV. 619. 620 
Annales S. Bonifacii brevissimi a. 936— 1011. III. 118 
Calalogus abbatum Fuldensium . . . III. 117 
Libcr de sucecssoribus S. Hildulf! in Mediano mona- 

sierio st. 703—1011 IV. 86-92 

Annalcs Masciaccnses a. 732—1013. . III. 169. 170 



Digitized by 



10 



I. Geschichlschreiber. 



Passio S. Cholomanni a. 1014. ... IV. 074— 077 
Alperti de episcopis Metlensibus libellus a. 978 — 

c. 1017 IV, 697—700 

Thietmari cbronicon a. 919—1018. . III. 723—871 
Vita Balderici episcopi Leodiensis a. 1008—1020. 

IV. 724—738 

Chronicon S. Martini Coloniensis a. 756—1021. II. 214. 21 5 
Lantberli vita Heribert! archiepiscopi Coloniensis — 1021. 

IV. 739—753 

Ex Petri Damiani vita S. Romaaldi a. 974—1021. 

IV. 846-854 

Alperti de diversitatetempor. lib.U — 1022. IV. 700— 723 
Thangmari vita Bernwardi episcopi Hildesheimcnsis, 

ad a. 1022 IV. 754-782 

Annales S. Bonifacii a. 716-1024. . III. 117. 118 
Annales Virdunenses a. 822-1024. ... IV. 7. 8 
Adalberli vila Heinricill. imperaloris a. 1002 — 1024. 

IV. 792—811 

Tabulac Karolorum et Oltonnm . . . III. 214.215 
Slemmata Karolorum et Ottonum .... VI. 32 
Annalium Quedlinbnrgensium continuatio a. 994 — 1025. 

III. 72-90 

Chronicon Aquitanicum a. 830—1025. . II. 252. 253 
Vila Burchardi episcopi Wormatiensis , a. 1025. 

IV. 829—846 

Ex Rodulfi Glabri vita S. Willelmi Divionensis, usque 



ad a. 1026 IV. 655-658 

Cronica regum Francorum — 1027. . . . III. 214 

Synodus Romana a. 1027 VIII. 12 

Annales Colonienses a. 776—1028. ... I. 97—99 
Ademari Cabannensis historiarum libri III, usque ad 
a. 1028 IV. 106-148 



Catalogus abbatum S. Galli usque ad a. 1030. II. 34—37 
Ex Eberwini vita S. Magnerici, a. 915 — c. 103O. 

VIII. 208. 209 

Adonis Viennensis cbronicon. Continuatio II ex cod. 

Bernensi a. 897—1031 II. 327—329 

VitaS.Cunegundisimperatricis(ob.a. 1033.) IV. 817-824 
Chronicon S. Michaelis in pago Virdunensi a. 722 — 1034. 

IV. 78-BCi 

Ex Eberwini miraculis saneli Symeonis c. a. 1035. 

VIII. 209—211 



Digitized by 



XI. Jahrhundert. 



Annales Mettenses brcvissimi a. 934—1038. III. 155 
Chronicon Luxoviensc breve a. 1—1039. III. 219—221 
Annaliom Oltenbaranorum pars prior ex annalibus 
Hersfeldensibus desumpla a. 727—1039. . V. 1—6 
Annales Einsidlenscs continuali a. 988—1039. III. 145. 146 
Annalium Hildesheimensium continuatio a. 994— 1040. 

III. 90—103 

Ex Arnoldi lib. de S. Emmerammo, c. a. 1040. IV. 543—574 
Annales Casinates a. 914—1042. . . . III. 171. 172 

Annales Barenses a. 605—1043 V. 51—56 

EiKodulG Glabri historiarum libris V, usqae ad a. 1044. 

VII. 48-72 

Anselmi gesla episcoporum Leodiensium a. 661— 1048. 

VII. 189-234 

Cesta episcoporum Virdnnensiam. Continuatio auctore 
monacho S. Vitoni, a. 925—1047. . . IV. 45—51 
Sigeberti gesla abbatum Gemblacensium, usque ad a.1048. 

VW. 523-542 

Cbronicon Novalicicnse usque ad a. 1048. VII. 73 — 133 
Fragnncnta vitae b. Eldradi . . VII. 128—130 
Ex Nccrologio Novalicicnsi et S. AndreaeTaurinensi 

VII. 130-133 

Annales Salisburgenses a. 499—1049. . . I. 89. 90 
Ex miraculis S. Gerardi auctore Widrico c. a. 1050. 

IV. 505—509 

Gesta episcoporum Cameracensium. Uber I. II. III. 

usque ad a. 1051 VII. 402—489 

Ex chronico S. ßenigni Divionensis a. 1041 — 1052. 

VII. 235—238 

Annalcs Laubienses a. 418—1054. ... IV. 9 — 20 
Annales Lcodienscs a. 58 — 1054. ... IV. 9—20 
Herimanni Augiensis chronica a. 1—1054. V. 67— 133 
Annalium Sangallensium maiorum pars altera a. 919 — 

1056 I. 78—85 

Liber miraculorum S. Adalheidae c. 1056. IV. 645—649 
Annalium Hcremi continuatio altera a. 972—1057. 

III. 143-145 

Chronicon Wirziburgense a. 1 — 1057. . VI. 17—32 
Chronicon comiluin Capuae a. 815 — 1058. III. 207 — 210 
Anonvmus Haserensis de episcopis Eicbstetensibus 

a. 741—1058 VII. 253—266 

Annales Floriacenscs a. 626—1060. . . II. 251.252 



Digitized by 



12 



I. Geschichlschrciber. 



Annales Lemovicenscs a. 838 — 1060. . IL 251.252 
Annales S.GermaniParisiensisa. 466 — 1061.111. 106—168 
Annales Elnonenses minores a. 533 — 1061. V. 17 — 20 
Annales S. Benigni Divionensis conti nuati a. 1000 — 1061. 

V. 41. 42 

Annalcs S. Emmcrammi Ratisponensis minores a. 732 — 

1062. I. 93. 94 

Annales ßlandinienses a. 1-1063. ... V. 20—26 
Annales Scafbusenses a. 1009—1064. ... V. 388 
Theoderici vita et passio Conradi archiepiscopi Ire- 

verensis a. 1066 VIII. 213-219 

Catalogus reg um Langobardorum et imperatorum us- 

que ad a. 1067 V. 64 

Catalogus arcbiepiscoporum Mediolanensium — 1071. 

VIII. 102—104 

Svnodus Moguntina a. 1071 V. 185-189 

Gundechari über pontißcalis Eichstetensis usque ad 

a. 1072 VII. 239—253 

M. Adami gesla Hammaburgensis ecclesiae pontificum 

usque ad a. 1072 VII. 267—389 

Chronicon breve Bremenseusque ad a. 1072. VII. 389 — 392 
Ordo et nomina Sleswicensium episcoporum VII. 392 
Catalogus principum Salerni ad a. 1072. . III. 210 
ExhistoriamarlyrumTreverens., a.1072. V1I1.220— 223 
Annalium Weissemburgensium pars altera, a.985 — 1075. 

1087. 1147 Iii. 70—72 

Leonis Marsicani chronica monasterii Casinensis, a. 

529--t075. 1090. 1094 VII. 574—727 

Gesta Lielberti cpiscopi Caraeracensis a. 1051 — 1076. 

VII. 489—497 

Lamberti Hersfeldensis annales a. 1—1077. III. 22 — 29. 

33-69. 90—102. V. 134—263 
Arnulfi gesta arcbiepiscoporum Mediolanensium a. 

925-1077 VIII. 6—31 

Cbronicon episcoporum Hildesheimensium. Pars prior 

usque ad a. 1079 VII. 850—854 

Bertholdi annales a. 1054—1080. . . V. 264— 326 
Brunonis über de bello Saxonico a. 1056 — 1081. 

V. 327—384 

Mariani Scotti chronicon a. 1 — 1082. . V. 481 — 568 
Heinrici IV. pactum cum Romaiiis a. 1083. VI1L 4GO 
Fragmcnla de obilu Gregorii VII. . V. 563. VIII. 470 



Digitized by 



Google 



XI. u. XII. Jahrhundert. 



13 



Landulli hisloria Mcdiolanensis usquc ad a. 1085. 

VIII. 36—100 

Amatas S. Eucharii Treverensis a. 1015—1092. V. 10 
Gcsla Gerardi II. episcopi Cameraccnsis a. 1076— 1092. 

VII. 497—500 

Gesta Manassis et Walch eri cpiscoporum Cameracen- 
sium excerpla a. 1092-1094. . . VII. 500-504 
Ruperti clironicon S. Laurentii Lcodicnsis a. 959— 1095. 

VIII. 262—279 

Conradi regis gcsla a. 1095 VIII. 474 

Annales Gcngenbaccnses a. 1027— 1090. V. 389. 390 
Serics ahbatum Flaviniaccnsium aniiorum 755—1096. 

VIII. 502. 503 

KxannaIibiisS.Albiiii.Viidegitvensisa.976— 1099. III. 168 
Itarnoldi clironicon a. 1- 1100. . . . V. 391— 467 
flobcrli de Monte auclarimn Sigcbcrli a. 385 — 1100. 

VI. 475-479 

Miracnla S. Bernwardi c. a. 1100. . . IV. 782—786 
Annalos Wirziburgenscs a. 687— 1 101 . 1480. II. 238-247 
Gesta Treverorum usque ad a. 1101. VIII. 130—174 
Annalcs Lupi prolospatharii a. 855 — 1102. V. 52 — 63 
Clironicon Hugonis monaciii Virdunensis et Divionensis, 
abbatis Flaviniacensis usque ad a. 1102. VIII. 285—502 
Annalcs Augustani a. 973 -1104. . . III. 123—136 
Ekkehardi Uraugicnsis Hierosolimita, 1 104. VI. 265 — 267 
Chronicon S. Hubcrti Andaginensis usque ad a. 1106. 

VIII. 568-630 

Ex miraculis S. Modoaldi auctore Slephano, ca. 1106. 

VIII. 223-226 

Ekkehardi Uraugiensis chronicon universale ad a. 1106. 

VI. 33—231 

Gesta cpiscoporum Tullensium, usque ad a. 1107. 

VIII. 632—648 

Annalium Hildesheimensium continualio altera a. 1041 

— 1108 III. 103—112 

Goidonis chronica a. 756-1108. . . . V. 64, 65 
Chronicon Nemausensc a. 768— 1108. . . . III. 219 
Hisloria elevalionis S. Wicbcrti a. 1 1 10. VIII. 516—518 
Miracula S. Wieberti .... VIII. 518—523 
Annalium Ollen baranorum pars altera a. 1040 — 1111. 

V. 6-9 



Digitized by 



14 



I. Geschichtschreiber. 



Sigeberti Gemblacensis chronica annorum 381—1111. 

VI. 300—374 

Ekkehardi Uraugiensis chronicon imperatorum ab ori- 
gine Francorum ad a. 1114. . . VI. 8. 115-248 
Lamberti Audomarensis chronica, a. 1 — 1 120. V. 65. 66 
Versus de obitu Willerrai filii Heinrici I. a. 1120. VI. 486 
Annalium Leodieosium continaatio a. 1055 — 1121. 

VI. 28-30 

Vita Chounradi episcopi Constantiensis cum translatione 

a. l\23 IV. 436-445 

Annales S. BenigniDivionensiscontinualia. 1063—1124. 

V. 42—44 

Ekkehardi Uraugiensis chronicon universale. Pars altera 

a. 1106-1125 VI. 231—265 

Regum Italiae et imperatorum catalogi — 1125. III. 215 

-219. 872. 873 

Annales Auscienses. Pars altera a. 1051—1127. HI. 171 
Sigeberti continaatio Atrebatensis a. 1114 — 1 127. VI. 443 
Sigeberti conlinuatio Tornacensis a. 1114 — 1127. VI. 443 
Gesta Godefridi archiepiscopi Treverensis a. 1124—1127. 

VIII. 200-204 

Annales Beneventani a. 788—1130. . III. 173—185 
Ex Pauli Bernriedensis vitaS. Herlucae — 1130. IV. 427 
Gesta Treverorum. Additamenlum et continuatio prima 

a. 1015—1132 VIII. 175—200 

Chronicon S. Andreae castri Cameracesii a. 1001 - 1133. 

VII. 526—550 

Anselmi Gemblacens. continuatio Sigeberti a. 1 1 1 1 — 1 135. 

VI. 375-385 

Gestorum episcoporum Cameracensium versio Gallica 

a. 1092-1135 VII. 510-525 

Supplementum VII. 938 

Annalcs Formoselenses a. 1 — 1136. . . V. 34—36 
Gestorum abbatum Gemblacensium continuatio cum pane- 
gyrico abbatum, auctore Godeschalco, a. 1048— 1136. 

VIII. 542-563 

Annalium Hildesheimensium continuatio Padcrbornen- 

sis a. 1109-1137 III. 112-116 

Annales Erphesfurdenses annorum 1125 — 1137. 1349. 

VI. 536-541 

Annalista Saxo a. 741—1139. . . . VI. 542—777 



Digitized by 



XII. Jahrhundert. 



Petri diaconi chronica monasterii Casinonsis annorum 

1075-1139 VII. 727—844 

Ex Florentü Wigorniensis historia a. 1091—1139. 

V. 564-568 

Gcsta Albcronis archiepiscopi Trevir. a. 1132 — 1145. 

metrica VIII. 236—243 

Sigebcrli auetarinm Laudunense, a. 928. 1052-1145. 

VI. 445-447 

Annalium S. Germani continuatio a. 923—1146. IV. 3. 4 
Corbeiensium epistola ad Eugeniura papam a. 1 146. III. 12 
Maestri lscnboldi de titulo S. Pauli Halberstad. ad 

Elvingum epistola a. 1147 III. 13 

Annales Corbeienses a. 658-1148. . . . III. 1—18 
Sigeberti conlinuatio Gemblaccnsis a. 1136 — 1148. 

VI. 385—390 

Sigeberti auetarium Gcmblacense annorum 465—1148. 

VI. 390-392 

Annales Brun wi Ilarensesa. 1000—1149. 1.99- 101.11.216 
Sigeberti auetarium Hasnoniense a. 610. 1069—1149. 

VI. 441. 442 

Miracnla Heinrici II. imperaloris c. a. 1 150. IV. 81 1 —816 
(iesta Alberonis archiepiscopi Trcverensis a. 1056—1152. 

anetore Balderico VIII. 243-263 

Annalium S. Vincentii Mettensis pars prior a. 688—1154. 

III. 156-158 

Sigeberti auetarium Ursicampinum a. 382—1154. 

VI. 469—473 

Sigeberti continuatio Praemonstralensis a. 1113-1155. 

VI. 447—456 

Annales S. Michaelis Babenbergensis a. 1066 — 1160. 

V. 9. 10 

Ex miraculis S. Cholomanni auetore ul videtur Er- 
eben frido (1121—1163.) IV. 677. 678 

Sigeberti auetarium Aflligemense a. 597. 1005—1163. 

VI. 398—405 

Sigeberti auetarium Bellovacense annorum 649 — 1163. 

VI. 461—463 

Sigeberti continuatio Valcellensis annorum 1114 — 1163. 

VI. 458—460 

Sigeberti cimtinnatioBurburgensis annorum 1114 — 1164. 

VI. 456—458 



Digitized by 



16 



I. Gesckichtschreiber. 



Sigeberli auctarium Aquicinense annorum 651 — 1167. 

VI. 392—398 

Ex miraculis S. Liudgeri c. a. 1170. . . II. 424. 425 
Sigeberti continuatio Tornacensis altera a. 1132 — 1172. 

VI. 444 

Catalogus priocipum Capuae a. 1172. . . . III. 210 
Aonales Besuenses a. 1 — 1174. . . . II. 247 — 250 
Gestorum episcoporum Cameracensium continuatio An- 
dreana a. 1051—1172 VII. 525 

Translatio S. üdalrici a. 1183. ... IV. 427. 428 
Roberti de Monte chronica a. 385— 1186. VI. 475— 535 
Annalcs Romani a. 1044—1187. . . V. 468—480. 
Gesta pontificum Cameracensium abbreviata per cano- 
nicum Cameracensem a. 1012 — 1191. VII. 504 — 510 
Annalium Monasteriensium pars altera a. 1065 — 1194. 

III. 154. 155 

Casuum Sancti Galli continuatio altera a. 972 — 1200. 

II. 148—163 

Miracula S. Cunegundis imperat ca. 1200. IV. 824— 828 
De combustione monasterii Gemblacensis, auctore Gui- 

berto, c. a. 1200 VIII. 563. 564 

Nicolai Ambianensis auctarium Sigeberti a. 424 — 1203. 

VI. 473. 474 

Annales S. Benigni Divionensis a. 569 — 1214. (1243) 

V. 37—48 

Annales Cavenses breves a. 902—1217. III. 188—193 
Annales Sanctae Columbae Senonensis a. 708 — 1218. 

I. 102-109 

Annales Pragenses a. 894—1220. . . III. 119—121 
Annales Elnonenses maiores a. 542— 1224. V. 11—17 
Ex invenlione et miraculis S. Mathiac, usque ad a. c. 

1226 VIII. 227—234 

Casuum Sancti Galli continuatio tertia a. 1200—1233. 

II. 163—183 

Sigeberti auctarium Mortui Maris a. 1054—1234. 

VI. 463-469 

Sigeberti continuatio Aquicinclina a. 1149 — 1237. 

VI. 405—438 

Sigeberti continuatio Bergens. a. 1201-1237. VI. 438—441 
Catalogus episcoporum Constantiensis eccl. — 1243. II. 39 
Catalogus abbatum monasterii Augiensis ad a. 1254. 

II. 37—3» 



Digitized by 



XII — XVI. Jahrhundert. 17 

Notae historicae codicibos Sangaliensibas adiectae a. 

806 -1262 I. 70. 71 

Aonaliom Einsidlensium continoatio a. 1051 — 12S0. 

(1544. 1569) . . . ID. 146-149 

AnnaliumS. Vincentii Mettensis pars altera a. 1159—1280. 

III. 158-160 

Annales S.Benigni Divionensis continuati, 1125—1285. 

i , ™ • V - 37 - 50 

Annales Blandimenses continuati annorum 1064 — 1292. 

„ , . V. 20-34 

Catalogus abbatum S. Galli conlinuatus a. 1030—1300. 
. , „ H. 35. 36 

Annale« Ca venses continuati a. 1034— 1315. III. 189—197 
Sigeberti continuatio Tornacensis tertia a. 1332—1334. 

■ , o ' VI. 44 * 

Annales S. Bavonis Gandensis, a Iulio Caesare a. 608 

-1338. 1341-1345. 1349. 1350. . . II. 185-191 
Catalogi archiepiscpporum Mediolanensitim continuati 

a. 1075-1355. VII. 104—110 

Annales Fossenses a. 1123—1389. . . IV. 30—35 
Fragmenta de rebus Wirzburgensibuss.XIV. VI. 550. 551 
Chronici episcoporura Hildesheimensium continuationes 

ab a. 1079 usque ad a. 1424. . . VII. 854-873 
Annales Mosomagenses a. 969—1452. . III. 160—166 
Catalogus abbatum S. Galli continuatus a. 1300—1463. 
P . . . n. 36. 37 

Chronici episcoporum Hildesheimensium supplementum 

a. 1452-1474 VII. 873 

Annaliuni Laubiensium continuatio a. 1056 — 1505. 

^ . IV. 20—28 

Ottonis et aliorum continuationes libri pontificalis 
Eichstetensis s. XII -XVI. . . . VII. 250—253 



ftnftf» k. X. 53anb. 1. Mtyctlnn«!' 



Digitized by 



Ib II. Gesetze. 

II. 

Gesetze. 

Kegum Mero wingor um capitularia. 

500 — 511. Chlodovcchi I. regis capitula paclo legis 
Salicae addita Legg. T. II. p. 1. 

c. a. 550. Childeberti 1. regis capitula pacto legis Sa- 
licae addita II. 5 

c. a. 550. Chlothacharii I. regis capitula pacto legis 
Salicae addita II. 9 

1. 554. c. Childeberti I. constilutio (Baluze Capitul. 
T. I. p. 5.) 1.1 

2. 500. c. Chlothacharii I. constitutio (ib. p. 7.) I. 2 
561 — 584. Chilperici I. regis edictum ... II. 10 
561 — 584. Capitula pacto legis Salicae addita II. 12 

3. 585. Nov. 10. Guntchramni edictum (ib. p. 9.) I. 3 

4. 587. Nov. 29. Guntchramni et Childeberti II. pactum 
(ib. p. 11.) I. 5 

5. 593. c. Childeberti II. et Chlothacharii II. pactum 
(ib. p. 15.) I. 7 

6. 596. Febr. 29. Childeberti II. decretio (p. 17.) . I. 8 

7. Chlothacharii II. decretum (ib. p. 19.) . . I. 11 

8. 614. Oct. 18. Chlothacharii II. edictum anni 614. 
(ib. p. 21.) I. 14 

Karlomanni prineipis capitularia. 

9. 742. Apr. 21. Capitulare anni 742 (ib. p. 145.) . I. 16 

10. 743. Marl. 1. Capitulare Liftinense (p. 149.) . I. 18 

11. Forma abrenuntialionis diaboli. Indiculus super— 
stitionum et paganiarum I. 19 

Pippini capitularia. 

12. 744. Marl. 3. Pippini prineipis capitulare Suessio— 
nense (ib. p. 155.) I. 20 

13. 753. Marl. Pippini regis capitulare Vermeriense 
(ib. p. 161.) I. 22 

14. 755. lul. 14. Capitulare Vernensc (capp. 1 — 12.) 
(p. 167.) I. 24 

Petilio episcoporum (capp. 13—15.) (p. 173.) I. 2(5 



Digitized by 



VI— VIII. Jahrhundert. 



19 



15. 757. Capitulare Compendiense (p. 179.) . . I. 27 

16. 71)5. Conventus Attiniacensis I. 29 

17. Capitulare inccrti anni (p. 177.) .... I. 30 
IB. 705. Encyclica de letaniis faciendis (p. 185.) I. 32 



768. aestate. Capitulare Aquitanicum .... II. 13 
Karoli Magni capitularia. 

19. 769—771. Capitulare generale (p. 189.) . . I. 33 

20. 772. c. Capitulare de banno dominico . . I. 34 

21. 779. Mart Capitulare anni 779 I. 35 

Capitulare Francicum (p. 195.). 

Capitulare Langohardicum. 

22. Capitulare episcoporum (p. 199.) .... I. 39 

23. 781. Mart.? Capitulare Mantuanum ... I. 40 

24. 782. Mart. ? Pippini capitulare Langobard. . I. 42 

25. Encyclica de emendationc librorum et ofßciorum 
ecclesiaslicorum (p. 203.) I. 44 

26. 783. Capitulare generale anni 783. ... I. 45 
Capitulare Francicum (p. 257.). 

Pippini capitulare Langobardicum (p. 538.). 
785. aestate. Capitulare legationis Romanac . II. 549 

27. 785. aestate. Capitulare Paderbrunnense a. 785. 
(p. 251.) I. 48 

28. 786. Pippini capitulare Langobard. (p. 539.) . I. 50 

29. 787. Encyclica de litteris colendis (p. 201.) I. 52 

30. 789. Mart. 23. Capitulare ecclesiasticum a. 789. 



(p. 213.) I. 53 

31. Capitulare monasticum (p. 241.) .... I. 67 

32. Capitulare generale (p. 243.) I. 68 

Capitulare missorum Aquitanorum II. 14 



33. 789. vel 790. Pippini capitulare Papiense (p. 535.) 

I. 69 

34. 794. Capitulare Francofnrtense (p. 261.) . I. 71 

35. 797. Oct. 28. Capitulare Saxonicum (p. 275.) I. 75 

36. 799. Aug. 20. Episcoporum statuta Rhispacensia et 
Frisingensia I. 77 

37. Episcoporum statuta Salisburgensia ... I. 80 

38. 800. Edictum pro episcopis (p. 329.) . . I. 81 

39. 800. Inn. Capitulum pro pago Ceoomannico I. 82 
800. Dec. Synodus Romana. Sacramentum Leonis III. 

papae II. 15 

2* 



Digitized by 



•20 



II. Gesetze. 



40. 801. lun. Capitulare Ticincnsea.b01.(p. 345.) I. 82 

41. 801. Nov. Capitulare Aquisgran. a. 801. (p.357.) I. 87 

42. 802. lan. ex. Mandatum de Saxonibus obsidibus 



Moguntiae praescntandis 1. 89 

Conventus vernalis anni 802 I. 90 — 101 

43. 802. Marl. Capilulare Aquisgran. a. 802. (p. 303.) 1. 90 

44. Capitula missis dominicis data 1. 90 

44a. Capilula missoruui per inissalicum Parisiense et 

Rodomense I. 90. 11. 10 

44b. Capitula missorum per missaticum Senonense 
(p. 375.) I. 90 



45. Capitula excerpta (p. 515.) 1. 99 

46. Admonilio generalis (cf. p. 375.) I. 101 

47. 802. vcre. Pippini capitulare Langobard. a h 02. 1.103 
802. Oct. Conventus autumnalis anni 802. 1. 105—109 



48. Capitulare generale I. 100 

49. Capitula examinalionis generalis . . . . I. 107 

50. Capilula de doctrina clericorum .... I. 107 

51. Excerpta canonum. Capilula varia ... 1. 108 



52. 803. vere. Pippini capitulare Langobardicum duplex 
a. 803 I. 109 

803. vere. Conventus vernalis anni 803. I. 112—122 

53. Capitula quae in lege Salica millcnda sunt (p. 387.) 

I. 112 

54. Capilula minora (p. 391.) I. 114 

55. Capitula quae in lege Ribuaria mittenda sunt (p. 395.) 

I. 117 

56. Capitulare de exercitu promovendo (p. 489.) 1.118 

57. Capitula alia addenda (p. 399.) .... 1. 120 

58. Capilula misso cuidam data (p. 401.) . . 1. 121 

59. Capitula a missis dominicis edila (p. 403.) I. 122 
00. Pippini capilulare Langobardicum . . . 1. 116 

61. 803. aestate. Capitulare ad Salz (p. 415.) . I. 123 

62. Capilulare melropolitani cuiusdam in sjnodo pro— 
posilum I. 124 

63. Capitula data presbjleris (p. 417.) . . . I. 124 
803. Sept. Nov. Conventus autumnalis a. 803. I. 125— 127 

64. Capitula legi Baioariorum addita (p. 445.) I. 125 

65. Capitulare Baioaricum (p. 207.) .... I. 120 

66. 804. Epislola de oratione dominica et symbolo 
discendis I. 127 

67. Garibaldi episcopi Leodiensis encvclica . I. 128 



Digitized by 



IX. Jahrhundert. 



21 



68. 804. c. Capiliilare de latronibus .... I. 129 
(j!). 804. c. Capitula ecclesiaslica I. 129 

70. 805. vere. Capitulare Aquisgranense anni 805. I. 130 

71. 805. Dec. Capitula re duplex in Theodonis vi Ha 
promulgatum (p. 421.) I. 131 

72. Excerpta eiusa) Iesse episcopo Ambianensi, etb)alii 
cuidam misso dominico contradita (p. 435.) 1. 135 

73. 806. ineunte. Missorum dominitorum capitula I. 137 

74. Capitula presbyterorum I. 138 

75. 806. Febr. 8. Divisio imperii a. 806. (p. 439.) I. 140 

76. 806. Marl. Capitulare duplex ad Niumagam (p. 451.) 

I. 143 

77. 806. vere. Encyclicadeplacilo generali habendo 1.145 
806. autumno. Conventusautumnalis a.806. 1.146 — 148 
78. Capitulare Aquense a. 806. (p. 447.) . . 1. 146 
70. Capitula excerpta de canone (p. 455.) . . I. 147 

80. Pippini capitulare Langobardicum a. 806. 1. 148 

81. 807. Mart c. Capitulare Aquense a. 807. (p. 457.) 

I. 148 

82. Epistola ad Pippinum regem Italiae (p. 461.) I. 150 

83. 807. Aug. Capitulare Ingelheimensc a. 807. (p. 529.) 

I. 151 

84. 808. Apr. c. Capitulare Noviomagense duplex a. 
808. (p. 463.) I. 152 

Capitula cum primoribus confcrcnda. 
Capitula promulgata. 

85. Pippini capitulare Langobardicum a. 808. I. 153 

86. 808. Aug. c. Capitulare Aquisgranense a. 808. (Ca- 
pitula proposita) (p. 465.) 1. 154 

87. 809. vere. Capitulare Aquisgranense anni 809. 
(p. 465. 469.) I. 155 

88. 809. Pippini capitulare Langobardicum anni 809. 

I. 157 

80. Capitulare de disciplina palalii Aquensis (p. 341.) 

I. 158 

90. Capitulare de moneta 1. 159 

809. Nov. Conventus autumnalis anni 809. 1. 160—162 

91. Capitulare ecclesiasticum (p. 531.) ... I. 160 

91. Capitula de presbyteris I. KU 

92. 810. Capitulare Aquisgranense anni 810. . I. 162 
Capitula cum primoribus confercnda (p. 475.) I. 163 
Capitula promulgata (p. 473.; .... I. 162 



Digitized by 



22 



11. Gesetze. 



93. Capitulare de instruclione missorum (p. 475.) I. 163 

94. 810. Nov. Encyclica de ieiuniis generalibus I. 1G4 
Riculfi archiepiscopi encyclica ad suflraganeos 



suos I. 165 

95. 811. vcre. Capilulare duplex Aquisgranense a.811. 
(p. 477. 479.) I. 166 

96. Capitulare de expeditione exercitali (p. 485.) I. 168 

97. Capitulare de exercitalibus I. 169 

Capitula Francica. 

Capitula Langobardica. 



98. Encyclica ad arckiepiscopos de doctrina (p. 483.) 1. 170 

99. 811. Ott. Capitulare Bononiense (p. 493.) I. 172 

100. 812. CapilulareAquisgrancnsea.812.(p.495.)1. 174 

101. Beneficiornm fiscorumque regiorum describendo- 
rum formulae 1. 175 

102. Capitulare de villis imperialibus (p. 331.) 1. 181 
813. vere. Capitulare Aquisgranense. Concordia episco- 



porum 11. 550 

103. 813. Aug. c. Capitulare Aquisgranense a. 813. 
(p. 505.) I. 187 

Excerpla canonum (p. 501.) 1. 189 

104. 773-814. Capilula Langobardica . . . 1. 191 

105. 768—840. Capitula de ludaeis .... 1. 194 

Hludowici 1. capilularia. 

106. 816. Capitulare anni 816 1. 195 

107. Constitulio de liberis et vassallis ... 1. 190 
817. lul. Conslitutiones Aquisgranenses . I. 197 — 225 

108. Divisio imperii (p. 573.) I. 198 

109. Capitula monachorum (p. 579.) .... I. 200 



Capilulare Aquisgranense generale . . I. 204 — 219 

110. Praefatio (p. 561.) I. 204 

111. Capilula ecclesiastica (p. 563.) .... 1. 20(> 

112. Capitula legibus addita (p. 597.) ... I. 209 

113. Capitula per se scribenda (p. 611.) . . 1. 214 

114. Capitula missis conlradita (p. 613.) . . I. 2 IG 

115. Encyclica ad archiepiscopos I. 219 

ad metropolitanum qui conventui non interfuerat 

(p. 557.). 

ad metropolitanum qui conventui interfuerat (p. 553.). 

116. Constitulio de servitio monaslerioruni (p. 589.) 

I. 223 



Digitized by 



IX. Jahrhundert 



23 



117. 819. ineuute. Capitata legi Salicae addita (p. 607.) 

I. 225 

118. Responsa misso cuidam data (p. 605.) . I. 227 

119. Capitata Langobardica I. 228 

120. 820. lan. Capitulare Aquisgranenseanni 820. (p.621.) 

I. 228 

121. 821. Oct. Capitulare adTheodonis villam I. 229 

122. 822. Aug. Capitulare Attiniacense ... I. 231 
823. vere. Hlotbarii I. imperatoris constitutiones 



Olonnenses I. 232—236 

123. Capitata geoeralia I. 232 

124. Capitata comitibus data I. 234 

125. Capitulare tertium I. 235 

126. 823. c Capitulare episcopis datum (p. 619.) 1.236 

127. 824. Episcoporum ad Hludowicum imperatorem 
relalio I. 237 



128. 824. Nov. Hlotbarii I. constitutio Romana (II. 319.) 

I. 239 

Sacramentum Romanorum (p. 647.) .... I. 240 
825. Febr. 20. Hlotbarii I. constitutiones in Maringo 

I. 241. 242 



129. Capitulare I. 241 

130. Edictum de expeditione Corsicana ... I. 242 

131. 825. Mai. Capitularia Aquisgranensia anni 825. 
(p. 631.) I. 242 

132. Capitulare missorum (p. 640.) .... I. 246 
825# Mai. Hlotbarii I. constitutiones Olonnenses a. 825. 

I. 248-253 

133. Capitula ecclesiastica I. 248 

134. Capitula ecclesiastica minora .... I. 250 

135. Capitula generalia 1. 251 

1%. 826. lun. Capitata excerpta I. 253 



137. 826. Oct. Capitulare Hludowici et Hlotbarii I. 255 

138. 827. Ian. Ansegisi capilularium libri IV. (p. 698.) 

I. 256-325 

828. Dec. Capitula Aquisgranensia a. 828. I. 325—331 

139. Oralorum relalio ad imperatorem ... I. 326 

140. Constitutio de conventibus arcbiepiscoporum ha- 



bendis (p. 653.) 1. 327 

141. Constitutio de missis ablegandis (p. 671.) I. 328 

142. Capitula ad plurimorum notitiam ad generale 
placilum rescrvata I. 329 



Digitized by 



24 



11. Gesetze. 



143. Epistola generalilcr populo legenda . . I. 329 
829. Aug. Consütutiones Wormatienses . I. 331 — 354 

144. Episcoporum relatio ad imperatorem . . I. 331 
Capilularia Worraatiensia I. 349—355 

145. Capitula generalia (p. 663.) 1. 350 

140. Capilula pro lege babenda (p. 609.) . . 1. 353 

147. Capitula missis data (p. 671.) .... I. 354 

148. 830. c. Hlolbarii I. constitulio ecclesiaslica I. 355 

149. 830. Nov. Divisio imperii a. 830. (p. 685.) I. 356 

832. Februar. Hlotbarii 1. conslilutioncs Papienses 

I. 359—365 

150. a. Conslitutio prior (II. 327.). 

150. b. Constitutio aHera. 

833. Octobr. Hlotbarii I. conventus Compendiensis 

1.365-369 

151. Episcoporum de exauetoralione Hludowici impe- 
ratoris relatio 1. 366 

152. Agobardi cartula I. 369 

153. 835. Febr. Conventus Compendiensis. Ebonis car- 
tula I. 370 

154. Capitulorum fragmenla 1. 370 

155. Hlolharii 1. capilula Langobardica . . . I. 371 

156. Hlotbarii I. excerpta canonum .... I. 372 

157. 839. Iun. Divisio imperii a. 839. . . . I. 373 

Regum Francorum, imperatorum, diviso 
imperio capilularia. 

158. 840. Aug. 25. Hlotbarii 1. conventus lngel- 
heimensis (II. 341.) 1. 374 

159. 842. Febr. 14. Hludowici 11. Germ, et Karoli II. 
pactum Argen toratense (11. 39.) I. 375 

160. 843. Nov. Karoli 11. conventus in villa Colonia 
(II. 1.) 1. 37« 

161. 844. Iun. Karoli II. synodus apud Tolosam (11. 21.) 

I. 378 

162. 844. Oct. Hlotbarii I. Hludowici II. Germ, et Ka- 
roli II. conventus adTheodonis villam (11.7.) 1.380 

163. 844. Dec. Karoli H. concilium in Verno palatio 
(II. 13.) I. 383 

164. 845. April. Karoli II. synodus Bellovacensis (11. 19.) 

I. 38(i 



Digitized by 



Google 



IX. Jahrhundert. 



25 



165. 844—850. Hludowici 11. Italiae rcgis capitu- 
lom I. 387 

166. 846. Iun. Karoli II. conventus in villa Sparnaco 
(U. 29.) I. 388 

167. 847. Febr. Hlolharü I. Hludowici Germ, et Ka- 
roli II. convenlus apud Marsnam (II. 41.) I. 393 

850. Hludowici II. irap. convenlus Ticinensis 1. 395 — 407 

168. Episcoporum rescriptum ad quaesliones impera- 
toris I. 396 

169. Capitula de ordinibus ccclesiasticis . . 1. 400 

170. Capitula comitibus ab imperatore proposila 1. 405 

171. Lcges ab imperatore promulgatae (11.345.) 1.405 

172. 851. Hlolharü I. Hludowici et Karoli conventus 
apud Marsnam II. (11. 45.) 1. 407 

173. 851. Oct. 3. Hludowici Germ, convent. Mogunt. 1. 410 

174. 853. April. 23. Karoli II. svnodus Suessionensis 
(II. 49.) " I. 416 

175. Capilulare missorum (II. 53.) . . . . I. 418 

176. 853. Aug. Karoli II. synodus apud Vermeriam 
(U. 57.) I. 420 

177. 853. Nov. Hlolharü I. et Karoli II. conventus apud 
Valentianas (II. 61.) . . I. 422 

178. Karoli U. conventus Silvacensis (II. (i3.) I. 423 

179. 854. Febr. Hlolharü 1. et Karoli 11. convenlus 
apud Leadicam (11.71.) I. 427 

854. Ion. Karoli II. conv. Alliniacensis (II. 69.) I. 428. 429 

180. Capilula inissis data I. 428 

181. Sacramenla fidelitatis I. 429 

855. Febr. 4. Hludowici II. imp. conventus Ticinensis II. 

1. 430-434 

182. Capilula episcopis proposila (II. 349.) . I. 430 

183. Rescriptum episcoporum ad imperalorem (11.351.) 

1. 430 

184. Leges ab imperatore promulgalac (II. 355.) I. 433 

185. Capitula missis data 1. 434 

186. Instilutio Hludowici imperatoris ... 1. 434 

855. Iul. Hludowici 11. imp. conv. Ticinensis III. 1.435 — 437 

187. Capitula ad petitionem populi promulgala (11. 347) 

1. 435 

188. Statuta pro lege posila (II. 349.) ... I. 436 

856. Marl. Hludowici II. imp. conslilutiones 1. 438. 439 
1H9. Capitula I. 438 



Digitized by 



26 



II. Gesetze. 



190. Capitula missis data I. 438 

191. Hludowici II. imp. capitata ecclesiastica I. 439 

192. Hludowici II. imp. capitata excerpta . . I. 442 

193. 856. lul. 7. Karoli II. capitula Francis missa de 
Carisiaco (II. 79.) I. 444 

1 94. 856. Aug. Procerum Karoli II. consilium (11.77.) I. 447 
195. 856. Aug. Sept Karoli II. capitula ad Francos et 

Aquitanos missa (11. 83—87.) I. 448 

196. 856. Oct. 1. Coronatio ludithae, Karoli II. fil. (II. 309.) 

I. 450 

857. Feb. 14. Karoli II. conventus Carisiacensisl. 451—455 

197. Capitulare (II. 87.) I. 451 

Collectio de raptoribus (II. 91.) I. 452 

Capitula excerpta (II. 93.) I. 453 

198. Missorum capitula (II. 95.) I. 454 

199. 857. Marl. 1. Karoli II. et Hlotbarii II. con- 
ventus apud Sanctum Quintinum (II. 97.) . I. 455 

200. 858. Mart. 21. Karoli II. conventus Carisiacensis. 
Sacramenta (II. 99.) I. 457 

859. Mai. 28. Karoli II. et Hlolharii II. synodus Met- 
tensis I. 458-461 

201. Episcoporum legalio ad Hludowicum regem Ger- 
maniae (II. 121.) I. 458 

202. 859. Iun. 4. Legatorum renuntiatio (II. 127.) I. 461 

859. Iun. 14. Karoli 11. Hlotbarii II. et Karoli Provin- 
ciae regis conventus I. 462 — 465 

203. Karoli II. libellus proclamationis adversus Wcni- 
lonem archiepiscopum (II. 133.) .... I. 462 

204. Capitula (II. 129.) I. 463 

205. 860. lan. 9. Hlotbarii II. synodus Aquensis I. 465 

206. 860. Febr. Hlolharii II. synodus Aquensis II. 1.466 

860. Iun. Hludowici Germ. Karoli II. Hlolharii II. con- 
ventus in basilica S. Castoris ... I. 468—475 

207. Adnunliatio Karoli (II. 137.) I. 469 

208. Sacramentum Hludowici (11. 138.) ... I. 469 

209. Capitula ab omnibus conservanda (II. 139.) 1. 470 

210. Karoli II. capitula post reditum missis suis con— 
tradila (II. 145.) I. 473 

211 861. Mai. Iun. Karoli II. edictum de tributo Nord— 

mannico (II. 257.) I. 476 

212. 861. lul.? Karoli II. edictum Carisiacensc (II. 151.) 1. 476 
213. 862. Iun. Karoli II. edictum Pistense (II. 153.) I. 477 



Digitized by 



Google 



IX. Jahrbunderl. 



27 



214. 862. Nov. 3. Hludowici Germ. Karoli II. et Hlolharii 
conventus ad Sablonarias (II. 163.) ... I. 483 

864. lun. 25. Karoli II. edictum Pistense I. 488—499 

215. Edictum (II. 173.) I. 488 

216. Oratio regis (II. 195.) I. 499 

865. Febr. 19. Hludowici Germ, et Karoli II. pactum 
Tusiacense I. 499—503 

217. Adnuntiatio regum (II. 201.) I. 500 

218. Karoli capitula missis data (II. 195.) . . I. 501 

219. 865. Aug. 3. HIotharii II. sacramenlum de Theot- 
berga recipienda I. 503 

220. 866. Hludowici II. imp. constilutio de exercitu 
Beneventum promovendo (II. 357.) ... I. 504 

221. 866. Aug. Coronalio Hermintrudis reg.(H. 313.)I.506 

222. 868. Iun. Iul. Hludowici Germ, et Karoli II. con- 
ventus Mettis (II. 207.) I. 508 

869. Iun. Iul. Karoli II. conventus apud Pistasl. 509—512 

223. Capitula promulgata (II. 209.) .... I. 509 

224. Adnuntiatio Karoli regis (11.215.) . . . I. 511 

225. 869. Sept. 9. Karoli U. coronatio in regno HIotharii 
(II. 215. 302.) I. 512 

226. 870. Mart 6. Hludowici Germ, et Karoli II. paclio 
Aquensis (II. 221.) I. 516 

227. 870. Aug. 9. Hludowici Germ, et Karoli II. divisio 
regni HIotharii (ib.) I. 516 

228. 872. Sept. 9. Karoli II. conventus apud Gundulfi 
viHam (II. 225.) I. 517 

229. 873. Iun. 4. Karoli II. capitulare Carisiacense a. 
873. (II. 227.) I. 518 

230. 874. Iul. 1. Karoli II. conventus Attiniacensis (II. 
233.) I. 522 

231. 850 — 875. Hludowici II. imperatoris capitula di- 
▼ersa I. 523 

232. 850 — 875. Hludowici II. imperat. capitula duol. 528 
876. Febr. Karoli II. conventus Ticinensis I. 528—532 

233. Commendalio procerum Italiac (11.235.) I. 528 

234. Capitula (II. 237.) 1. 530 

876. Iun. Iul. Karoli II. synod. Pontigonensis 1.532—535 

235. Ecclcsiae Remensis petitio (II. 249.) . . I. 532 

236. Confirmatio actorum conventus Ticinen. (11.250.) 1.533 

237. Definitio de Adalgaudo presby tero (II. 249.) I. 534 

238. Capitula ab Odone proposita (II. 245.) . I. 534 



Digitized by 



28 



II. Gesetze. 



239. Leonis et Pelri legatoruin aucloritas (II. 249.) I. 535 

240. 877. Mai. 7. Karoli II. imp. edictum de tributo 
Nordmannico (II. 257.) I. 536 

877. Iun. 14. Karoli II. imp. conventtis Carisiacensis 

I. 537-542 

24 1 . Capitula proposi ta et conventus responsa (II.259.)I.537 

242. Capitulare (II. 267.) 1. 541 

877. HUdowici II. Karoli f. coronatio . 1.542—545 

243. 877. Nov.30.Commendatio procerum (II. 271.) I. 542 

244. 877. Dec. 8. Coronatio (II. 273. 306.) . I. 543 

245. 878. Nov. 1. Hludowici III. Germ, et Hludo- 
wici ü. Gall. conventus 1. 545 

Hludowici II. oratio (II. 277.) .... I. 545 
Capitula (II. 277.) I. 545 

246. 879. Oct. 15. Bosonis regis electio . I. 547 

247. 882. Sept. 9. Karlomanni Galliae regis pro- 
missio (II. 281.) I. 549 

248. 883. Febr. 22. Karlomanni capitula in broilo Com- 
pendii (II. 283.) I. 550 

249. 884. Marl. Karlomanni capitula apud Vernis pa- 
rtium (II. 283.) 1. 550 

250. 888.889. Odonis regis coronatio (II. 291.) 1. 554 
888. 889. Widonis regis electio . . I. 554—55(5 

251. Eleclionis capitula 1. 554 

252. Electionis decretum 1. 555 

253. 889. Mai. 1. Widonis regis leges ... 1. 556 
254.890 Aug. ex. Lud o vici reg. Arelatcnsis electio 1.558 
255. 895. Mai. Ar n ul fi regis concilium Triburiensel. 559 

256. 896. Apr. 18. ArnulQ impcratoris coronatio I. 561 

luramentum Homanorum 1. 562 

898. Oct. Lamberti iinperaloris conventus Havennas 

I. 562—565 

257. Capitula synodalia I. 562—564 

Praelocutio ponlificis Iobannis IX. . . I. 562 

Hcsponsio synodi I. 563 

Petilio synodi ad impcratorem .... I. 563 
Iohannis papae oratio I. 564 

258. Capitulare iinperaloris I. 564 

259. 898. Dec. 1. Berengarii pax cum Agellruda I. 565 
916. Cbuonradil. regis consliluliones 11.554 — 560 

260. 920. Karoli III. capitula de Tungrensi episco- 
patu (II. 295.) I. 565 



Digitized by 



Google 



IX — XIV. Jahrhundert. 29 

261- 921. Nov. 7. Karoli III. et Heinrici I. pactum 

IU.299.) I. 567 

821—932. Heinrici I. regis constitutiones 11.10—18 
948—971. O Monis Magni constitutiones 11.19—34. 

500 

983. Ottonis II. imp. constitutiones . . II. 32—35 
990—998. Ottonis III. imp. constitutiones II. 30. 37 
1019—1022. Heinrici 11. imp. constitutiones II. 38. 561 
1031 — 1038. Chuonradi II. imperat. constitutiones 

II. 3h*— 40 

1047— 1056.Heinrici III. imp. constitutiones II. 41 -44 
1070—1104. Heinrici IUI. imp. constitutiones 11.44— 03 
1100 — 1125. Heinrici V. imp. constitutiones 11.03 — 79 
1125—1130. Lothar ii III. imp. constilut. . 11.79-84 
1144 — 1151. Chuonradi III. et Heinrici regum 

constitutiones II. 84—88 

1 1 52— 1 182. F r i d e r i c i I. imp. constitutiones II. 89— 164 
1183— 1 188. Friderici I. imp. et Heinrici VI. con- 
stitutiones II. 105—185. 505—508 

1190 — 1196. Heinrici VI. imperatoris constitutiones 

II. 186-200. 508. 569 
119S— 1207. Philipp! et Ottonis IV. regum consti- 
tutiones II. 201 — 214 

1208—1218. Ottonis IV. imp. constilut. II. 214-222 
1212—1221. Friderici II. imp. constitut. 11.223— 248 
1222 — 1235. Friderici II. im per. et Heinrici regis 
constitutiones . . . . . II. 248—311. 569—571 
1235. 1230. Friderici II. imperatoris constitutiones 

II. 311—322. 571—582 
1237—1254. Friderici II. imp. et Conradi IV. re- 
gis constitutiones II. 322—361 

1246. Heinrici anticaesaris constitutiones 11.361.362 
1247—1250. Wilhelmi regis constitut. II. 303—381 
1269. Hichardi regis constitutiones . II. 381.382 
1273—1291. Rudolfi I. regis constilut. . 11.382— 458 
1292—1297. Adolfi regis constitutiones II. 459—466 
1298—1307. Alberti I. regis constitut. II. 406—489 
1308—1313. Heinrici VII. imp. conslit. II. 490—549 
262. 263. Capitula legis Gallorum. Capilula de com- 
positionibus. Exemplar regiae professionis . 1. 508 



Digitized by 



30 



II. Gesetze. 



Capilularia spuria. Canones ecclesiastici. 
Bullae pontificum II. B. 1 — 185. 

784. Karoli M. constitutio Scahiningensis . II. B. 1. 
790. Karoli M. decretum de expeditione Koraana II. B.2. 
813. Karoli M. et Hludowici I. capitulare apud Theo- 



817.HludowiciI. imp. pactum cum Paschali I. papa II. B.B 
826. Nov. Eugenii II. concilium Romanum . II. B. 1 1 
843—847. Benedict! diaconi capilularia II. B. 17 — 158 
D. F. H. Knust commentatio de collectionis buius fon- 

tibus II. B. 19—39 

898. Aug. Sept. lohannis IX. canon de electione papae 

II. B. 158 

950—954. Synodus Moguntina II. B. 158 

962. Feb. 13. Ottonis M. pactum cum lohanne XII. papa 



963. 964. Leonis VIII. papae privileg. de investituris 



964. Leonis VIII. papae cessio donationum Romanae 



932-976. Synodi Baioaricae saeculi X. II. B. 170-171 
932. lan. 14. De syuodo Dingolfingensi . . II. B. 171 
944—966. De synodo Ratisponensi ... II. B. 171 
976. lul. Excommunicatio Heinrici ducis . II. B. 171 
997. Gregorii V. papae synodus Papiensis II. B. 171 

1019. MarL Heinrici II. imp. sententia de coniugio 
clericorum II. B. 172 

1020. Oct. 10. Bernwardi episcopi Hildenesheimensis 
constitutio II. B. 172 n. 

1020. April. Heinrici II. imp. pactum cum Benedicto VIII. 

papa H. B. 173 

1059. April. Nicolai II. papae statutum de electione papae 



II. B. 17G 

1197. Heinrici VI. imp. testamenti fragmentum II. B. 185 



donis villam 



II. B. 4 



U. B. 159 



II. B. 166 



ecclesiae 



II. B. 168 




III. Alphabetische«; Verzeichnis*. 



31 



III. 

Alphabetisches Verzeichniss. 

(Die einfachen Zahlen bedeuten die Bände der 
Scriptores, die der Leges sind besonders 
bezeichnet) 

Abbonis monachi S. Germani de bellis Parisiacae arbis 

Jibri III. H. 776—805 

Acta concilii Causeiensis a. 995. auclore Gerberlo ar- 

chiepiscopo . . III. 691—693 

Acta coucüii Mosomcnsis a. 995. auetore Gerberto ar- 

chiepiscopo III. 690. 691 

Acta concilii Remensis ad S. Basolum auetore Gerberto 

archiepiscopo a. 991 III. 658—686 

S. Adalberonis episcopi Augustensis vitae auetore Ou- 

dalscalco praefatio IV. 383 

Adalberonis II. Mettensis episcopi vita auclore Con- 

slantino IV. 658—672 

Adalberonis II. Mettensis episcopi epitaphium auclore 

Cuonrado IV. 672. 673 

Adalbert! diaconi Babenbergensis vita Heinrici II. im- 

peratoris IV. 792—814 

Ex aliis miraculis S. Heinrici . . IV. 814 — 816 
Vitae S. Heinrici additamentum . IV. 816—820 
Sancti Adalbert! episcopi Pragensis vitae et miracula 

IV. 574-616 

Ex Adalbardi abbalis Corbeiensis vita auetore Pascha- 
sio ltadberto II. 524-532 

Adalboldi episcopi Ultraieclensis vita Heinrici II. im- 
peratoris IV. 679—695 

Adalheidae imperatricis epitaphium auetore Odilone 

IV. 633—645 

Adalheidae imperatricis miracula ... IV. 645 — 649 
Adami Bremensis gesta Hammaburgensis ecclesiae 
pontiGcum usque ad a. 1072. . . VII. 267—389 
Ademari Cabannensis historiarum libri III. IV. 106 — 148 
AdolO regis constitut. a. 1292—1297. Legg.ll. 459—466 



Digitized by 



32 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Ex Adonis archiepiscopi Viennensis chronico usque ad 

a. 869 IL 315—323 

Continuatio prima a. 866—879. et 924. IL 323. 324 
Francorum regum historia. Pars prima usque ad 

a. 869 .... II. 325 

Francorum regum historia. Pars secunda a. 875 

—877 IL 326 

Continuatio II. ex codice Bernensi a. 897 — 1031. 

II. 327—329 

ExAdsonis abbalis Dcrvensis miraculisS. Basoli IV. 517 
Ex Adsonis abbatis Dervensis miraculis S. Mansueli 

IV. 509-514 

AfHigemense monasterium d. Cameracensis, Afflinghem. 

Auctar. Sigeberti a. 597. 1005—1163. VI. 398—405 
Agii vita et obitus Halhumodae 840—874. IV. 165—189 
Ex vita sancli Agrilii ...... VIII. 211. 212 

Alamannici annales cum continuationibus a. 763 — 926. 

I. 22—56 

Ex annalibus S. Albini Andegavensis ann. 976 — 1099. 

III. 168 

Alberonis archiepiscopi Trevirensis gesta a. 1132 — 1145. 

metrice scripta VIII. 236—243 

Alia auctore Balderico a. 1132-1152. V11L 243—263 
Alberti regis constitut. a. 1298—1307. Legg.II. 466—489 

Alcuini annales a. 782—797 . IV. 2 

S. Alexandri translatio auct. Ruodolfo et Meginharto 

IL 073-681 

Ex miraculis sancti Alexii IV. 619. 620 

Alperti mon. S. Symphoriani Metlensis de episcopis 

Mettensibus libellus IV. 697—700 

Alperti de diversilate temporum libri II. IV. 700 — 723 
Allaha inferior dioec. Palaviensis, Nieder altaich. 

Excerpta Altahensia a. 514—998. . IV. 35. 3(i 
Altfridi episcopi Mimigardefordensis vita S. Liudgeri 

IL 403—419 

S. Amandi monasterium Elnone, d. Tornac. St. AmancT m 
Annales S. Amandi a. 687—810. . . 1. 6-14 
Annales S. Amandi breves a. 742—855. . IL 184 
Annales Elnonenses maioresa.542 — 1224. V. 11 — 17 
Annales Elnonenses minoresa.533— 1061. V.17 — 20 
Ex Hucbaldi Elnonensis vita S. Lebuini IL 360—364 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzeicbniss. 33 

Andaginense monasterium , St. Hubert in Arduenna. 

Chronicon ad a. 1100 VIII. 508—630 

Andegavis, Angers. Ex annalibus S. Albini a. 976—1099. 

III. 168 

Andreae presbyleri Bergomatis chronicon a. 568—877. 

III. 231-238 

S. Andreae monasterium in Castro Camcracesii, Chäteau 
Cambresis 

Continuatio gcstorum episcoporum Cameracensium 

a. 1051—1179 VII. 525 

Chronicon a. 1001— 1133. . . . VII. 526— 550 
S. Andreae monasterium in monte Soracte. Bcnedicti 

monachi chronicon —973 III. 695—719 

S. Andreae Taurinensis nccrologium . . . VII. 131 
Angilberti carmen de Karolo Magno . II. 391—403 
Annales Alamannici. Pars prima a. 763 — 768. 1. 22—30 

Continuatio a. 769—789 I. 40—44 

Continuatio Murbacensis a. 790 — 800. I. 47. 48 
Continuatio Augiensis a. 801—859. . I. 49. 50 
Continuatio SangaJlensis prima a. 860—876. 1. 50. 5 1 
Continuatio Sangallensis altera a. 877—881. I. 51 
Continuatio Sangallensis tcrlia a. 882—912 et 926. 

I. 52—56 

Ex annalibus S. Albini Andegavcnsis a.976— 1099. III. 168 

Annalcs Alcuini a. 782—797 IV. 2 

Annales S. Amandi. Pars prima a. 687— 740. I. 6. 8. 

Continuatio a. 741—770 I. 10. 12 

Continuatio altera a. 771—791 I. 12 

Pars secunda a. 792—810 I. 14 

Annales S. Amandi breves a. 742 -855. . . II. 184 
Annalcs Augienses. Pars prima a. 709—858. I. 67. 68 

Pars secunda a. 860—954 1. 68. 69 

Emendationes II. 238. 239 

Annales Augienses brevissimi a. 541—817. III. 136. 137 
Annales Aaguslani a. 973—1104. . . III. 123—136 
Anoales Auscienses a. 687 — 1127. 

Pars prior a. 687—844 III. 171 

Pars altera a. 1051—1127 III. 171 

Annales Barenses a. 605—1043 V. 51—56 

Annalcs Barenses Lupi Protospatbarii a. 855—1102. 

V. 52-63 

»n$fo jc X. Sanb. I. «bttjettimfl. 3 



Digitized by 



34 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Annales S. Bavonis Gandensis, a Iulio Caesare et a. 

608—1350 II. 185 — 191 

Annales Beneventani a. 788—1130. . III. 173—185 
Annales S. Benigni Divioncnsis a. 564 — 1285. V.37 — 50 
Annales Bertholdi a. 1054—1080. . . V. 264—326 
Annales Bertiniani a. 741—882. I. 419—515. 11. 193 
Annales Besuenses a. 1—1174. ... II. 247—250 
Annales Blandinienses a. 1 — 1292. ... V. 20—34 
Annales S. Bonifacii a. 716-1024. . . III. 117. 118 
Annales S. Bonifacii brcvissimi a. 936—1011. III. 118 
Annales Brunwilarenses a. 1000—1125. . I. 99-101 
Supplemenlum a. 1000—1149. .... II. 216 
Annales Cantuarienses et Lindisfarnenses a. 618 — 690. 

IV. 2 

Annales Casinates a. 914—1042. . . . Hl. 171. 172 
Annales Cavenses a. 569—1315. . . . III. 185—197 
Annales Colonienses a. 776—1028. ... 1. 97—99 
Annales Colonienses brevissimi a. 814—870. . I. 97 
Annales S. Colunibae Senonensis annorum 708 — 1218. 

I. 102-109 

Annales Corbeienses a. 658—1148 . . . III. 1 — 18 

Annales Einliardi a. 741—829 I. 135—218 

Annales Einsidlenses a. 746—1569. . III. 145—149 
Annales Elnonenses maiores a. 542—1224. V. 11 — 17 
Annales Elnonenses minores a. 533—1061. V. 17 — 20 



Annales S. Emmerammi Kalisponensis maiores a. 748 

-823. I. 92. 93 

Annales S. Emmerammi Ratisponensis minores a. 732 

—1062 I. 93. 94 

Annales Engolismenses a. 815 — 993 IV. 5 



Annales Erphesfurdenses annorum 1125 — 1137. 1349. 

VI. 536—541 

Annales S. Eucharii Treverensis a. 1015—1092. V. 10 
Annales Flaviniacenses a. 382 -853. . III. 150—152 
Annales Flodoardi a. 919—966. . . . III. 363—407 

Continuatio 966. 976—978. . . . III. 407. 40S 
Annales Floriacenses a. 626—1060. . . II. 254. 255 
Annales Formoselenses a. 1—1136. . . V. 34 — 30 
Annales Fossenses a. 1123—1389. . . IV. 30—35 
Annales Fuldenses antiqui. Pars prior a. 651—814. 
(1. 95. II. 237.) III. 116\ 117* 

Conlinuationes a. 816- 838 III. 117* 



Digitized by 



HI. Alphabetisches Verzeichniss. 



35 



Annales Fuldenses auctore Enbardo annorum 680 — 838. 

I. 343—361 

Pars secunda auctore Ruodolfo annorum 8*38 — 863. 

I. 361-375 

Pars tertia auctore incerto a. 863 — 882. 1. 375—395 
Pars quarta auctore anonymo annorum 882 — 887. 

1. 395—405 

Pars quinta auctore quodam Bawaro a. 882— 901. 

I. 395—415 

Annalcs S. Gallenses Baluzii, cod. n. 124. Pars prima 

a. «91- 764 I. 63 

Pars altera a. 768—814 I. 63 

Annales S. Gallenses breves cod. n. 732. a. 708—815. 

I. 64. 65 

Annales S. Gallenses brevissimi cod. n. 250. a. 768 — 889. 

I. 69 

Annales S. Gallenses brevissimi cod. n. 459. a. 814 — 961. 

I. 70 

Notae historicae codicibus Sangallensibus adiectae 



a. 806-1262 I. 70. 71 

Annales S. Gallenses maiores [Hepidanni]. Pars prima 

a. 709—918 I. 73—78 

Pars altera a. 919—1056 I. 78—85 



Annales Gengenbacenses a. 1027—1096. V. 389. 390 
Annales S. Germani Parisiensis annorum 466 — 1061. 

HI. 166-168 

Annales S. Germani minores a. 642—919. . . IV. 3 
Continuatio a. 923—1146 IV. 3. 4 

Annales Guelferbytani. Pars prima a. 741 — 768. 1.23—31 

Continuatio a. 769—790 1. 40—44 

Pars altera a. 791-805. 817 et 823. . I. 45. 46. 

Annales Heremi. Pars prior a. 1 — 965. III. 138 — 142 

Continuatio a. 977—997 III. 143. 144 

Continuatio altera a. 972— 1057. . III. 143—145 

Annales Hersfeldenses . . . HI. 18—116. V. 1 - 6 

Annales Hildesheimenses. Pars prima ab O. C. ad a. 993. 

III. 22. 42-70 

Continuatio a. 994—1040. . . . III. 90—103 
Continuatio altera a. 1041 - 1108. HI. 103-112 
Continuatio Paderbornensis annorum 1109 — 1137. 

III. 112—116 

3* 



Digitized by 



36 



III. Alphabetisches Verzeichnis. 



Annales Hincmari archiepiscopi Remensis a. 861 — 882. 

I. 455—515 

Annales Iavavenses brcves a. 721 — 741. . . III. 123 
Annales luvavenses maiores a. 550— 835. 975. 1.87.88 



Supplementuni HI. 122 

Annales luvavenses minores a. 742—814. . I. 88. 89 
Supplementum III. 122 

Annales Lamberti mon. Hersfeldensis ab O. C. ad a. 1077. 

Dl. 22—29. 33— 09. 90 - 102. 134—263. 

Annalcs Laubacenses. Pars prima a. 687— 740. 1.7.9. 

Continuatio a. 741—770 I. 10. 12 

Continuatio altera a. 771 — 791 I. 12 

Pars secunda a. 796 — 885 ' I. 15 

Pars tertia a. 887—926 I. 52—55 

Annales Laubienses a. 418—1054. ... IV. 9—20 



Continuatio a. 1056—1505. ... IV. 20—28 
Annales Laurcshamenses. Pars prima a. 703 — 768. 

I. 22—30 

Pars altera a. 768—803 I. 30—39 

Annales Lauiissenses minores a. 680—817. I. 112 — 

123. 630 

Lecliones cod. regii Bruxellensis ... II. i94 
Annales Laurissenses [olim Loiseliani vel plebeii] a. 

741-788 I. 134—174 

Continuatio auetore Einhardo annorum 788—829. 

I. 174—218 

Annales Lausonenses a. 850—985. . . HL 152 — 155 
Annales Lemovicenses a. 838 — 1060. . H. 251—252 
Aunales Leodienses a. 58—1054. ... IV. 9 — 20 
Continuatio a. 1055—1121. ... IV. 2S— 30 
Annales Lindisfarnenses et Cantuarienses a. 618—690. 



IV. 2 

Annalium Lobiensium fragmentum. 

Fragmenta a. 741—870 IL 194. 195 

Continuatio a. 900—982 11.209— 211 

[Annales Loiseliani v. Laurissenses.] 

Annales Lugdunenses a. 769—841. . . I. 110. 630 



Annales Lupi Protospalbarii a. 855—1102. V. 52 — 03 
Annales Masciacenses a. 732—1013. . III. 169. 170 
Annales S. Maximini Trevircnsis a. 538— 987. IL 212. 

213. melius IV. 5—7 
Annales S. Meginradi a. 918—951. . . . HL 138 



Digitized by 



III. Alphabetisches Vcrzcichniss. 



37 



Annales Mcttenses a. 687—930. ... 1. 314—33« 
Annales Mettenses brevissimi a. 934 — 1038. III. 155 
Annales S. Michaelis Babenberg, a. 1066-1160. V. 9. 10 
Annales Monasterienses a. 528 — 1194. 

Pars prior a. 528-828 III. 152—154 

Pars altera a. 1065—1194. ... III. 154. 155 
Annales Mosoraagenses a. 969—1452. . HI. 160—166 
Annales Nazariani. Pars prima a. 708—768. I. 23 — 31 

Pars altera a. 769—791 1. 40-44 

Annales Ottenbnrani. Pars prior ex ann. Hersfeldcn- 

sibus dcsumta a. 727-1039 V. 1—6 

Pars altera genuina a. 1040—1111. . . V. 6—9 
Annales Pctaviani. Pars prima a. 687 — 740. . I. 7. 9. 

Continuatio a. 741—770 I. 11. 13 

Pars secunda a. 771—800 et 804. . . I. 15—18 

Adde 111. 170 

[Annales plebcii v. Laarissenses.] 

Annales poetae Saxoois de gestis Caroli Magni an- 

noram 771-814 I. 225—279 

Annales Pragenses a. 894—1220. . . III. 119-121 
Annales Pradentii ep. Trecensis a. 835 — 861. 1.429—454 
Annales Quedlinburgenses. Pars prior ab O. C. ad 

a. 993 III. 22—69 

Continuatio a. 994—1025 Hl. 72 -90 



Annales Richen a. 995—998 III. 657 

Annales Romani a. 1044—1187. ... V. 468-480 
Annales Salisburgenses a. 499—1049. . . 1. 89. 90 
Annales Scafhuscnses a. 1009—1064. ... V. 388 
Annales Tiliani. Pars prima a. 708—740. . . I. 6. 8 

Pars altera a. 741-807 1. 219—224 

Annales Vedastini a. 877—900. ... I. 516—531 

melius a. 874—900 II. 196-209 



Annales S. Vincentii Mettcnsis. Pars prior a. 688 — 1154. 

III. 156—158 

Pars altera a. 1159—1280. . . . III. 158-160 
Annales Virdunenscs a. 822—1024. . . . IV. 7. 8 
Annales Weingartcnses a. 708—787. et 792— 936. 

I. 04-67 

Annales Wcissembtirgenses a. 763 — 846. . . I. 111 
Annales Weisscmburgenses alii. Pars prior a. 708— 984. 

III. 33—65 

Pars altera a. 985-1075. 1087. 1147. III. 70 — 72 



Digitized by 



38 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Annales Wirziburgenses a.687— 1 101.1480. 11.238—247 
Annales Xantenses a. 640—874. ... II. 217—235 

Appendix a. 815-835 II. 236 

Annalista Saxo a. 741—1139. ... VI. 542—777 
Anonymus Hascrensis de episcopis Eichstetensibus 

a. 741-1058 VII. 253—260 

[Anonymus Salernilanus v. Chronicon Salernilanum.] 
Ansegisi capitularium libri IV. . . Legg. 1. 256 — 325 
Anselmi abbalis Gemblacensis continuatio Sigeberti 

a. 1112—1135 VI. 375—385 

Anselmi decani Leodiensis gesta episcoporum Leo- 

diensium a. 661—1048 VII. 189—234 

Anskarii archiepiscopi vita auctore Rimberto et con- 

discipulo eius IL 083—725 

Anskarii archiepiscopi vita S. Willehadi II. 378—390 

Antapodosis Liudprandi III. 273 — 339 

Antiochiae descriptio III. 14 

E S. Apri miraculis IV. 515-520 

Aquicinctum, monasterium d. Atrebatensis, Anchin. 
Aquicinense auctarium Sigeberti a. 651 — 1167. 

VI. 392—398 

Aquicinclina continuatio Sigeberti a. 1149—1237. 

VI. 405-438 

Aquilanicum chronicon a. 830—1025. . II. 252. 253 

Arabum naufragium a. 902 III. 548. 549 

Ex Arnoldi praepositi S. Emmerammi libris de S. Em- 
meram mo IV. 543 — 574 

Arnulfi clerici Mediolanensis gesta archiepiscoporum 
Mediolanensium a. 925—1077. . . . VIII. 6—31 
Arnulfi imperatoris capilula a. 895. 896. Leg. 1. 559 — 562 
[Astronomus v. V r ita Hludowici.1 

Atrebates, AiTas. Annales Vedastini a. 874 — 900. 

II. 196—209 

Atrebatensis contin. Sigeberti a. 1114— 1127. VI. 443 
SanctiAudomari monasterium in monteSilhiu. Sf. Omer. 
Lamberti Audotnariensis chronica . . V. 65. 66 
Silhiense auctarium Sigeberti a. 640-820. VI. 442 
Augia dioec. Constantiensis, Reichenau. 

Annales Augienses a. 709— 954. ... I. 67—69 

Emendationes II. 238. 23S) 

Annales Augienses brevissimi a. 541 — 817. III. 13ti 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 39 

Annalium Alamannicorum continualio Augiensis 
a. 801-859. . ........ I. 49. 50 

Bernonis abbatis Augiensis in vilam S. Oudalrici 
praefatio f IV. 381 

Berthold i Augiensis annales annorum 1054 — 1080. 

V. 264-326 

Catalogus abbatum Augiensiuni . . II. 37 — 39 
Erinenrici tentamen vitae S. Galli adornandae 

II. 31-33 

Hcrimanni Augiensis chronica a. 1 — 1 054. V. 67 — 133 

Ex miraculis S. Marci IV. 449—452 

Purchardi carmen de gcslis Wiligowonis abbatis 

IV. 621-632 

Ex Translalione Sanguinis Domini IV. 446*— 449 
Ex Vita S. Svmconis Achivi . . IV. 445\ 446* 
Walafridi Strabonis vita S. Otmari . II. 41-47 
Aogia minor, dioec. Constantiensis, Wcissenau. 

Monachi Augiensis continuatio Erchanberti anno- 
rum 841—881 II. 329 

Augosta Vindelicorum, Augsburg. 

Annales Augustani a. 973—1104 . III. 123—136 
Gerhardi praeposili S. Mariae vita S. Oudalrici 
episcopi cum prologis Gebchardi et Bernonis 

IV. 377—428 

Oudalscalchi abbatis vitae S. Adalberonis praefatio 

IV. 3*3 

Oudalscalchi Vita S. Chounradi . IV. 429—436 
Ex Pauli Bernriedcnsis vita S. Hcrlucae IV. 427 

Translatio S. Magni IV. 425—427 

Translatio S. Udaliici IV. 427. 428 

Auscii, Auch. Annales a. 687 — 1127. . . . III. 171 
Babenberg, Bamberg. Adalberti diaconi vita Heinrici II. 

imperatoris IV. 792-814 

Annales S. Michaelis a. 1066—1160. . V. 9. 10 
Annales Babenbergenses v. Eckehardus Ui augiensis. 
[Baldcrici chronicon Cameracense v. Gesta episcopo- 

rum Camcracensiuin.1 
BaMerici episcopi Lcodiensis vita . . IV. 724 — 738 
Balderici scholastici Trcvirensis gesta Alberonis archi- 

episcopi VIII. 243—263 

Barum, Bari. Annales a. 605 -1043. . . V. 51—56 
Annales Lupi Protospathariia. 855— 1102. V. 52-63 



Digitized by 



40 



HI. Alphabetisches Verzeichnis;». 



K S. Basoli miraciilis auctore Ailsone ... IV. 517 
S.Bavonis Gandensis annales a. 608— 1350. 11.185—191 
Bawari cuiusdam continuatio aonalium Fuldensium 

a. 882—901 I. 395-415 

Bellovacus, Beauoais. Auclaritim Sigcbcrti a. 049 — 1163 

VI. 461—463 

Benedict! S. Andreae monachi chronicon a. c.360 — 973. 

III. 695—719 

Benedict! diac. capitularia a. 843—847. Leg. II b . 17— 1 58 
S. Benedict! v. Casinum. 

Benevenlum, Benevento. Annales annorum 788—1130. 

III. 185—197 

Chronicon dueum Beneventi etc. . III. 211 — 213 
S. Benigni Divionensis annales a. 564 — 1285. V. 37 — 50 

Ex chronico S. Benigni a. 1041—1052. VII.235— 238 
Bercngarii pax cum Ageltruda a. 898. • Legg. I. 565 
Bercngarii imperaloris panegyricus . . IV. 189 — 210 
Berga, Bergh St. Vinoc d. Tornacensis. 

Bcrgensis continuatio Sigeberti a. 1201 — 1237. 

VI. 438-441 

Bergomum, Bergamo. Chronicon Andreae presbyteri 

a. 568-877. . III. 231—238 

Bernoldi mon. S. Blasii chronicon a. 1 — 1 100. V. 385 — 4G7 
Bernoldimon.S.BlasiiNecrologium . . V. 391—393 
Bernoldi mon. S. Blasii Ca talogus Romanorum pontificum 

a. 1—1099. . V. 395— 400 

Bernonis abbatis Augiensis in vitam S. Oudalrici praefatio 

IV. 381 

Bernwardi episcopi Hildesheimensis vita auctore Thang- 

maro IV. 754— 7b2 

Bernwardi episcopi Hildesheimens. miracula IV. 782 — 786 
Berlarii canonici S. Vitoni gesta episcoporum Virdu— 

nensium —887 IV. 38—45 

Bcrtholdi monachi Augiensis annales a. 1054 — 1080. 

V. 264—326 
S. Bertini coenobium iuxta S. Audomarum. 

Annales Bertiniania. 741—882. 1.419—515. 11.193 
Besua d. Lingonensis, Blaute. Annales a. 1 — 1174. 

II. 247-250 

Blandinium, Blandigny iuxta dandavtim. Annales an- 
noriim 1 — 1292 V. 20 — 34 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzeichnis«. 41 

Sancli Blasii monast. in Silva nigra d. Constantiensis. 

Bernoldi chronicon a. 1— 1100. . V. 385—4(57 
S. Bonifacii v. Fulda. 

S. Bonifatii archiepiscopi Moguntini vita II. 331—359 

Bosonis regis clectio a. 879 ^ e go* 547 

Brema, Bremen. Adami scholastici Brem, gesla ponti- 
ficum Hamniaburgensium .... VII. 267 — 389 
Anskarii vita S. Willehadi ep. Brcmensis II. 373—390 
Chronicon breve Breraense —1072. VII. 389 -392 
Rimberti vita S. Anskarii .... II. 083—725 
Vita S. Rimberti archiepiscopi Bremens. II. 764 — 775 
Brixia, Brescia. Chronicon a. 749—893. III. 238—240 
S. Brnnonis archiepiscopi Coloniensis vitae IV. 252 — 279 
Brnnonis archiepiscopi gentium marlirium, narrante 

Wiperto IV. 579. 580 

Brunonis archiepiscopi vita S. Adalberli IV. 596 — 612 
Brnnonis clerici Magdeburgcnsis liber de hello Saxonico 

V. 327-384 

Brnnwilre d. Colon. Brauweiler. Annales a. 1000 — 1149. 

I. 99—101. II. 216 

Barburg dioecesis Tornacensis. 

Burburgensis continuatio Sigeberti a. 1114 — 1164. 

VI. 456-458 

Burchardi episcopi Wormatiensis vita . IV. 829—846 
Barchardi episcopi Wormatiensis elogium auetore He- 

remanno IV. 829 

Burchardi monachi Augiensis Carmen de gestis Witi- 

gowonis IV. 621—632 

Calixti II. papae concilium Lateranense anni 1123. 

Legg. 11*. 182 

Caraeracum, Cambrai. Gesta episcoporum usque ad 
a. 1191 VII. 393—525. 938 

Cantuaria, CcuUerbury. Annales IV. 2 

Capua. Chronicon comitum Capuae spurium III. 207 — 210 
Catalogus prineipum Capuae spurius . . III. 210 
Chronicon dueum Benevcnli, prineipum Salerni, 
Capuae III. 211—213 

Carolus v. Rarolus. 

Casinum, Monlecasino. 

Annales Casinates a. 914—1042. . . . III. 172 
Chronica Sancti Benedicli . . . III. J 97— 213 



Digitized by 



42 



Iii. Alphabetisches Verzeichnis«. 



Chronicon Casinense a. 568—867. [olim Ignotus 

Casinensis] III. 222-230 

Chronica Casinensis auctoribus Leone Marsicano 

et Petro diacono VII. 574—727 

Erchemperti mon. Casin. historia Langobardorum 

a. 774-8>9 III. 240—264 

Ex Petri diaconi catalogis regum, ponlificum, ab- 

batum III. 219 

Eiusdem praefalio Regislri Casinensis . VII. 567 
Castrum Cameracesii v. S. Andreae. 
Casus S. Galli aucl. Ratperlo —883. . . II. 59—74 
Continualio auct.EkkehardoIV. —972. II. 74—147 
Continuatio altera -1200. ... II. 148—163 
Continuatio tertia auctore Conrado de Fabaria 

—1233 II. 163—183 

Calalogus abbalum Augiensis monaslerii . II. 37 — 39 
Catalogus abbatura Flaviniacensium annorum 755—1096. 

VIII. 502. 503 

Catalogus abbatiim Fuldensium III. 117 

Catalogus abbalum S. (ialli II. 34 — 37 

Catalogus archiepiscoporum Mediolanensium ad a. 1071. 

VIII. 102-104 

Continuationes a. 1075-1355. . VIII. 104— 110 
Catalogus episcoporum Constanliensis ecclcsiac II. 39 
Catalogus episcoporum Mettensium . . II. 268 — 270 
Catalogus episcoporum Sleswicensium . . VII. 392 
Catalogus principum Capuae spurius . . . III. 210 
Calalogus principum Salerni spurius . . III. 210. 211 

Catalogus regum Francorum — 855 III. 19 

Catalogi regum Ilaliae et imperalorum Hamburgensis, 
Cavensis, Ambrosiani, Vindobonensis, Valicanus, Ca— 

sinas III. 215—219. 872. 873 

Catalogus regum et imperatorum Wratislaviensis V. 64 
Catalogus Romanorum ponlificum Bernoldi V. 395 — 400 
Calalogus Romanorum ponlificum Mariani Scoli V. 487 

-489 

Causeiensis concilii acta a. 995. . . . III. 691 — 693 
Cavea, La Santissima Trinitä della Cava, propc Salernum. 

Annales a. 569-1315 III. 185—197 

E S. Celsi translatione aucl. Theoderico VIII. 204—207 

S. Celsi miracula VIII. 207. 208 

Censura historiae Trevericae V1U. 117 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzeichnis*. 



43 



Childeberti I. regis capitula pacto legis Salicae addita 

c. a. 550 Legg. II. 5-9 

Childeberti I. regis constitutio c. a. 554. . Legg. I. 1 
Childeberti II. et Gunlchramni regum paclum a. 587. 

Legg. I. 5 

Childeberti II. et Chlothacharii II. pactum c. a. 593. 

Legg. I. 7 

Childeberti II. decrctio a. 596 Legg. I. 8 

Chilperici I. regis capitula . • . Legg. 11. 10—12 
Chlodovechi I. regis capitula pacto legis Salicae addila 

Legg. II. 1-5 

Chlothacharii L regis capitula pacto legis Salicae addila 

Legg. II. 9 

Chlothacharii I. regis constitutio c. a. 500. Legg. I. 2 
Chlothacharii IL et Childeberti II. regum pactum a. 587. 

Legg. I. 7 

Chlothacharii II. decretum Legg. I. 11 

Chlothacharii II. edictum a. 614. . . . Legg. I. 14 
S. Cholomanni vita et miracula ... IV. 674 — 678 
Chounradi v. Conradi. 

Chronicon Adonis Vicnnensis cum continuationibus 

II. 315—329 

Chronicon Andreae presbyteri Bergomatis a. 568 — 877. 

III. 231-238 

Chronicon S. Andreae Castri Cameracesii a. 1001 — 1133. 

VII. 526—550 

Chronicon Aquitanicuro a. 830—1025. . II. 252. 253 
Chronicon Benedicti monachi S. Andreae III. 69") — 719 

Chronica S. Benedicti III. 197—213 

Chronica de monast. sanctissimi Benedicti III. 198 — 207 
Chronicon ducum Beneventi, Salerni, Capuae et Neapolis 

III. 211—213 

Ex chronico S. Benigni Divionensis a. 1041 — 1052. 

VII. 235-238 

Chronicon breve Bremense usque ad annum 1072. 

VII. 389—392 

Chronicon Brixiense a. 749—893. . . III. 238—240 
Chronicon comitum Capuae a. 81 5—1 058. sp. III. 207—210 
Chronicon Casinense a. 568 - 867. . . III. 222—230 
Chronica monasterii Casincnsis aucloribus Leone Mar- 
sicano et Petro diacono .... VII. 574—727 
Chronica Ekkehard)' Uraugiensis ... VI. 1—267 



Digitized by 



44 III. Alphabetisches Vcrzeichniss. 



Chronici Fontanellensis fragmentum annorum 841 — 859. 

II. 301—304 

Chronica regum Francorum, ab Arnulfo Mcltensi ad 

Conradum II III. 214 

Tabulae Karolorum et Ollonum . III. 214. 215 
Chronicon Gladbacense a. 973. 974. . . IV. 74—77 

Chronicon Gradense VII. 39—47 

Chronica Guidonis (Casinensis?) a. 756—1 108. V. 64. 65. 
Chronica Herimanni Augiensis a. 1 — 1054. V. 67 — 133 
Chronicon episcoporum Hildesheimensium. 

Pars prior usque ad a. 1079. . . VII. 850—854 
Continuationes ab a. 1079. nsque ad a. 1424. 

VII. 854—873 

Supplementum a. 1452—1472. . . . VII. 873 
Chronicon S. Huberti Andaginensis ad annura 1106. 

VIII. 568-630 

Chronicon Hugonis monachi Virdunensis et Divionensis, 
abbatis Flaviniacensis ad a. 1102. . VIII. 288—502 

Chronica Lamberti Audomarensis V. 65 

Chronicon S. Laurentii Leodiensis a. 959 — 1095. aucL 
Ruperto VIII. 262-279 

S Chronicon breve Lobiense v. Annales Laubienses.] 
ihronicon Luxoviense breve a. 1-1039. 111.219—221 
Chronicon Mariani Scoti a. 1 — 1082. . V. 481 — 568 
Chronicon S. Marlini Coloniensis annorum 756 — 1021. 

II. 214. 215. 

Chronicon S. Michaelis in pago Virdunensi a. 722 — 1034. 

IV. 78—86 

Chronicon Moissiaccnse a saeculo quarto usque ad 

a. 818 et 840 I. 280—313 

Ex chronico Moissiacensi a. 787—789. 804—813. 816. 

II. 257—259 

Chronicon Nemausense a. 768—1108. . . . Hl. 219 
Chronicon Novaliciense usque ad a. 1048. VII. 73 — 133 
Chronicon Reginonis a. 1 — 967. ... 1. 537 — 629 
[Chronicon Sagornini v. Iohannis Chr. Venetum.] 
Chronicon Salernitanum a 747—974. . III. 467—561 
[Chronicon Saxonum Qucdlinburgcnse v. Annales Qued— 
linburgenses.] 

Chronica de sex aetatibus mundi usque ad a. 8t O. 

II. 256 



Digitized by 



Google 



HI. Alphabetisches Verzcichniss. 45 

Chronica Sigeberti Gemblacensis cum continuationibus 

VI. 268—474 

Chronicon Thielmari a. 919—1018. . III. 723—871 
Cbronicon Venetum et Gradense auctore lohannediacono 

VII. 1—47 

Chronicon Wirziburgensc ab O. C. ad a. 1057. VI. 17—32 
Chuonradi v. Conradi. 

Clnniacum, Clugny. Odilonis abbatis epitaphiura Adal- 

hcidae et Otlonis I IV. 633—645 

Ex Syri vila S. Maioii .... IV. 650—655 

Colon ia, Coeln. 

Annales brevissimi a. 814 — 870 I. 97 

Annales Colonicnscs a. 776—1028. . I. 97—99 
Brnnonis archiepiscopi vitae. . . IV. 252 — 279 
Chronicon S. Martini a. 756—1021. II. 214. 215 
Heriberti archiepiscopi vila auctore Lantberto 

IV. 739—753 

Heriberti archiepiscopi vitae auctore Ruperto frag- 

menta IV. 742-753 

De Iranslatione S. Evergisli ... IV. 279. 280 
De Iranslatione S. Patrocli ... IV. 280. 281 
S. Columbae Senonensis annales annorum 708 — 1218. 

I. 102-109 

De combastione monaslerii Gemblacensis auctore Gui- 

berto VIII. 563. 564 

Conradi archiepiscopi Treverensis vila et passio auctore 

Theoderico VIII. 213—219 

Conradi episcopi Constantiensis vitae . IV. 429 — 445 
Conradi de Fabaria abbatis Zwifaltensis casus Sancti 

Galli a. 1200—1233 II. 163—183 

Conradi de Kastel canonici Eichstetensis addiliones 

ad Guodecari librum ponlificalem . VII. 250—253 
Conradi monacbi S. Naboris epitaphium Adalberonis II. 

ep. Metlensis IV. 672. 673 

Conradi I. regis constitutiones a. 916. Legg. II. 554 — 560 
Conradi II. regis I. imperaloris constitutiones a. 1031 

-1038 Legg. II. 38*— 40 

Conradi (III.) regis gesta a. 1095. . . . VIII. 474 
Conradi III. et Heinrici regum constiluliones a. 1144 

—1151 Legg. II. 84-88 

Conradi IV. regis constiluliones annorum 1237—1254. 

Legg. II. 322-324. 333. 339. 361 



Digitized by 



46 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Constantia, Constanz. Catalogus episcoporum . II. 39 
Vitae S. Chounradi episcopi . . IV. 429—445 
Conslanlini abbatis S. Symphoriani extra muros Metlenses 
vita AdalberonisII. episcopi Mettensis IV. 658 — 672 
Constantinopolis. Liudprandi relatio de legatione sua 

III. 347—363 

Corbeia d. Ambianensis , Corbie. Auctarium Sigeberü 

a. 479—885 VI. 447 

Corbeia d. Paderborn. Korvei. Aonales a. 658 — 1148. 

III. 1—18 

Corbeiensium epistola ad Eu^enium a. 1146. III. 12 
Historia translalionis S. Vili ... II. 576 — 585 
Ex Paschas ii Radberti vitis Adalhardi et Walae 

II. 524-569 

Widukindi res gestae Saxonicae . III. 408 — 467 
Cremona. Liudprandi episcopi Crem, opera III. 264 — 363 

Translatio S. Hymerii III. 266 

Cunegundis imperatricis vita et miracula IV. 821 — 828 
Cuonradi v. Conradi. 

Dadonis episcopi Virdunensis historiae fragmentum 

IV. 37. 38 

Deoderici I. episcopi Mettensis vita auctore Sigeberto 

IV. 461-483 

Dingolfingensis synodus a. 932. . . . Legg. IP>. 171 
Divio, Dijon. Annales S.Benignia. 564— 1285. V. 37 — 50 
Ex chronico Sancti ßenigni annorum 1041 — 1052. 

VU. 235-238 

Ex RodulB vita S. Willelmi . . IV. 655-658 
Ex Dudonis decani Sancti Quintini Viromandensis hi- 
storia Normannoruin IV. 93 — 106 

Ex Eberwini abbatis S. Martini Treverensis vita sancti 
Magnerici ......... VIII. 208. 209 

Ex Eberwini abbatis S. Martini Treverensis miraculis 

S. Symeonis VIII. 209—211 

Eichstedt. Gundecari über ponlificalis Eichstetensis 

VII. 239-253 

Ottonis episc. etaliorum continuationes s. XII — XVI. 

VII. 250—253 

Anonymus Haserensis de episcopis Eichstetensibus 

a. 741—1058 VII. 253—266 

Eigilis abbatis Fuldensis vita S. Sturmi II. 365 — 377 
Einhardi annales a. 741—829 !. 135—218 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzeichnis*. 



Einhardi cootinuatio annal. Laurissensium a. 7B8 — 829. 

I. 174—218 

Einhardi vita Karoli imperatoris ... II. 426—463 
Einsideln, mon. S. Meginradi in Heremo d. Constantiensis. 
Annales Sancti Meginradi a. 918— 951. . III. 138 
Annales Heremi. Pars prior a. 1—965. III. 138— 142 
Annales Heremi. Conlinuatioa. 977— 997. III. 143. 144 
Annales Heremi. Continualio altera a. 972 — 1057. 

III. 143—145 

Annales Einsidlenses a. 746—1569. . III. 145—149 
Ekkehard! scholasüci Moguntini casus Sancti Galli a. 

8b3-972. . II. 74—147 

Ekkebardi abbatis Uraugiensis chronicon universale 
ad a. 1106. ......... VI. 33- 231 

Ekkebardi abbatis Uraugiensis chronicon. Pars altera 
a. 1106—1125. ........ VI. 231—265 

Ekkchardi Uraug. chronicon imperatorura ab origine 

Francorum ad a. 1114 VI. 8. 115-248 

Ekkehard]' Uraug. Hierosolimita ... VI. 265*267 
S. Eldradi abb. Novaliciensis vitae fragm. VH. 128— 130 
Elcvatio v. Translatio. 
Eloo d. Toroacensis, St. Atnand. 

Annales S. Amandi a. 687— 810. . . I. 6—14 
Annales S. Amandi breves a. 742 — 855. . U. 184 
Annalcs Elnonenses maiores a. 542 — 1224.V. 11 — 17 
Annales Elnonenses minores a. 533 — 1061. V.17 — 20 
Ex Hucbaldi Elnonensis vita S. Lebuini U. 360—364 
S.Emmerammi Ratisponensisannales maiores a. 748— 823. 

I. 92. 93 

S. Emmerammi Ratisponcnsis annales minores a. 732 

-1062 1. 93. 94 

De S. Emmerammo lihri Arnoldi . . IV. 543-574 
Engolismi, AngoulStne. Annales a. 815 — 993. . IV. 5 
Enhardi annales Fuldenses a. 680—838. . 1. 343—361 

S. Epiphanii translatio IV. 248—251 

Epistola Corbeiensium ad Eugenium papam . III. 12 
Epistola Gregorii V. de synodo Papiensi a. 997. III. 694 
Epistola palriarcbae Hierosol. etc. occidentali ecclesiae 

missa III. 14 

Epistola magislri Isenboldi ad Elvingum . . III. 13 
Epistola Leonis abbatis et legali ad Hugonem et Kot- 
berlum reges III. 686-690 



Digitized by 



Google 



HI. Alphabetisches Verzeichniss. 



Epistola Lotharii III. ad abb. Casinensem . VII. 819 
Epistolae ad Petrum diaconum missae VII. 564. 565.938 
Epitaphium Adalberonis II. Mettensis episcopi auctorc 

Cuonrado IV. 672. 673 

Epitaphium Adalheidae imperatricis auctore Odilone 

IV. 633—649 

Epitaphiuni Ottonis Magni imperatoris . IV. 636. 637 
Erchanberti breviarium regum Francorura 

inde a saeculo quinto usque ad. a. 827. II. 327. 328 
Monachi Augiensis continualio a. 840 — 881. 11.329 
Erchemperti monachi Casinensis historia Langobardo- 

rum a. 774-889 III. 240—264 

Ex Erchenfridi abbatis Mellicensis miraculis S. Cholo- 

manni IV. 677. 678 

Ermenrici Augiensis tenlamen vitae S. Galli adornan- 

dae U. 31—33 

Ermoldi Nigelli carmina. ' 

In honorem Hludowici caesaiis augusti libri IV. 

II. 466—516 

In laudem Pippini regis elcgiae II. . II. 516—523 
Erphesfurd, Erfurt. Annales annorum 1125—1137. 1349. 

VI. 536-541 

SS. Eucharii et Matlhiae monast. Trevcris. Annales a. 

1015—1092 V. 10 

Eugeniill. papae conc.Romanuma.826. Legg. II b . 11 — 16 
S. Evergisli episcopi Coloniensis translatio IV 279. 280 
Excerpta Allahensia a. 514—998. ... IV. 35. 36 
Flaviniacum dioec. Augustodunensis Flavigny. 

Annales a. 382—853 III. 150—152 

Hugonis abb. Flav. chron. —1102. VIII. 288—502 
Hugonis abb. Flav. necrologium . VW. 285 — 2S7 
Series abbatum a. 755—1096. . VIII. 502. 503 
Flodoardi presbyteri Remensis annalcs ann. 919 — 966. 

III. 363—407 

Continuatio a. 966. 976—978. . . III. 407. 408 
Ex Florentii Wigorniensis historia ann. 1091 — 1139. 

V. 564— 50H 

Floriacum, Flcury diocc. Aurelianensis. Annales anno- 
rum 626—1060 II. 254. 255 

Folcuini abbatis Lobicnsis gcsta abbatum Lobiensium 
a. 637—980 IV. 52-74 



Digitized by 



III. Alphabetisches Verzeichnis«. 49 

Fontanellense coenobium d. Rolomagensis , Fontenelle 
sivc St. Vandrille. 

Gesta abbatum usque ad a. 850. . II. 270—301 
Fragmentum chronici a. 841—859. . II. 301—304 

Formoselense monasteriura prope Ypras, Vormezeele. 
Annales a. 1—1136 V. 34-36 

Fossis d. Leodiensis, Fosses. Annales a. 1123—1389. 

IV. 30-35 

Fragment um cod. Bamberg, de naufragio Arabum a. 

_ 902 IU. 548. 549 

rragmentum cod. Monac. de bello a. 880. . III. 569 
Fragmentum cod. Paris, de bello a. 978. . III. 623 
Fragmenlam cod. Harleiani 3014. de Conrado rege 

a - 1095 VIII. 474 

Fragmenta vitae b. Eldradi .... VII. 128—130 
Fragmentum chronici Fontanellensis annorum 841—859. 

n. 301—304 

Fragmenla de obitu Gregorii VII. ex codd. Cotton. et 

Catalaanensi VIII. 470 

Fragmenta de obitu Gregorii VII. ex codd. Laudun. et 

üdalrici . . V. 563 

Fragmentum de Heinrici IV. pacto cum Romanis 1083, 

ex cod. Arundel. n. 390 VIII. 460 

Fragmenla de rebus Wirzburgensibus s.XIV. VI. 550. 551 

Francofurtensis synodus a. 1007 IV. 795 

Francorum gentis origo et exordium. . II. 312. 313 
Francorum reges a Chlothario II. . . II. 307. 308 
Francorum regum breviarium auctore Ercbanberto 

H.327-329 

Francorum regum catalogns —855 III. 19 

Francorum regum chronica ab Arnulfo Mettensi ad 

Conrad um II III. 214 

Franrorum regum genealogiae ... II. 304-314 
Francorum regum hisloria, usque ad a. 877. II. 324. 325 
Francorum historia abbreviata a. 680 — 898. auctore 

Petro bibliothecario I. 416—418 

Friderici I. imperatoris constitutiones a. 1152- 1188. 

Legg. II. 89—185. 565-568 
Friderici II. imperatoris constitutiones a. 1212—1250. 

Legg. II. 223—360. 571-582 
Fulda dioec. Wirciburgensis, monasterium S. Bonifacii. 

ftr$h> ic. X. 33aub. 1. 9lbtf>e ilinuj- 4 



Digitized by 



50 



III. Alphabetisches V erzeich niss. 



Annales antiqui. Pars priora.651 —814. UI.110M17* 

Contiiiualiones a. 816—838 III. 117* 

Annales Sancti Bonifacü a. 716—1024. 111.117.118 
Annales S. Bonifacü brevissimi a. 936— 1011. III. 118 
Annalcs Fuldenses a. 680 - 901. . . 1.343-415 
Catalogus abbatum Fuldensium . . . HI. 117 

Eigilis vita S. Sturmi II. 365-377 

KuodolG et Mcginharli translatio saneli Alexandri 

II. 673—681 

S. Galli abbatis vita cum contin. et appendice II. 1 — 34 
S. Galli monast. dioec. Constantiensis, Sanct Gallen. 
Annales ßaluzii cod. n. 124. a. 691— 814. . 1.63 
Annales breves cod. n. 732. a. 708—815. I. 64. 65 
Annales brevissimi cod. n. 250. a. 768—889. . I. 69 
Annales brevissimi cod. n. 459. a. 814—961. I. 70 
Notac historicac codieibus Sangall. adieclae a. 806 

—1262. I. 70. 71. 

Annales maiores [Hepidanni]. Pars prima annorum 

709—918. I. 73—78 

Annalcs maiores [Hepidanni]. Pars altera a. 919 — 

1056 I. 78—85 

Annalium Alamannicorum Sangallenses conlinua- 

liones a. 860 -926. (1185.) . . . 1.50—56 
Casus S. Galli cum continuationibus usquead a. 1233. 

II. 59—183 

Catalogus abbatum Sangallensium . . II. 34 - 37 
Ex Hartmanni vita S. Wiboradac . IV. 452 — 457 
Monachi Sangallensis de gestis Karoli Magni lib. II. 

II. 726-763 

Vita et miracula S. Olmari .... II. 40—58 
Gandavum, Gent. 

Annales S. Bavonis a. 608—1350. . II. 185-191 
Annales Blandinienses a. 1—1292. . V. 20—34 
Gandersheim dioec. Hildesheimensis. 

Agii vita et obitus Hathumodae . IV. 165—189 
Hrotsuithae carmen de primordiis coenobii Gan- 

dersheimensis IV. 306—317 

Hrotsuithae Carmen de gestis Oddonis I. impera— 

toris IV. 317—335 

Gebehardi episcopi Atigustani in vilam S. Oudalrici pro— 

^ logus IV. 38 t 

Gemblaccnse coenobium dioec. Lcodiensis, Gembfmrs. 



Digitized by 



Google 



HI. Alphabetisches Verzeichnis«. 51 

Chronica Sigeberti a. 381—1111. . VI. 300—374 
Continuatio Anselmi a. 1112—1135. . VI. 375— 385 
Continnatio Gemblacens. a. 1 136—1 1 48. VI. 385—390 
Auctarium Gemblacense a. 465—1148. VI. 390—392 
Gesla abbatum ad annom 1048, auclore Sigeberto 

VIU. 523-542 

Godeschalci continuatio a. 1048 — 1136. cum pane- 

gyrico abbatum VIII. 542—563 

Guibertas abb. decombustionemonast. VIII. 563. 564 
Wieberti fundatoris vita auetore Sigeberto VIII. 

507—516 

Wieberti fundatoris elevatio . . VIII. 516—518 

Wieberti miracula VIII. 518—523 

Genealogia domus Carolingicae ... II. 308—312 

Genealogia saneti Galli II. 34 

Geoealogia regum Merowingicorum .... II. 307 

Geoerationes populorum VIII. 314 

Gengenbach dioec. Strasburgensis. Annales a. 1027 — 1096 

V. 389. 390 

Gerardi II. episcopi Cameracensis a. 1076—1092. gesta 

VII. 497—500 

S. Gerardi episcopi Tullensis vita auetore Widrico 

IV. 490-509 

Gerberti archiepiscopi Remensis acta concilii Remensis 
ad S. Basolum a. 991. ..... III. 658—686 

Gerberti archiepiscopi Remensis acta concilii Mosomen- 
sis a. 995. ......... . III. 600. 691 

Gerberli archiepiscopi Remensis acta concilii Causeien- 

sis a. 995 III. 691-693 

Gerhardi praepositi S. Mariae in urbe Augustana vita 
S. Oudalrici episcopi Augustani . . IV. 377 — 428 
Saneti Germani monasterium Parisiis. 

Annales a. 466—1061 III. 166-168 

Annales minores a. 642—919 IV. 3 

Continuatio a. 923—1146 IV. 3. 4 

Gesta abbatum Fontanellensium usque ad annum 833. 

II. 270-300 

Appendix annorum 834—850. . . II. 300. 301 
Gesta abbatum Gemblacensium ad a. 1048. auetore 

Sigeberto VIII. 523—542 

Continuatio a. 1048 — 1136, cum panegyrico abba- 
tnm, auetore Godeschalco . . VIII. 542-r563 

4* 



Digitized by 



52 III. Aiphabetisches Verzeichniss. 



Gestaabbatum Lobiensium auctore Folcuino a. 637— 980. 

IV. 52-74 

Gesta archiepiscoporum Mediolanensium a. 925 — 1077. 

auctore Arnulfo VIII. G — 31 

Gesta Conradi regis a. 1095 VIII. 474 

Gesta episcoporum Cameracensium . VII. 393 — 525 
Liber 1. II. III. usque ad a. 1051. . VII. 402— 489 
Continuatio. Gesta Lietberli et Gerardia. 1031 — 1092. 

VII. 489—500 

Gesta Manassis et Walcheri cxcerpta a. 1092 — 1094. 

VII. 500-504 

Gesta ponliGcum abbreviata per canonicum Came- 
racensem a. 1012—1191. . . VII. 504-510 
GestorumversioGallicaa. 1092—1135. VII. 510 -525 
Continuatio Andreana a. 1051—1179. . VII. 525 
Supplementum VII. 938 

Gesta episcoporum Tullensium ad a. 1107. VIII. 632—648 
Gesta episcoporum Tungrensium Traiectensium Leo- 
diensiumauctoribus Herigero etAnselmo VII. 134 — 234 
Gesta episcoporum Virdunensium auctore Bertario us- 
que ad a. 887 IV. 38-45 

Continuatio auctore monacho S. Vitoni a. 945 — 

1047 IV. 45—51 

Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum usque ad 
a. 1072. auctore Adamo .... VIII. 267—389 
De Gestis Karoli Magni annal. poetae Saxonis 1. 225 — 279 
De Gestis Karoli Magni libri II. monachi Sangallensis 

II. 720 — 7ü3 

Gesta Oddonis I. imp. auctore Hrotsuitha IV. 317— 335 
Gesta Treverorum ad a. 1101. . . . VIII. 130—174 
Addilamentum et continuatio prima a. 1015 — 1 132 

VIII. 175—200 

Gesta Godefridi archiepiscopi annorum 1124 — 1127. 

VIII. 200—204 

Ex translatione sancti Celsi auctore Theoderico 

VIII. 204—207 

Miracula eius VIII. 207. 208 

Ex vita S. Magnerici auctore Eberwino VIII. 208. 209 
Ex miraculis sancti Sjmeonis auctore Eberwino 

VIII. 209—211 

Ex vita S. Agritii VIII. 211. 212 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 53 

Vita et passio Conradi archiepiscopi auctore Theo- 

derico VIU. 213—219 

Ex historia martyrum Treverensiura VIII. 220-223 
Ex miraculis sancti Modoaldi auctore Stephano 

VIII. 223-226 

Ex inveotione et miraculis S. Mathiae VIII. 227 — 234 
Gesta Alberonis archiepiscopi a. 1132 — 1145. me- 

trica VIII. 236—243 

Gesta Alberonis archiepiscopi auctore Balderico 

a. 1056-1152. VIII. 243-263 

Gesta Witigowonis abbatis Augieusis auctore Purchardo 

IV. 621—632 

Gladbach diocc. Coloniensis. Chronicon a. 973. 974. 

IV. 74-77 

S. Glodesindis miracula IV. 235—247 

Godefridi archiepiscopi Treverensis gesta a. 1124 — 1127. 

VIII. 200-204 

Godeschalci monachi Gemblacensis gesta abbatum 
Gemblac. continuata a. 1048—1136. . VIII. 542— 563 

S. Gorgonii miracula IV. 235—247 

Gorzia monasterium dioec. Metten sis, Gorze. 

lobaonis abhatis S. Arnulfi vita Iohannis abbatis 

IV. 335—377 

Iohannes abbas de miraculis S. Glodesindis et S. 

Gorgonii IV. 235—247 

Gozberti diaconi continuatio Hb. II. de miraculis S. Galli 

II. 21—31 

Gradns, Grado. Cbronicon Gradense . VII. 39—47 
Gregorii V. papae synodus Papiensis a. 997. Legg. II b . 

171. 172. SS. III. 694 
Gregorii VII. obitus, ex codd. Laudun. et Udalr. V. 563 
Gregorii VII. obitus, ex codd. Cotton. et Catalaunensi 

VIII. 470 

Guelferbytani annales a. 741—823. ... I. 23—46 
Guiberti abbatis Gemblacensis de combustione mona- 

sterii VIII. 563. 564 

Guidonis (Casinensis?) chronica a. 756— 1108. V. 64.65 
Gumpoldi Mantuani episcopi vita Vencezlavi ducis Bo- 

hemiae ........... IV. 211—223 

Gundechari episcopi Eichstetensis liber pontificalis Eich- 

stelensis usque ad a. 1072. . . . VII. 239—253 
(■untchramni regis edictum a. 585. • . . Legg. I. 3 



Digitized by 



54 



Iii. Alphabetisches Verzeich niss. 



(juntchramni regis et Childeberti II. pactum a. 587. 

Legg. I. 5 

Halberstadt. Isenboldi de S. Paulo epistola ad Elvin- 

gum III. 13 

Annalista Saxo VI. 542—777 

Hamniaburgensium ponlißcum gesta auctore Adamo 

VII. 267—389 

Anskarii vlta S. Willehad! ... II. 378—390 
Rimberti vita S. Anskarii .... II. 683—725 
Vita S. Rimberti archiepiscopi . . II. 764—775 
Ex Hartmanni Vita S. Wiboradae —926. IV. 452—457 
Hascrensis (Herrieden) anonymus de episcopis Eich- 

stelensibus VII. 253—266 

Hasnonium dioec. Tornacensis, Hasnon. 

Hasnoniense auctariuin Sigeberti a. 610. 1069 — 

1149 VI. 441. 442 

Hathumodae abbatissae Gandersheimensis vita et obitus 

auctore Agio IV. 165 — 189 

Heinrici ducis Bawariae excommunicatio anni 976. 

Legg. II*. 171 

Heinrici I. regis constitutiones a. 921 — 932. Legg. I- 

567. II. 1(5—18 

Heinrici II. regis I. imperatoris constitutiones a. 1019 

—1022 Legg. II. 38. 561. II*. 173—176 

Heinrici II. regis I. imperatoris vita auctore Adalberto 

IV. 792—814 

Ex miraculis aliis IV. 814 — 816 

Additamentum ....... IV. 816—820 

Heinrici U. regis I. imperatoris vita auctore Adalboldo 

IV. 679—695 

Heinrici HI. regis U. imperatoris constitutiones a. 1047 

-1065 Legg. II. 41—41 

Heinrici IV. regis HI. imperatoris constitutiones rlbo- 

rum 1076— 1104. ...... Legg. II. 44— 63 

Heinrici IV. regis HI. imperaloris pactum cum Rc ma- 

nis a. 1083 VIII. 460 

Heinrici V. regis IV. imperatoris constitutiones anno- 

rum 1106—1125 Legg. II. 63—79 

Heinrici (VI.) regis curia a. 1148. . . Legg. II. 85 
Heinrici VI. regis V. imperatoris constitutiones a. 1190 

—1197. . Legg. IL 186—200. 568. 569. II b . 1*5 



Digitized by 



Google 



III. Alphabetisches Verzcichniss. 



Heinrici (VII.) regis conslitutiones ann. 1 222 — 1234. 

Leg. II. 248. 249. 252.254.257. 258. 266.278-284.290. 

300—302. 304—306.569—571 
Heinrici anlicaesaris constitut. a. 1246. Legg. II. 361. 362 
Heinrici VII. regis VI. imperatoris constitutiones anno- 

mm 1308—1313 Legg. II. 490-549 

IHepidanni annales v. Sangallenses maiores.] 
leremns v. Einsideln. 

Heriberti arebiepiscopi Coloniensis vita anetore Lanl- 

berto IV. 739 — 753 

Ex vita altera auetore Ruperto . IV. 742 — 753 
Herifordia dioec. Paderborncnsis, Herford. 

Ex translatione S. Pusinnae ... II. 681 — 683 
Herigeri abbatis Lobiensis gesta episcoportim Tungren- 
siom Traicctensium et Leodiensinm usque ad a. 667. 

VII. 161—189 

Herimanni monacbi Augiensis [vulgo Contracti] chro- 
nica a. 1—1054 V. 67-133 

Herimanni clerici Wormatiensis elogium Burchardi 
episcopi IV. 829 

Ex S.Herlucae vita auetore Paulo Bernriedensi IV. 427 

Hersfeld, dioec. Mogunlinae. Annales HI. 18 — 116. 

V. 1-6 

Lamberti mon. Hersf. annales ab O. C. ad a. 1077. 

ID. 22-29. 33-69. 90-102. V. 134—263 
Fragmenta e Lamberti hist Hersfeldensi V. 136—141 
Ex miraculis S. Wigberhli ... IV. 224—228 
Hierosolimita Ekkehard i VI. 265—267 

Büdesheim. Annales. Pars prima ab O. C. ad a. 993. 

III. 22. 42-70 

Continuatio a. 994—1040. . . . III. 90—103 
CoDtinuatio altera a. 1041-1108. . III. 103—112 
Continuatio Paderborncnsis annorum 1109—1137. 

III. 112-116 

Chronicon episcoporum , cum continuationibus 

VII. 850-873 

Translatio S. Epiphanii .... IV. 248—251 
Vita Bernwardi episcopi auetore Thangmaro 

IV. 754-782 

Miracnla oiusdem IV. 782—781» 

S. Hildulf! sneeessores in Mediano monastcrio IV. 86 — 92 



Digitized by 



50 Hl- Alphabetisches Verzeichniss. 

Hincmari archiepiscopi Kemensis annales a. Stil — 882. 

I. 455-515 

De Hispanica expedit. Karoli Magni fabulae 111. 708—710 
Historia elevalionis S. Wieberti a. 1110. VIII. 510— 518 
Ex historia Floreniii Wigorniensis . . V. 564—508 
Historia Francorum abbreviata Pelri bibliolhecarii a. 

600—898 I. 410—418 

Historiae Hersfeldensis auetore Lamberto fragmenla 

V. 130—141 

Historia Langobardor. auet. Erchemperto III. 240 — 204 
Ex historia martyrum Treverensium . VIII. 220 — 223 
Historia Mediolanensis usque ad a. 1085. auetore Lan- 

dulfo Vlll. 30-100 

Ex historia Normannorum auetore Dudone IV. 93 — 100 
Historia Oltonis a. 960 — 904. auetore Liudprando 

III. 340—340 

Historia regum Francorum — 877. . . II. 324. 325 
Historia translationis S. Viti .... II. 570 — 585 

Historiae Trevericae censura VIII. 117 

Hlotbarii cf. Chlothacharii et Lotharii. 
Hlotharii I. imperatoris capitularia a. 823 — 854. Legg. 1. 
232—235. 239—242. 248-251. 255. 355.359-309. 

371—374. 380. 393. 407. 422. 427. 
Hlotharii II. regis capitularia a. 857—805. Legg. 1. 455. 

402. 405—470. 483 -487. 503 
Hludowici I. imperatoris capitularia annorum 816— 839. 

Legg. I. 195—373 
Hludowici I. imperal. capitularia spuria Legg. IIb. 4 — to 
Hludowici I. imperatoris laudes auetore Ermoldo Ni- 

gello II. 400—516 

Hludowici I. imperat. vila auetore Thegano 11.585 — 604 
Hludowici I. imperatoris vita auetore anonymo [vulgo 

Astronomo] II. 604—048 

Hludowici II. imperatoris capitularia aun. 844 — 875. 

Legg. I. 387. 395—406. 430—443. 504. 523—528 
Hludowici regis Arelatensis electio a. 893. Legg. 1. 558 
Hludowici II. regis Galliae capitularia ann. 877 — 878. 

Legg. I. 542—546 
Hludowici II. regis Gcrmaniae capitularia a. 842 — 870. 
Legg. I. 375. 393. 407 415. 458—401. 468—470- 

4H3-4S7. 499. 508. 51(5 



Digitized by 



1U. Alphabetisches Verzeichniss. 



57 



Hlodowici Iii. regis Gennaniae conveotus anni 878. 

Legg. I. 545 

Hrotsuithae Carmen de primordiis coeoobü Gandcrs- 

heimensis IV. 306—317 

Hrotsuithae earmcn de gestis Oddonis I. imperatoris 

IV. 317—335 

S. Huberü Andaginensis, St. Hubert in Arduenna, chro- 

nicon ad a. 1106 VIII. 568—630 

Ex Hocbaldi Elnonensis vita S. Lebuini . II. 360—364 
Hugonis monacbi Virdnnensis et Divionensis , abbatis 
Flaviniaccnsis, chronicon ad a. 1102. V11I.288— 502 

Hagonis necrologium VIII. 285—287 

S. Hymcrii ep. Ameriensis translalio Creraonam III. 266 
S. Idae vita auctore Uffingo Wertliinensi II. 569—576 
[Ignotns Casinensis v. Chronicon Casinense.] 
De imperatoria poleslatc in urbe Roma libellus 

III. 719—722 

lohannis abbatis S. Arn u Iß Mettensis vita lohannis 
abbatis Gorziensis IV. 335 — 377 

lobannes abbas Gorziensis de miracnlis SS. Glodesin- 
dis et Gorgonii IV. 235—247 

lohannis abbatis Gorziensis vita auctore Iohanne ab- 
bäte S. Arnulfi IV. 335—377 

lohannis Canaparii abbatis S. Alexii vita S. Adalberti 

IV. 581-595 

lohannis diaconi chronicon Venetum et Gradense usqoe 

ad a. 1008 . . . VII. 1—47 

lohannis IX. papae canon de electione papae a. 898. 

Legg. Il b . 158 

Isenboldi de S. Paulo Halberstad. epistola ad Elvin- 

gum ... III. 13 

Italiac regum et imperatorum calalogi . III. 215 — 219. 

872. 873. V. 64 

S. Iudoci coen. dioec. Ambianensis, St. Josse sur mer. 

Auctarium Sigeberli a. 795. 840. ... VI. 443 
lovavum v. Salzburg. 

Raddroae abbatis Mettensis vita ... IV. 483. 484 
Karlomanni principis capitularia a. 742. 743. Legg. I. 

16—19 

Karlomanni regis Galliae capitularia annorum 882 — 884. 

Legg. 1. 549—553. 



Digitized by 



58 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Karoli Magni capitularia a. 769 — 814. Legg. 1. 32— 

194. II. 14—16. 549-554 
Karoli Magni capitularia spnria . . Legg. Il b . 1 — 5 
Karoli Magni expeditio Hispanica . . III. 708—710 
Karoli Magni vita auctore Einharde . II. 426 — 463 
Angilberti Carmen de Karolo Magno II. 391 — 403 
Monachi Sangallensis de gestis Karoli Magni üb. II. 

II. 726—763 

Poetae Saxonis annales de gestis Karoli Magni 

I. 225—279 

Karoli II. imperatoris capitularia a. 842 — 877. Legg. I. 
375—386. 388-394. 407. 416—429. 444-458. 
462—464. 478—502. 506-522. 528-541 
Karoli III. regis Galliae capitula a. 920—922. Legg. I. 

565-568. 11. 16 

Karoli regis Provinciae conventus a. 859. Legg. 1. 462 
Karolingicae domus genealogia ... II. 308 — 312 
Karolorum et Otlonum tabula ex cod. Monaccnsi II. 314 
Karolortim tabulae genealogicae . III. 214. 215. VI. 32 
Lamberti Audomarensis chronica a. 1 — 1120. V.65.66 
Lamberti imperatoris conventus Ravennas anni 898. 

Legg. I. 562 — 565 
Lamberti monachi Hersfeldensis [olim Aschaflenbur- 
gensis vocati] annales. 
Pars prior ab O. C. ad a. 1039. III. 22—29. 33— 

69. 90—102 

Pars altera a. 1040—1077. ... V. 134—263 
Historiac Hersfeldensis fragmenta . V. 136 — 141 
Landulfi clerici Mediolanensis historia Mediolanensis 

usque ad a. 1085 VUI. 36—100 

Langobardorum historia a. 774—889. auctore Erchem- 

perto III. 240—264 

Lantberli monachi Tuitiensis vila Heriberti archiepiscopi 

IV. 739—753 
Laubacense monasterium dioec. Leodiensis, Lobbes. 
Annales Laubacenses a. 687—926. 1.7—15.52 — 55 
Annalium Lobiensium fragmenta ann. 741 — 870. 

II. 194. 195 

Annalium Lobiensium Continuatio ann. 900 — 982 

II. 209-211 

Annales Laubienscs a. 418-1054. . . IV. 9 -20 



Digitized by 



III. Alphabetisches Verzeichm'ss. 



59 



Annales Laubienses. Conlinuatio a. 1056 — 1505. 

IV. 20—28 

Gesta abbatomannornm 037— 980. auetore Folcuino 

IV. 52—74 

Herigeri abbatis gesta episcoporum Leodiensium 

VII. 134-189 

Laodunum, Laon. AuclariumSigeberti a.928. 1052 — 1145. 

VI. 445—447 

S. Laarentii Leodiensis chronicon a. 959 — 1095. auet. 
Ruperto . . . . . VIII. 262—279 

Laarcsham S. Nazarii, dioec. Moguntiensis, Lorsch. 
Annales Laureshamenses a. 703—803. . I. 22 — 39 
Annales Nazariani a. 708—791. 1.23—31.40—44 
Annales Laurissenses minores annorum 680—817. 



Annales Laurissenses [olim plebeii vel Loiseliani 



Continoatio a. 788 -829. anet. Einhardo 1. 174—218 
Lansona, Lausanne. Annales a. 850 — 985. III. 152— 155 
Ex S. Lebuini vita auet. Hucbaldo Elnonensi 11.360 — 364 
Lemovica, Limoges. Annales a. 838 — 1060. . 11.251.252 
Lcodiam, Lüttich. 

Annales a. 58—1054 IV. 9—20 

Conlinuatio a. 1055—1121 IV. 28—30 

Chronicon S. Laurentii a. 959—1095. auetore Ru- 

perto VIII. 262—279 

Gesta episcoporum Tungrensium, Traiectensium, 
Leodiensium ad a. 1048. . . . VII. 134—234 
Vita Balderici episcopi auetore monacho S. Iacobi 

IV. 724—738 

Leonis abbatis et legali ad Hugonem et Rotbertum re- 
ges epistola III. 686—690 

Leonis Marsicani episcopi Ostiensis chronica monasterii 



Casinensis a. 529—1075. 1090. 1094. VII. 574—727 
Leonis VIII. papae Privilegium de investi Iuris a. 963. 



Leonis VIII. papae cessio donationum Romanae eccle- 

siae (spuria) Legg. II b . 168—170 

S. Liborii episcopi translalio Paderbornam IV. 149 — 157 
Lietbcrti episcopi Cameracensis a. 1051 — 1076. gesta 



IJndisfarncnscs etCantuariensesannal. a. 61 8— 690. IV. 2 



I. 112—123. 630. II. 194 



a. 741—788. 




Legg. II*. 166 



VII. 489-497 



Digitized by 



60 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



S. Liadgeri episcopi Mimigardefordensis vila auclore 

Altfrido U. 403—419 

Ex vila S. Liudgcri II II. 419—424 

Ex vita IV. et miraculis .... II. 424. 425 

Liudprandi episcopi Cremonensis opera III. 264 — 363 

Liutbirgae virginis vita IV. 158 — 164 

Lobiense monasterium v. Lauhacense. 

Lotharü cf. HIotharii. 

Lotharii HI. conslitutiones a. 1125—1136. Legg. IL 79 

—84. 11*. 184. 185 
Lotharii III. epistola ad abb. Casinensem . VII. 819 
Ludovici v. Hludowici. 

Lugdunum, Lyon. Annales a. 769— 841. . I. 110. 630 
Lupi Protospatbarii annales Barenses a. 855 — 1102. 

V. 52—63 

Luxovium, Luxeuil. Chronicon breve . HL 219—221 
S. Maclovii vitae prologus auctore Sigeberto VIII. 505 
Ex S. Magnerici vita auctore Eberwino VIII. 208. 209 

S. Magni translatio IV. 425—427 

Mahlildis reginae vita IV. 282—302 

Maioli abbatis Cluniacensis vita auctore Sjro IV. 650 — 655 
Manassis et Walcheri episcoporum Camera censi um a. 

1092—1094. gesta excerpta . . . VII. 500—504 
Ex S. Mansueti miraculis auctore Adsone IV. 509 — 514 
Ex S. Marci aposloli miraculis Augiac . IV. 449 — 452 
Mariani Scotti monachi S. Martini Coloniensis, deinde 

Fuldensis. tum S. Albani Moguntiae chron. a. 1 — 1082. 

V. 481—5(58 

S. Martini Coloniensis chronicon annorum 756 — 1021. 

IL 214. 215 

Ex martyrum Treverensium historia . VIII. 220 — 223 
Masciacum, Massai d. Bituricensis. Annales a. 732 — 1013. 

III. 169. 170 

S. Mathiae apostoli inventio et miracula VIII. 227 — 234 
Ex S. Maximini miraculis auctore Sigehardo IV. 228 — 234 
S. Maximini Trevirensis annales a. 538—987. IV. 5 — 7 
Medianum monasterium in Vosago, Moyenmoutier. 

Liber de successoribus S. Hildulf! . IV. 86 — 92 
Mediolanum, Miüland. 

Arnulß gesta archiepiscop. a.925— 1077. V1II.6 — 31 
Landulfi hist. Mediolanensis — 1085. VIII. 32 — lOO 
Catalogus archiepiscoporum —1355. VIII. 101 — 1 10 



Digitized by 



HI. Alphabetisches Verzeichnis«. 



61 



Meginharti mooachi Fuldensis iraoslalio S. Alexandri 

IL 673—681 

S. Heginradi v. Einsideln. 

Mellicense monasterium dioec. Pataviensis, Moelk. 
Passio S. Cbolomanni cum miraculis auctore Er- 

cheofrido abbate IV. 674—678 

Merowiogicorum regum genealogia .... 11. 307 
Merseburgensis episcopi Thietmari chroo. III. 723 — 871 
Mettis, Metz. 

Alperti de episcopis Mettensibus libellus IV. 696—700 
Annales Meltenses a. 687—930. . . I. 314—336 
Annales Mettenses brcvissimi a. 934 — 1038. 111.155 
Annale« sancti Vincenlii. Pars prior a. 688 — 1154. 

III. 156—158 

Annales sancti Vincenlii. Pars altera a. 1159 — 1280. 

III. 158—160 

Catalogas episcoporam .... II. 268 — 270 
Pauli Warnefridi liber de episcopis Mettensibus 

II. 260—268 

Sigeberü vita Deoderici I. episcopi IV. 461 — 483 
Sigeberti rhythmi in honorem eius . . IV. 483 
Constanlini vita Adalberonis II. . IV. 461 — 483 
Cuonradi epitaphium eiusdem .... IV. 483 
Iohannis abbatis S. Arnulfi vita Iohannis abbatis 

Gorziensis IV. 335 — 377 

Ex vita Kaddroae abbatis .... IV. 483. 484 
Sancti Michaelis v. Babenberg. 

Sancti Michaelis monast in pago Virdunensi, St. Mihiel. 

Chronicon a. 722—1034 IV. 78—86 

Miinigardeford, Münster. Vita S. Liudgeri II. 403 — 425 



Miracula S. Adalbert! martiris ... IV. 613 — 616 

Miraculorum S. Adalheidae liber . . IV. 645—649 

Ex miraculis S. Alexii IV. 619. 620 

Ex miraculis S. Apri IV. 515 — 520 

Ex miraculis S. Basoli auctore Adsone . . IV. 517 

Miracula S. Bernwardi IV. 782—786 



Miracola S. Celsi ........ VIII. 207. 208 

Ex miraculis S. Cholomanni auctore ut videtur Er- 

chenfrido abbate IV. 677. 678 

Miracula S. Cunegundis imperatricis . IV. 824-828 

Miracola S. Galli II. 17—31 

Ex miraculis S. Gerardi auctore Widrico IV. 505—509 



Digitized by 



02 HI. Alphabetisches Verzeichnis*. 

Miracula SS. Glodesindis et Gorgonii auetore Iohanne 

abbate Gorziensi IV. 235—247 

Ex miraculis Heinrici II. imperatoris . IV. 814 — 816 

Ex miraculis S. Liudgeri II. 424. 425 

Ex miraculis S. Mansueti auetore Adsone IV. 509—514 

Ex miraculis S. Marci IV. 449—452 

Ex miraculis S. Mathiae VIII. 227—234 

Ex miraculis S. Maximini auet. Sigehardo IV. 228—234 
Ex miraculis S. Modoaldi auet. Stephano VIII. 223— 226 
Miracula S. Otmari auetore Ysone ... II. 47 — 54 
Ex miraculis S. Sy meonis auetore Eberwino VIII. 209 — 21 1 

Ex miraculis S. Verenae IV. 457 — 460 

Miracula saneli Wicberli fundatoris Gemblacensis 

VIII. 518-523 

Ex miraculis 3. Wigberhti IV. 224—228 

Moguntia, Mainz. 

Ekkehardi scholastici Moguntini casus S. Galli 

II. 74-147 

Mariani Scotli chronicon a. 1—1082. V. 481— 568 

Synodus a. 950—954 Legg. IIb. 158 

Synodus a. 1071 V. 185—189 

Vita S. Bonifacii cum appendice presbyteri Mo- 

gunlini .II. 331—357 

Ex Othloni vita S. Bonifacii ... II. 357—359 

Moissiacense monasterium dioec. Cadurcensis, Moissac. 
Chronicon Moissiacense a saeculo IV. usque ad 

a. 818 et 840 I. 280—313 

Ex chronico a. 787—816 II. 257—259 

Monachi Sangallensis de gestis Karoli Magni libri II 

II. 726—763 
Monasterium S. Gregorii, Münster prope Colmariam. 

Annales a. 528—1194. Pars prior a. 528—828. 

HI. 152—154 

Annales a. 528— 1194. Pars altera a. 1065—1194. 

III. 154. 155 

Mortui maris monasterium d. Rotomagensis, Mortemer* 
Auctarium Sigeberti a. 1054—1234. VI. 463—469 

Mosomagus, Mousson, dioec. Remensis. 

Acta concilii Mosomensis a. 995. . III. 691 — 693 
Annales a. 969—1452 III. 160—166 

Murbach d. Basileensis. Continualio annalium Alaman— 
nicorum a. 790—800 I. 47. 48 



Digitized by 



UI. Alphabetisches Verzeichnis}». 



8. Nazarii v. Laoresbam. 

Neapolis etc. docum chronicon ... III. 211 — 213 

Necrologium Bernoldi V. 391—393 

Necrologium Eichstetense VII. 248. 249 

Necrologium Hugonis Flaviniacensis . VIII. 285—287 
Ex necrologio Novaliciensi et S. Andreae Taurinensi 

VH. 130-133 

Necrologium Ranshofense IV. 791 

Nemausum, Nimes. Chronicon brcve . . . III. 219 
Nicolai Ainbiancnsis auctarium Sigebcrti a. 424—1203. 

VI. 473. 474 

Nicolai II. papae statulum de clectione papae a. 1059. 

Legg. II>. 176-180 

K S. Nili vita IV. 615-618 

Nithardi historiarum libri IV .... II. 649— 672 
E Normaonorum historia auetore Dudone IV. 93—106 
Novaliciom d. Taurinensis, Novalese. Chronicon — 1048. 
_ . . VU. 73-133 

Odilonis abbatis Cluniacensis epitaphium Adalheidae 
. . IV. 633-645 

Odilonis abbatis Cluniacensis cpilaphitim Ottonis Magni 

imperatoris IV. 636. 637 

Odonis regis coronatio a. 888. . . . Logg. I. 554 
Othloni raonachi S. Emmeraromi vitae S. Bonifatii pars 

II. 357-359 

Othloni vita S. Wolfkangi episcopi . . IV. 521—542 
S. Olmari abbatis Sangallensis vita auetore Walafrido 

Strabone H. 41 47 

Miracula S. Otmari auetore Ysone . II. 47—54 
Oltcnborun dioec. Augustanae, Ottobeuern. Annales. 
Pars prior ex ann. Hersfeldensibus desumpta an- 

norum 727—1039 V. 1—6 

Pars altera genuina a. 1040—1111. . . V. 6—9 
Ottonis episcopi Eichstetensis et aliorum conlinuationes 
libri pontificalis Eichstetensis saeculorum XU— XVI. 

VII. 250—253 

Ottonis I. imperatoris constituliones annorum 948 — 971 

Legg. II. 19-34. 560. 
Ottonis 1. imperatoris epitaphium auetore Odilone 

IV. 636. 637 

Ottonis I. imperatoris gesta auet. Hrotsuilha IV. 31 7 — 335 



Digitized by 



04 UI- Alphabetisches Verzcichniss. 

Üttonisl. imperat. historia auct.Liudprando III. 340 — 346 
Oltonis I. imperatoris pactum cum Iobanne XII. papa 

a. 962. (spurium) L egg. IIb. 159—165 

Ottonis II. imperatoris constitutiones a. 983. II. 32— 35 
Otlonis III. imperatoris constitutiones a. 996 — 998. 

II. 36. 37. ÜK m 
Ottonis IV. imperatoris constitutiones a. 1198 — 1216. 

Legg. II. 203—207. 214—222 
Oudalrici episcopi Augustani vita auctore Gerhardo 
(cum prologis Gebehardi et Bernonis) IV. 377 — 428 
Oudalrici episcopi translalio .... IV. 427. 428 
Oudalscalchi abbalis SS. Oudalrici et Afrae, vitae 

S. Adalberonis praefalio IV. 383 

Oudalscalchi vita Chounradi Constanticns.ep. I V.430 — 436 
Paderbornensis continuatio annalium Hildesheimeosium 

a . 1109—1137 III. 112—116 

Translatio S. Liborii IV. 149—157 

Panegyricus Berengarii imperatoris annorum 888 — 916. 

IV. 189—210 

Papiensis synodus a. 997. Legg. W>. 171. 172. SS. III. 694 
Parisii. Abbonis de bello Parisiacae urbis libri III 

II. 776—805 

Annales Sancti Germani a. 466—1061. III. 166—168 
Annales SanctiGermani minores a. 642— 919. IV. 3 

Continuatio a. 923-1146 . IV. 3. 4 

Paschalis II. papae concilium Warstallense a. 1106. Tre- 
censea.1107. Lateranense a. 1112. Legg. II*. 180—182 
Ex Paschasii Radberti vita S. Adalhardi abbatis Corbciensis 

II. 524 — 532 

Ex Paschasii Radberti vita S. Walae abbatis Corbciensis 

II. 533 — 569 

Passio S. Cholomanni ...... IV. 674—677 

Patriarchae Hierosolimilani etc. epistola ad ecclesiam 

occidentalem . III. 14 

S. Patrocli translatio IV. 280. 281 

Ex Pauli Bernriedensis vita S. Herlucae . . IV. 427 
Pauli Warnefridi über deepisc. Metlensibus 11.260 — 268 
Petaviani annales a. 687—800. 804. I. 7. 9. 11. 13. 

15-18. III. 10 

Petri bibliolhecarii historia Francorum abbreviata an- 
norum 680 898 I. 416— 418 

Ex Petri Damiani vita S. Romualdi . IV. 846 — 854 



Digitized by 



III. Alphabetisches Verzeichnis«. 



Pctri diaconi chronica monasterii Casioensis a. 1075— 



Epistolae ad com directae . VII. 564. 565. 938. 

Ex eius catalogo regum etc III. 219 

Prologus Ilegistri Casinensis .... VII. 567 
Philippi regis constitutione* a. 1198—1207. Legg. II. 201. 



Pippini regis Aquitaniae iu laudem , Ermoldi Nigelli 

elegiae II II. 516—523 

Pippini regis Francorum capitularia a. 744—765. 768. 

Legg. I. 20-32. II. 13 
Pippini regis Ilaliae capitularia a. 782—809. Legg. I. 42. 

45—47. 50. 69. 103. 109. 116. 148. 153. 157 
Poetae Saxonis annales de geslis Caroli magni im- 

peratoris a. 771—814 1. 225—279 

Praemonstralum d. Laiidun. Prtmontri. Continuatio 

Sigebcrü a. 1113—1155 VI. 447—456 

Praga. S. Adalberli cpiscopi vitae et miracula IV. 574 — 616 
Annales Pragenses a. 894-1220. . . III. 119— 12t 
Pradeotii Trecensis cpiscopi annales annorum 835—861. 

I. 429—454 

Pramia monasteriom S. Salvatoris in Eiflia, Prüm. 

Iteginonis abbalis ebronicon a. 1 — 906. I. 537—612 
Porchardi mou. Augiensis Carmen de gestis Witigowonis 

abbatis Augiensis IV. 621—632 

E S. Pusinnac translalione Herifordiam II. 681 — 683 
Quedlinburg d. Halberstadensis. Annales. Pars prior 

ab O. C. ad a. 993 III. 22—69 

Continuatio a. 994—1025 III. 72—90 

Ex vita S. Liutbirgae IV. 158—164 

Radbodi episcopi Traiectensis adnotatio a. 900. II. 218 
Hanshofen d. Pataviensis. Necrologiura . . IV. 791 
Rathcni episc. Veronensis fragmenta e cod. Monacensi 



Kalispona, Regensburg. 

Annales Sancti Emraerammi maiores a. 748—823. 



Annales Sancti Emmerammi minores a. 732 — 1062. 



I<> Arnoldi libris de S. Emmerammo IV. 543 — 574 
Othloni vita S. Wolfkangi episcopi IV. 521— 542 
Synodus a. 944—966. . . . Legg. II»». 171. 172 



1139. 



VII. 727—844 



202. 208—213 



III. 451. 553 



I. 92. 93. 



I. 93. 94 



axdfh h. XI. m. I. 



5 




60 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Ratperti scholastici Sangallensis casus S. dalli —883. 

II. 59—74 

Reginonis abbalis Prumiensis chronicon a. 1 — 900. 

I. 537-012 

Continuator Trevirensis a. 907—907. I. 013 — 029 
Regum Francoruin breviarium auctorc Erchanberlo 

II. 327—329 

Regum Francoruin catalogus — 855 III. 19 

Regum Francorum chronica a S. Arnulfo ad Conrad um II. 

III. 214 

Regum Francorum gencalogiae ... II. 304 — 314 
Regum Merowingicorum gcnealogia . . II. 307 
Reges Francorum Jude a Chlolhario II. 11.307. 30S 
Domns Caroliugicae gencalogia . II. 308 — 312 
Origo et cxordium genlis Francorum 11.312.313 
Tabula genealogica Carolorum et Oltonum exco- 

dice regio Monacensi II. 314 

Regum Francorum liisloria — 877. . . II. 325. 320 
Regum Italiae et iiupcralorum catalogi III. 215 — 2t 9. 

872. 873. V. 64 

Rclatio de legalione Coustanlinopolitana , Liudprandi 

III. 347— 303 

Renn, Rheims. 

Ex Adsonis miraculis S. Rasoli . . . IV. 517 
Flodoardi aunales a. 919—900. . III. 303—407 
Continualio a. 900. 970—978. . . III. 407. 408 
Hincmari Reinensis arcbiepisc. annalcs a. 801 — 882 

I. 455—515 

Richardi regis constitutione a. 1209. Legg. II. 381. 382 
Richeri monaclii S. Remigii Remcnsis bisloriarum Ii- 

bri IV. a. 884—995 III. 501— G57 

Ricberi annales a. 995-998 III. 057 

Appendices III. 057 — 094 

Rimberli arcbiepisc. Hammaburgcnsis vita II. 704 — 775 
Ritnberti archiepiscopi vita S. Anskarii II. 08.3- -725 
Roberti de Monte auctarium Sigcberti a. 385 — llOO. 

VI. 475—479 

Roberti de Monte chronica a. 1100— 1180. VI. 480 — 535 
Ex Rodulfi Glabri bisloriarum librisVusquc ad a. 1044. 

VII. 48—72 

Ex Rodulfi Glabri vita sancti Willelmi Divionensis 

IV. 655— G58 



Digitized by 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



G7 



Roma. Annales Homani a. 1044—1187. V. 408—480 

Heinrici IV. pactum a. 1083 VIII. 400 

De imperaloria potcslate in urbc Roma libellus 

III. 719—722 

Ex miractilis S. Alexii IV. 019. 020 

Synodus a. 820 Legg. H b . 11—10 

Synodus a. 1027 SS. VIII. 12 

Synodus a. 1039 Legg. II*. 170—180 

Synodus a. 1112 . Legg. 11*. 181 

Synodus a. 1123 Legg. II*. 182 

Romanorum pontiGcum catalogus Bernoldi V. 395 — 400 
Romanorum pontificum catalogus Mariani Scoti V. 487 



E S. Romualdi ftmdatoris Camaldulcnsium vita auclorc 



RudolG I. regis conslituliones annorum 1273 — 1291. 



Rnodulfi Ftildensis annales a. 838— 803. 1. 301 — 375 
Ruodolli Fuldensis et Meginharli translalio S. Alcxandri 



Ruperti abh. S. Heribert! Tuiliensis chron. S. Laurenlii 

Leodiensis a. 95!)— 1095 VIII. 202—279 

E Ruperti abb. Tuiliensis vita S. Heribert! IV. 742 — 753 
Ruolgeri clerici Colonieusis vita Brtinonis IV. 252—275 
[Sagornini chronicon v. lohannis diaconi.] 
Saleniiun. Catalogus prineipum Salerni III. 210. 211 
Chronicon duciim Bencvenli, Salerni etc. III. 21 1 —213 
Chronicon Salernitanum a. 747—974. III. 407—501 
Salzburg. Annales luvavenses breves a. 721 — 741. III. 123 
Annales luvavenses maiorcs a. 550 — 835. 975. 

I. 87. 88. III. 122 
Annales luvavenses minores a. 742—814. 1. 88. 89. 

III. 122 

Annales Salisburgenses a. 499- 1049. . I. 89. 90 
E Sanguinis Domini translatione . . IV. 440*— 449 
Saxonia. Annalista Saxo a. 741 — 1139. VI. 542 — 777 
Saxonicae res geslac auetore Widukindo III. 408—407 
Saxonicum bellum Brunonis .... V. 327 — 384 
Saxonis poelae annales de geslis Caroli Magni a. 771 

-814 I. 225—279 

Scafhnsa, Schaffhausen dioec. Constanliensis. 



Annales a. 1009-1004. V. 388 



-489 



Petro Damiani 



IV. S40— 854 



Legg. II. 382—458 



II. 073—081 




III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Senones, Sens. Annales S. Columbac a. 708—1218. 

I. 102—109 

De sex aetatibus mtindi chronica nsque ad a. 810. II. 256 
Sigeberli Gcmblaccnsis chronica cum continuationibus 

VI. 208-474 

Sigeberli gesla abbatum Gemblacensium —1048. 

VIII. 523—542 

Sigeberli vita Deoderici episcopi Melleiisis IV. 401 — 483 
Sigeberli vilae S. Mnclovii prologus adTielmarum abbatem 

VIII. 505 

Sigeberli vila Wicbcrli fundaloris Gemblacensis 

VIII. 507—516 

E Sigehardi monachi Sancli Maximini miraculis S. Maxi- 
mini IV. 228—234 

Silhiu v. S. Audomari. 

Sleswicensium episcoporum ordo el nomina VII. 392 
Ex Stephani abbalis S. lacobi Leodicnsis miraculis 

S. Modoaldi VIII. 223—226 

S. Slurmi abbalis Fuldcnsis vila aucl.Eigile II. 305 — 377 
De successoribus S. HildulG in Mediano monaslerio 

über a. 703—1011 IV. 86—92 

E S. Svmeonis Achivi vila .... IV. 445*. 440* 
E S. Svmeonis miraculis auet. Eberwino VIII. 209 — 211 
Synodi, exceplis his quae inier capilularia elconslilu- 

liones regum vel imperalomm conlinenlur. 

Synodus Causeicnsis a. 995 III. 691—693 

Synodus Dingolfingensis a. 932. . . Legg. II b . 171 

Synodus Francofurlensis a. 1007 IV. 705 

Synodus Mögunlina a. 950 — 954. . . Legg. II b . 158 

Synodus Mögunlina a. 1071 V. 185—189 

Synodus Mosomensis a. 995 III. 09 1—693 

Svnodus Papiensis a. 997. Legg. IR 171. 172. SS. III. 694 
Synodus Ralisponcnsis a. 944—966. Legg. IIb. 171. 172 
Synodus Remensis ad S. Basolum a. 991. III. 658— 686 

Svnodus Romana a. 826 Legg. Hb. II — Iii 

Synodus Romana a. 1027 SS. VIII. 12 

Synodus Romana a. 1059. . . Legg. 11»». 176—180 

Synodus Romana a. 1112 Legg. II b . 181 

Synodus Romana a. 1123 Legg. II b . 182 

Synodus Trecensis a. 1107 Legg. II b . 181 

Synodus Warslallensis a. 1109. . . . Legg. II*. 180 
Ex Syri monachi Clnniacensis vilaS. Maioli IV. 650 — 655 



Digitized by 



111. Alphabetisches Verzeichnis*. 69 

Tabalae genealogicac Karolorum III. 214.215. VI. 32 
Tabulae genealogicae Otlonum . . III. 214. VI. 32 
Taurinum, Turin. Necrologium S. Andreae . VII. 131 
Terra sancta. Descriplio Antiochiae .... III. 14 
Hierosolimita Ekkehardi .... VI. 265—267 
Magislri Isenboldi epistola ad Elvingum . III. 13 
Palriarcbae lerosol. etc. epistola ad ecclesiam oe- 
cidentalera. „Quoniam ecclesie . . . III. 14 
Tbaogniari decani Hildesheiinensis vila S. Bernwardi 

IV. 754-782 

Tbegani cborepiscopi Treverensis vila Hludowici impe- 

raloris II. 585—603 

Appendix a. 836. a37 II. 603. 604 

E Theoderici mon. S. Matbiae Treverensis translatione 
S. Celsi . . . . . . . ... VIII. 204—208 

Theoderici monachi Tbeolegiensis vila et passio Con- 
radi arcbiepiscopi VIII. 212- 219 

Tbietmari episc. Merseburgensis chronicon a.919 — 1018. 

III. 723—871 

Tiliani annales. Pars prima a. 708—740. . . I. 6. 8 
Pars altera a. 741—807 1. 219—224 

Torcacum, Doomick. 

Tomacensis conlinuatio Sigebcrli a. 1114—1127. 
1132—1172. 1332-1334. ... VI. 443. 444 

Traiectum Mosae, Maestricht; v. Leodium. 

Traiectum Hbeni, Utrecht. 

Adalboldi episcopi vila Heinrici II. imperaloris 

IV. 679-695 

Radbodi episcopi adnotatio a. 900. . . II. 218 
Traoslatio S. Alexandri aucloribus Kuodolfo ctMegin- 

harto II. 673—681 

Kx translatione S. Celsi VIII. 204-207 

Translatio S. Chounradi episc. Constantiensis IV. 444. 445 
Translatio S. Epiphanii a. 964. 965. . IV. 248—251 
De translatione S.Evergisli episc. Coloniensis IV. 279. 280 
Translatio S. Hymerii, Ameria Creraonam . III. 266 

Translatio S. Üborii a. 836 IV. 149—157 

Translatio S. Magni IV. 425—427 

Translatio S. Matbiae apostoli . . . VIII. 227—234 

De translatione S. Patrocli IV. 280. 281 

Ex translatione S. Pusinnae .... 11. 681—683 
Ex translatione sanguinis Domini . • IV. 446* — 449 



Digitized by 



70 III. Alphabetisches Yerzeichniss. 

Translatio sancti Udalrici W- 

Translatio sancli VW • »• °J i b— ^ 

Translaüo sancti Wieberti fundaloris Oemb acensi, 

\U1. i>lb — olo 

Annales Sancli Eucharii a. 1015-1092. . V.W 
Annales Sancli Maximini a. 538—08/. . H- •> J 
Continuator Keginonis Trevircnsis a. 90 1 — *Hw- 

1. Ulo 

tiesla Trcvcrornm cum continualionibus et a P" 
pendice monumenlorum Treverensiu^m ^ ^— J^>^ 

Ex miraculis S. Maximini auetore Sigehardo 

I\ . 22H — 234 

Tuilium dioec. Coloniensis, Deutz. ^ 

Lamberti monachi vita S. Henberti I> . MS) — ^ m 
Ex Uuperli abbalis vita eiusdem . IV. 742 — 753 
Uunerli chronicon S. Laureiitii Leodiensis \ Hl. 262 
1 — 279 

Tullum, Totti 

Eniseonorum Tullcnsiuin gesla ad annum 1 1Ü7. 
1 1 Vlll. 032-048 

Ex miraculis S. Apri IV. 515—520 

Ex miraculis S.Mansueli aucLAdsone IV. 509 — 514 
Widrici abbalis vita S. Gerardi episc. IV. 490 — 509 

Tungrenses episcopi v. Leodium. 

S. Udalrici translatio. Cf. Oudalrici. . IV. 427. 428 
Ex Uffingi monachi Werthinensis vitaS.Idae 11.509 — 570 
Uraugia d. Wirziburgensis, Urach. Ekkehard i abbatis 

chronica VI. 33 — 267 

Ursicampus d. Noviomensis, Orcaiup. Auclarium Sige- 

berti a. 382-1154 - . VI. 469—473 

Valcella d. Cameracensis, Vaucelle. Conlinuatio Sigcberü 

a. 1114—1163 t • VI. 458—460 

S Vedasti monasterium, St. Vaast d'Arras. 

Annales Vedastini a. 877—900. . . I. 510—531 
melius a. 874-900. ...... II. 19(5—209 

Vencezlavi ducis Bohemiae vita auclore Gumpoldo 

IV. 211—223 

Vcnelia. Chroniconlohannisdiac. [Sagorninil Vll. I — 47 
E S. Verenae miraculis 1\ . 457 — 460 



Digitized by 



III. Alphabetische* Verzcicbniss. 71 

Versus de obitu Willeruli fitii regis Angliae a. 1120. 

VI. 486 

Versus de S. Olmaro II. 55 — 58 

Versus Sigeberli in honorem Deoderici episc. IV. 483 
Vienna, Vienne. Ex Adoiiis archiepiscopi chronico us- 

que ad a. 869 11. 315—323 

S. Vincentii Metlensis annales annorum 688 — 1280. 

III. 156—160 

VirduDum, Verdun. Annales Virdunenses a. 822 — 1024. 

IV. 7-8 

Chronicon S. Michaelis iu pago Virdunensi a. 722 

-1034 IV. 78—86 

Fraginen tum ex Dadonis episc. historia sni temporis 

IV. 37. 38 

Gesta episcoporum Virdunensium — 1047. IV. 38 — 5 1 
Chronicon v. Hugo Flavin. 
Vitae S. Adalbcronis episcopi Auguslensis auct. Ou- 

dalscalco praefalio • ... IV. 383 

Vita Adalberonis II. Meltensis episcopi auctore Con- 

stantino abbalc IV. 658—672 

Vita S. Adalbcrli auct. lohanne Canapario IV. 581 — 595 
Vita S. Adalbcrti secunda auct. Rrunone IV. 596 — 612 
Ex vita S. Adalhardi abbalis Corbeiensis auctore Pa- 

schasio Hadberto II. 524—532 

Vita Adalbcidae imperatricis auct. Odilone IV. 633 — 645 
Ex vita S. Agritii . . » . . . . VIII. 211. 212. 
Vita S. Anskarü auctore Mmberto . . II. 683—725 
Vita Baldcrici episcopi Leodiensis auctore monacho 

S. Iacobi . . . IV. 724—738 

Vita ßernwardi episc. Hildesheimensis auct. Tbangmaro 

IV. 754-782 

Vita S. Bonifatii archiepisc. auct. Wilibaldo presbytero 

II. 331—353 

Appendix auct. presbytero Mogunlino II. 353 — 357 
Ex Olhloni vita S. Bonifacii ... 11. 357 — 359 
Vita Brunonis archiepiscopi Coloniensis auct. Huotgero 

IV. 252—275 

Vita alia IV. 275—279 

Vita Burchardi episcopi Wormaliensis IV. 829 — 846 

Vita S. Cholomanni IV. 674—677 

Vita Choonradi episc. Constantiensis auct. Oudalschalco 

IV. 430—436 



Digitized by 



72 



III. Alphabetisches Verzeichniss. 



Vita Chounradi episcopi Conslanliensis auctore ano- 

nymo, cum translatione IV. 436 — 445 

Vita et passio Conradi archiepiscopi Treverensis auctore 

Theoderico VIII. 213—219 

Vita S. Cunegundis IV. 821—828 

Vita Deoderici episcopi Mettensis auctore Sigeberto 

Gemblacensi IV. 461—483 

Vitae b. Eldradi fragmenta .... VII. 128-130 

Vita S. Galli II. 1-21 

Gozberli diaconi continuatio libri II de miraculis 
S. Galli, per Walafridum emendala II. 21 — 31 
Prologus vitae melricae inedilae sancti Galli ex 

cod. 587 . II. 31 

Ermenrici Augiensis tentamen vitae S. Galli ad- 
ornandae in prosa et melro ... II. 31 — 33 

Ei cantilena de S. Gallo II. 33 

Genealogia S. Galli II. 34 

Vita S. Gerardi episc. Tnllensis auct. Widrico IV. 490 — 509 
Vita Halhumodae abb. Gandersheimensis auctore Agio 

IV. 165-189 

Vita Heinrici II. imperatoris auctore Adalberlo diacono 

IV. 792—814 

Vita Heinrici II. auctore Adalboldo . . IV. 679 — 695 
Vita Heriberti archiepiscopi Colonicnsis auct. Lautberto 

IV. 739—753 

Ex vita eiusdem auctore Ruoerto . . IV. 742—753 
Ex vita S. Herlucae auctore PMilo Bernriedensi IV. 427 
Vita Hludo wici imperatoris auctore Thegano II. 585 — 004 
Alia auct. anonymo [vulgo Astronomo] 11.604 — 64b 
Ex vita S. Idae auctore Uffingo . . . 11.569 — 576 
Vita lohannis abbalis Gorziensis auctore lohannc abbate 

S. Arnulfi IV. 335—377 

Ex vita Kaddroae abbatis S. Felicis et Clemenlis, Metiis 

IV. 483. 484 

Vita Karoli imperatoris auctore Einhardo 11.426 — 463 
Ex vita S.Lebuini auct. Hucbaldo Elnonensi 11.360 — 364 
Vita S. Liudger! episc. Mimigardefordensis 11.403 — 425 

Ex vita S. Liulbirgae a. 870 IV. 158 — 164 

Vita S. Maclovii. Prologus Sigeberti . . . VIII. 505 
Ex vita S. Magnerici auctore Eberwino VIII. 208. 209 

Vita Mahtildis reginae IV. 282 — 302 

Ex vita S. Maioli auctore Syro :. . . IV. 650 — f>55 



Digitized by 



Google 



Ul. Alphabetisches Vcrzeichniss. 



73 



Ki vita S. Nili abbalis ...... IV. 616—618 

Vita S. Otmari abbalis Sangallensis . . II. 40 — 58 
Vita auctore Walafrido Slrabone . . II. 41—47 
Ysonis de miraculis S. Otmari libri II 11. 47 — 54 

Kjlhmi de S. Otmaro II. 55 — 58 

Vita S. Oudalrici episcopi Auguslant auctore Gerbardo, 
cum praefationibus Gebebardi et Bernonis IV. 377 — 428 
Vita S. Himberti arcbiepisc. Hammaburgcnsis 11.764 — 775 
Ex vila S. Romualdi fundaloris Camaldulensium auctore 

Petro Damiani IV. 846—854 

Vila S. Sturmi abbatis Fuldcnsis auct. Eigile II. 365 - 377 
Ex Tita S. Symeonis Acbivi .... IV. 445*. 446* 
Vita »ncezlavi ducis auctore Gumpoldo IV. 211 — 223 
Vita Wieberti fund. Gemblacensis auctore Sigeberlo 

VIII. 507—516 

Vita S. Willchadi episcopi Bremensis auctore Anskario 

II. 378—390 

Ex Tita S. Willelmi Divionensis auct. Rodnlfo Glabro 

IV. 655-658 

Vita Wolflangi episcopi Ralisponcnsis auctore Olhlono 



IV. 521-542 

S. Viti translatio Corbeiam II. 576 — 585 

Saudi Viloni monasterium Virduni. 

Bertarii canonici S. Viloni gesta episcoporum Vir- 
dunensium —881 IV. 38—45 



Continuatio a.925 — 1047. auctore monacboS. Vitoni 

IV. 45-51 

Walae abbatis Corbeiensis Tita auct. Paschasio Radberlo 

II. 533—569 

Walafridi Slrabonis abbatis Augiensis Tita S. Otmari 

II. 41-47 

Walcheri etManassis episcoporum Camera censi um gesta 

excerpta a. 1092-1094 VII. 500—504 

Weingartensc monaslerium diocc. Constanliensis. An- 
nales a. 708—936 I. 64-67 

Weissemburg dioec. Spircnsis, Weissenbvrg. 

Annales a. 763—846 I. 111 

Annales alii a. 708—984 III. 33-65 

Annales alii. Pars altera a. 985— 1075. 1087.1147. 

III. 70—72 

Werthina S. Liudgeri, Werden diocc. Coloniensis. 

Vita S. Idae auct. UfGngo Werihiuensi II. 569—576 



Digitized by 



74 



HL Alphabetisches Verzeichnis«. 



Wiberli el filii eius Waldberti traditio de Ostarbeke 

a. &34. . 11. 217. 218 

E S. Wiboradae vita auctore Harlmanno IV. 452 — 457 
Wieberti fund. Gcmblacensis vita auctore Sigiberto 

VIII. 507— 510 

Wicberli fund. Gemblac. elevatio . . VI II. 5t Ii — 518 
Wieberti fund. Gemblac. miracula . VIII. 518 — 523 
Widonis regis cleclio et leges annoruin 888. 889. 

Legg. I. 554 — 557 
Widrici abbalis S. Apri vita S. Gerardi episc. Tuüensis 

IV. 490—505 

Widukindi monachi Corbeiensis res gestae Saxonicae 

III. 408—467 

E S. Wigberhli miraculis IV. 224 — 228 

Wilhelmi regis conslitutiones annorum 1217 — 1256. 

Legg. 11. 363—381 
Wiiibaldi presbyteri vita saneti Ronifatii II. 331 — 359 
S. Willehadi episc. Bremensis auet. Anskario 11.378 — 390 
ES. Willelini abbatis Di vionensis vita auct-KoduIfo Glabro 

IV. 655—658 

Willermi filii regis Angliae obilus n. 1120. . V I. 486 
Wiperti narratio de marliriottrunonisarchiep. IV. 579. 580 
Wirziburg, Wirzburg. 

Annales a. 687—1101. 1480. . . II. 238—247 
Cbronicon ab O. C. ad a. 1057. . . VI. 17— 32 
Fragmenta bistorica in cod. Annalislae Saxonis 

VI. 550. 551 

Witigowonis abbalis Augiensis gesta auctore Purchardo 

IV. 621—632 

Wolfkangi episcopi Ralisponensis vita auctore Olhlono 

IV. 521—542 

Wormatia, W orms. V ita Burchardi episcopi IV. 829 846 

Xantena, Xanten dioec. Coloniensis. Annales a. 640 —874. 

II. 217—235 

Appendix a. 815—835 \\ m 236 

Ysonis magislri de miraculis S. Otniari libri II H. 47 54 



Digitized by 



II. 

Uber Hi ^elbengebicfjt nott Sättig #eittrid>e IV. 
<25ad)fenfriegcn, 

Dom .§ r r a u 8 fl c b c r 1 ). 

8ftm teil fllridijcittflcn Sdiriftjhltcru, wri*c bie ©c* 
fflidtfc $cinvid)ß IV. in ifjren SScrfcn bclninbclt baten, 
fmb Srrtbolb von (Sonftaii} unb: Söcrnulb aus bem flctfc 
lidjcn Stanfcpunftc, Sönino i?on liötcrfchirfl als ©rifrü*cr 
nnb 3ad>fc cntfrfncfcnic unb fieftifle Weener beä &&nifl8, 
Rimbert t>on $rr*frlb erfcf?ctiit als unparteiifeber ©cfdudrt* 
fdjretbcr, (?cfrl>irb ihmi llradj unb ©ujebert Don WeinMourö 
neigen jn niüberer 5öctu*tf?cifunrt Hjrcö an^ebernen .§crr* 
f*cröj ivenn neben tiefen nu^^c^cirfjncteu Scannern nun 
mid) auper bem Skrfaffcr ber Vila uod) ein unbefanntcr 
X iifrter offen für ben ÄBniß unb flcfltu bie ©adjfcn Partei 
nabni, fi> mußte biefeö als eine befenbere (Sunjt beö (Sdjicfc 
falö erfreuten, rceldjeö ber 9ladnrelt eine unpiirttiifd^c t>icl= 
fertige 2?etrad)tiun) unb (Srfurfdmnfl jener tinditigen 3tit 
brr kämpfe beö ftßnifltyum* unb ^ipfftbumö jjcflatten 
tooflte. Xie ®d)rift, nwuon Wer bie Siebe ifi, Ijat tafter 
feit tbrem rrflen Sfuftaudien bie 9Tufmrrffatnfeit unb SbciU 

I) (gflefni in ber bMloriftb«p(jUofvpbifd>cii (Stoffe brr Äönigl. 
Äfdtfmic ber aBifltaftyaftrti *u Berlin fcni 13. Sttärj 1848. 



Digitized by 



76 



lltbex ba* $etoengebü!jt 



nafjme ber ©efdndjtaforfdjer auf fid) gejogen} f !e ift " l 
mehreren Sfuflageu tterbreitet, unb neben ben übrigen Ctuctlcu 
be8 11. 3aljrf;uubert8 für bie CDarfiellung peinig unb gern 
benufct mürben j e8 fanu bafyer nidjt überflüfjig erfebeiuen, 
fid) über baö 83erljältnij* ber ©ebrift ju ben übrigen gleicfc 
jeitigen ©efrijidjtötüerfen uäber ju ferfKinbigen, unb id; 
erlaube mir bier in ber Äürje bie SBemcrfungen uorjulegen, 
toorauf icb fcorlängfl auf ?fnlaj$ einer neuen 2fu$gabe ber 
©djrift für bie Monumenta Germaniae gefübrt bin. 

$>er erfte befannte ») SDrui be8 ©ebidjta erfdjien im 
3al)re 1508 ju Strasburg bei Sodann ©rüninger auf 
16 Ctuartblättern, tcelcbe in brei ßagen A, B, C uon 6, 4 
unb 6 SMätteru fcertljeilt finb, unb ireber Gujtoben uod) 
©eitenjablen babenj er ift jefet febr feiten, baö uorliegenbc 
ßjremplar Derbanfe id) bem §errn Cberbibfiotljefar Dr. $vt& 
Don ber ©üttinger Uniocrfitätö ^ SBtbftotpcf. (Sine jmeite 
9fu8gabe fott gleicbfattö ju Strasburg unb in Cluart im 
Saljre 1583 erfducnen fetyu; e8 i jT mir jcbodi nidjt gelungen, 
üon iljrcm CDafetjn ©ettnjjbeit ju erlangen; fie finbet fid) 
in8befonbere weber in (Strasburg, nedj in ÜScrlin, ©üttin- 
gen, §annot?er, /vranffurt, unb ba fic in ben gleidijeitigm 
granffurter SRejkatalogcn nidrt erroäfynt luirb, fo ift cö 
tuatjrfdieinlid), bafj bie einjige Stadjricbt ocu ibrem CDafelm, 
nämlidj §ambergcr8 5fngabc im Directorium historico— 
rum medii aevi, auf einer SBerrocdiöIung mit ber prin- 
ceps berubt, alfo ein ^rudfebfer 1583 fratt 1508 (Statt 
gefunben ljat *). CCie im Saljrc 1583 Don 3ufhi8 9tenbcr 
vorbereitete 5Cu8gabe erfdnen im folgcnfceu Sabre im erfien 
ffianbe ber Scriptores ju Sranffurt; ftc ift ein 2fbbrucE 
ber prineeps mit wenigen unb nidjt bebeutenbeu ?rb= 
roeidjungcu, unb fpäterbin im 3af;rc 1611 in ©olfcaftö 
Apologia pro Heinrico IV, fo roic 1726 im erfleu SSanbe 

1) ®. $anjer. 

2) 3n ben £ölerf($en Sluögaben be« Directoriam« t>on ifzo 
unb 1734 wirb u?eber ein Drutf t>on 1508, nodjtwn 1583 mtȊf>nt. 



Digitized by 



ooit ftomg $eittrü!j* IV. ©adrfcnfrifgcn. 77 

ber nmen STuSgabe ber Steuberfcfcen ©criptoren ttrieberljolt 
werten. 

£a8 SBerf bejhljt aud brri SBüdjern in #erametern. 
£aö erfte unb jtneite toon 237 unb 226 Skrfcn giebt bic 
©efdndjtc beö tfampfeö $>einrid)ö IV. mit bcn ©adjfen im 
Safire 1073 unb 1074, baß britte in 295 Skrfen ben 
gclb^ug t*on 1075. 

£cr9tiimc be* 33erfaffer8 ift unbefannt} ©olbajl glaubte 
in il)m bcn ^robjr 9tupert i?on ©o^Iar ju crfrnncn, einen 
SfmfHing bed ÄiMüg3, Don bem ßambert jum 3al)re 1075 
berietet : 

(Rex) profectus Babenberg, Ruoperlum Goslarien- 
sem praepositum in uativilalc saneli Andreae apo- 
stoli . . ordinari fecit episcopum, virum pessimae 
existimationis in populo, co qnod regi familiaris- 
simus et Omnibus eins secretis semper intiraus fuis- 
set, et omnium quae res perperam et praeter re- 
giam magnificcnliam in re publica gessisset, po- 
tissiinus incentor exslitisse pularetur. 
3>ie SESnfjI Stupertö faitb um biefclbe 3eit ©tatt, wo 
baö ©ebidjt fdjliejjt; ©olbafr meinte baber, ber SBerfaffcr 
fey für feine $artrifd;rift burd) baö 2M6tI;um Samberg be= 
lvt)\\t, unb burdj bie neuen ?fmt&gefd}äftc an weiterem 
£id)ten Derfjiubert irorben. 

3nbrf[eu trat ©otbaft oon feiner Meinung fofort jurfid, 
ald er bemerfte, bajj nid?t einem 9tupert, fonbern einem 
JRufanb eine ©ebrift ju Wunjkn §einrirtö IV. jtioefd;rrc= 
ben tütrbe ')/ ""b alle fpätern -freranßgcber unb SSenufcer 
babrn ftcb mit ber Sfnnafyme, bajj ber SBcrfajfer ein gleirij* 
jeitifltr ©eifHidjer getoefen fei;, befriebigt, ol;ue auf weitere 
S3erfud)e jur ©rmittelung feineö 9tamen§ eiujugeljen. 

Unternimmt man eine nähere Prüfung beö ©ebid)tö, 
fo fi&erjrugt man ftdy juuädjft, bajj ber SBerfaffer mit ben 
dafjtfdjen 2)id)tern ber Stömer vertraut n>arj er feunt bie 
f) Apologii praefak p. 15. 



Digitized by 



Uefeer ba* |>elbengebid)t 



Dben be8 $eraj, ben yucan, SSirflild Georgica, t>or Sfttcm 
aber beuufct er fo incle SBerfc unb ^Beübungen ber STeneibe, 
baß mau ber 93crtrautf)eit mit ifcr einen irefciitlidien 9fn* 
tbeil an ber <2prad?e unb ber XarfteHung beö ©ebirttd 
jttfebretörn muß. IHld Sfteifpicl unrb ed genügen, trenn id) 
bie erfien SBcrfc lefc: 

Hegis Heinrici volo dicere praelia quarli 
Contra Saxonum genlem sua jura noganlcm 
Quae dum fallenles sociaret viribus artes 
Pturiina belli dolis Adens commisit et armis. 

Alme Dens, succurre mihi, proferre latentes 
Usque modo causas, ea gens quo laesa dolore 
Quidve limens tanlos belli commoveril acslus 
Adversus regum nulli pictatc secundum, 
(]uius et externi gaudent iuga ferre tvranni 
Et cui se uunquam lulil impune obvius hostis. 

Ter SScrfaffcr fdütöcrt ben &rieg $cinrid'& gegen bie 
Saufen, aber nur beffen Anfang, bie erftc Krmptfrunrt im 
Satjre 1073, einige Vorfälle bcö folgeuben Safere, unb 
fd^Iiejit mit ber ooflfKinbig f*cinenbcn Unterwerfung im 
Dctober 1 075 ^ t?ou bem neuen ?fuffraube im Safere 1076 
unb ben inet größeren unb langjährigen kämpfen ircld^e 
ftd) baxcin fnüpften, fo iric t»on ben firdi(id?cii X>cmncfcs 
hingen bcö ÄtfnigS fd^eint er feine Vfbnung ju haben, 
ßr preift ben tfönig, auf beffen Seite allein in biefem 
Kampfe baß 9ted)t geircfcn fen, alö einen dürften tum im* 
übertrcjfttdw Sugcnb 1 ), bcfduilDigt bie 3ad>fen ber (Sefcfc- 
lefigfeit, iMcIfadjcr Räubereien, ber froren ÄMberfrfettchFcit 
gegen bcn&tfnig, bcßSrugS, irefrbe bann burd> ba& ,Stricfl$~ 
unglücf bie tferbiente (Strafe leiben, unb er fließt mit 
9fufforberung an bie ©adifcu, jefct rubig ju bleiben, unb 
ber Sitte an ben .RiMiig, bie nun llntcricerfencn *u frficuen. 

J) I. 272. 



Digitized by 



Digitized 



b^Goc 



Digitized by 



Googl 



tum fiönig $cinrufu? IV. @tacf)fenfriegeu. 79 



Caslra petunl humilcs Saxonum quiquc valentes, 
Iam diffidenlos armisque dolisquc fugaeque, 
Annis cxuti, demissi colla supcrba 
Nudatique pedes, cuncli cum supplice volo 
Ilegi se dedunt omni sine condiliom». 

Eccc lencs solilum tu rex invicle triumphum. 
Com tua frena pali gcnlern cflrcnem docuisli, 
Ul virtnle gcris, sie et pielale patentes 
Rex auguste gere, Iii substralis misercre! 
His salis cxempli forlissime iam slatuisti, 
Si qui forte tuis obsistent amplius armis; 
Nunc tibi supplieibus propone quibusque futuris, 
Quid de le sperent, dum se tibi rex pic dedent! 

33ir cerlajfen affo ben Xidrtcr feinem Reiben gegen? 
utcr, für bie 3*cftcgtrn um Sdionung bittend, auf bem 
Scbauplafe ber §anMttng ju (9oölar. 

S?ei biefer Stellung bi$ SlerfafftrS crfdicint baber bae* 
(5ebi*t alö ben er^iblten 5*egcbenbritcn gfeid^eitig, bie 
Sdnlberung beö fön}clnrii empfängt ihre Beglaubigung 
tamb fid> felbji, aß Arbeit eine? 9)ianne5, ber, wenn and' 
für ben ftönig parteiifd?, todj fdjifcertc, iraö er gefeiten 
hatte, unb ircldicr bie ibm befannten (MebeimnifTe, wenn 
atitfr nodj nid* alle ^reiö giebt, bed) in 3"fu»ft nufju* 
fdtfitficit tferbeijjt. >}*ci ber mieben^crbanblung 31t ©er« 
fhtngnt fagt er wn ben SScrtnittfcrn : 

Sed quibus indueli primates arlibus, Uli 
Genti consensum lunc praebuerint scelerosuin, 
Hoc alias pale fit, mihi vila salusque supersit. 
Nunc iuvat ire viam dircclo tramile coeptam. 

Wber biefer eiutobenbc ©d*eiu ijl nidjt ßleid) btm jar* 
tm Xitftr, ben bie uclfenbenbc Statur über eine reife Wjte 
lidjc f5nid?t ausgießt, fonbern bie falfd>c ©dmtinfe ber 
Äunfl, rcenrit fie ihren Säufdnmgen ben ©cbein bed %c~ 

1) I-ib. IL 42—45. 



Digitized by 



80 Uriet bo« ^elbenaebtdjt 



benS geben to\U: ber ©cljalt be8 58udje8 (traft bie Sorm 
ßügen. 

Sin im ©pätfyerbfle 1075 ju @o8lar l?on einem bem 
Könige nabefMjenben, mit ben ©cljeimniffen ber ©rofcen 
fertrauteu 9Jtanne üerfajjteS ©ebirtt über ben fäcbfiföcn 
5trieg müßte einen eigentf)fimli*en ©ef;alt fjaben, e8 
müßte ber Sfnabrntf bcjtimmtcr 83crf)ältniffe nnb yerfonen 
fet;n. Sfbcr ba8 t>orücgcnbe ©cbid't enthält 9tcbcn8artcn 
jlrttt Xfjatfadjen. (§8 verfällt bei näherer Untcrfudjung in 
jirei Dcrfdjicbenartige Söefianbtljeile: bie gcfdridtfltd* ©runb* 
Inge unb bie 3ut()atcn bcö Sierfaffere. Seite tft ganj bem 
ßambert Don §eröfclb entnommen, nnb nur aud S9runo'6 
©cfdudite bc8 ©ädftfdjeu ftricgcö ber9lame ctuc8 a(8 9teb= 
ner aufgeführten SDlanneä Sütc^infvib cntlcbnt *) > 3utfyat 
be8 aScrfaffe rö ip t;anptfäd>Iid) bie (Surflcibuug bcö StoffÖ 
in bie Sonn beö c[af[ifd)cn K*po8, wobei er jidj 5fbänbe* 
rungen ber Grjäljlung Lamberts, lücfentlidje Sfuölaffungen, 
mithin anbere SSerfitüpfuitfl ber SJcgebculjcttcn nnb nnber- 
gefdjiditlirte (Sinfducbfcl erlaubt bat. Wbwcidwib fongam* 
bert werben I. 75 nur fed)8 SMtrgeu üom atiMügc befefct, 
wätyrenb ßambert fieben, bie tfym flerabe einfallen, au8brü(f* 
lid) nennt unb bann nod) jwei anbere l)in$ufügt 3u2fnfaiifl 
bc8 britten 58ud)8 werben bicSranfen, 83atiern, ©djwaben, 
ßotfyringer im $eere bc8 &ünig8 aufgeführt, wäfyrcnb rnid) 
fiambert bie £>crjoge con (Sdjmaben, Samern unb ßotfjrm* 
gen unb bie (Srjbifdjöfe t?on SRaui) unb Gitfn ftdj roeigcr= 
ten, am 3"ge Styeif ju nebmeu. Sben bafelbfi fdjicfen bie 
©adjfen ©efanbte an ben äftuig, iräljrcub nad> Sambcrt 
ber ftönig ju ben ©adjfcn fdjitfte. Tic Crjäljhmg Dom 
8?au ber (Sädjftfdjen 33efk über ber #arjburg 11.83— 114 
geljört nod) in8 3at;r 1073. 3)ie Crjäljlung Don bem 
(Srfrieren ber ©ädjftfdicn Gruppen unb ber ©ntmut^igimg 
ber übrigen, in Solge beffen bcr Jföiüg mit 6000 SDTann 
60000 @ad)fen unterworfen babe unb in ©o8far einge^ 

1) I. 37. 



Digitized by 



wn Äönig £eirt?id)$ IV. ©adtfenfriegeit. 81 

mm H S. 46—82. 115—202 beruht auf (Srbidjtung, 
nad) Sambert unb 93runo ftyojj ber fdjroät^ere önig mit 
ben boppelt fo jatylreidjen (Saufen förmlichen Stieben unb 
ötrfprad) feine ©Alöjfer jti fdjleifen. 2)ie 3crflönmg ber 
föniglifyn gapelle auf ber £>ar$burg wirb Hb. III. 26 ju 
Serbrennung mehrerer ftirdjen erweitert. Der (Sieg an 
ber Unpnit wirb III. 168 bem Jtönig perfttnlid) sugeftf>rie* 
&tn, nadj gambert entfdjieben ibn bie £erjogc tfon ßotfjrin* 
fltn unb ©öljmen. 

Stellen fidj nun bie einjelnen 3üge, toelcfye bie 9Tbfaf* 
fung bed ©ebid)t8 im Dctober 1075 glaubhaft matten 
follen, fdjon burd) bie Sljatfadje ber SSenujjung 8ambert8 
fltt a&fidjtlufye Sfiufdptng bar, unb nötigen un8, baö 
SBcrf in eine fpatere 3eit ju fcfcen, fo wirb man il)m auch 
fdjtoerlidj Unrecht tljun, trenn man junädjft bie 3tit ber 
Serbreitung als bie 3tit beö gutjhben8 anfielt. SMefer 
Sermutyung fteljt juerjt jur (Seite ^ bafi feine ifjr wtber* 
fprefynbe 3$atfad)e befannt ijh @8 giebt nämlidj feine 
fymbfdpift be8 ©ebidjtö wie feine 9fu8gabe beöfelben, it?eld>e 
älter njore a!8 ber «fnfang be8 16. Sahrtmnbertö, unb e8 
toirb uon feinem ©chriftftcller bor biefer 3eit ermähnt. 
35er Ort, wo junäd)ft ba8 Original ober bodj eine #anb* 
ftrifl Dermutljct werben burfte, bie ©traf burger SMbliottjef, 
ijl Don mir genau unterfudbt worben} nicht nur bie 
älteren ^anbfe^riften ber UniDerfttät8*SBtbliot&ef fonbern auch 
bie bamalö noch ungeorbneten unb unDerjetcf)neten $a\\b- 
fünften ber ©Ifafftf^en £löfter in Strasburg, Gtolmar unb 
©tyettjlabt ftnb ©tili für @tü<f bunh meine $änbe ge* 
gangen, unb bie auSgebefmtcften 9tad)forfd)ungen in fo 
Dielen SMbliotljefen be8 mittleren (Suropa haben nur eine 
einjige 9)apier*Sfbfchrift ju Sage gebraut, treibe #err Sfr* 
d)toar Dr. ßappenberg in ber Hamburger <3tabtbtbliotf)ef 
auffanb. ©ine befhmmte §inbeutung auf ba8 (Snbe be8 
15. ober ben 9fnfang be8 16. 3ahrf)unbert8 liegt aber in 
$orm unb Haltung ber ©djrift, welche ber 3eit ber auf* 
•ttfcfo ic. X. Sonb. I. ffttycfluttg. 6 



Digitized by 



82 



Ufcet baö #elbengebicf)t 



lebenben elafilfdjen 8itteratnr angebürtj roer tmtrbe eS in 
eine frühere 3eit fefcen, wenn fccr Xidtfer, I. 197, beim 
2fußfall ber Sefajjiing Don ©o§Iar, bie ©dntjler, 3immer* 
leute, 83äier unb (S^Ioffcr mit ben gittern jnr ©djladjt 
auöjie^en laßt: 

Quo facto praedam properanter ad cripiendatn 
Gosslaria currunt paritcr iuvenesque senesque, 
Sutores fabri pistorcs carnificesque 
Militibus comites ibant in bella ruentes; 

beögleid;en I. 185, luo jicci Süuglinge auä §arjburg nadj 
©oSlar geben, 

Et nova Gosslariac voluerunt arma parare; 

bann ber ladjerlidje ©runb, irejtyalb baö #eer ttd itönigö 
nid)t Don ber Ääfte gelitten IjaU, lcoturd) bie Sadjfen 
umfamen 1 ): 

Ncc praedicta viris noeucrunt frigora tantis, 
Nam sanguis calidus fuit Iiis et bellica virtus. 

3Me genealogifdje 9lad;rid;t Dom §erjog SBelf 1 ): 
Hos Romanorum sequitur de gente vetusta 
Dux Catulus nomen referens moresque genusquo. 
Signa ducis sequitur gens inclita Poiariorum 
Quam totiens domitis celebrat victoria Partbis 

ift 2fn8brni ber fpäteren fabetyaftcn Sbccrien, imb bie 
Ungarn fonnten ttotjl mir Don einem foldjen £id;ter $par* 
ttyer genannt werben. 

III. 88 finb Westvali bie (golbateu ber Gitfmfdjcu 
Jfirdje, n?a3 Der bem 3at;re 1180 niebt tnöglid; geicefen 
wäre, imb auf eine fpätc 3cit tjintveift. 

III. 125 luirb baö $yed;ten unb yariren mit bem (Btocfc 
beftfcrieben : 

His aliisque modis accensum pectora vulgus 
!) II. 175. 176. 2) III. 63. 64. 



Digitized by 



öim Äönig £cinridf|$ IV. ©adfjfntfriegcn. 83 



Indomitum, specie belli praeludit agendi 
Per virgas discens subducere corpus ab ictu. 

Um bic ©adjc außer allen 3wrifcf ju fleHen, braudjt 
nur nodj auf bic gelehrte SBortbilbung Arcipolis 1 ) für 
#arjburg, fogar Arcipolenses l ) bereu S?efiifeitng , bic 
Sdjrcibung bcö 9tamen6 Gosslaria mit bcm boppeltcn s, 
bcn ©ebraud) Don Vangiones fiatt Wormacienses »), ur- 
bes Ripbeae jlatt septentrionales 4 ), uämlid) Sfyirf imb Sfttms 
wegen, Unslardus für bic Unftrut mit 9fnfpiehmg auf Un* 
ftecrt, Ijingewicfen ju toerben; unb bic Sorm Hennenberg 
Patt bcö richtigen Heimenburg finbet fid) gar budjftäblid) 
fo in bcn #anbfd)riftcn bcö gambert, meldjc um baö 3aljr 
1500 gefdjrieben ftnb. 

SSefifcen mir alfo, wie idj glaube auf er 3tt>cifel geftefft 
}U Ijaben, im Bellum Heinrici eine ©djrift, nidjt bcö 11. 
fonbern beö 16. 3aljr§unbcrtö , fo ifl bamit jugleidj auö- 
gefprodjen, baß fie für bic ©efdjidjte ol)ne allen SBertlj ifl, 
auö bcm fBerjeidjnijj ber bcutfdjcn ©efdjidjtquellen geflri* 
djen werben muß, unb nur nodj eine litcrartytflorifdje Ste 
beutung in Sfnfprudj nehmen fann. Sö bleibt übrig, bie 
83crl)ältniffe ju erwägen, unter benen fie in bie SBelt ge* 
treten ifh 

2>ie erffr 9fuögabe enthält t?or bcm ©ebiefrte eine SBib* 
mung bcö #crauögebcrö ©crüafiuö (Sottpfier, eineö Sreiö- 
gauerö, an bcn bifdjbflidjen Stifter 3tel Stobann Stedjburg 
;u ©trafburg, worin bic $>crrlid}feit ber 3>utfdjen Jtaifer, 
ber Ottonen, Solare, Jfarlc, Äonrabe, Sriebridje, #einrid)e, 
ben SBerfleinerungen SJranjöftfdjer aufgebfafencr ©cfyriftfkUer 
gegenüber gejeigt, unb baö Seneljmcn ber Sranjofen gegen 
iljre Äönige fo bejeidjnet wirb: 

Addo quod ipsi Galli reges ceterosque prineipes 
suos cum molestiae esse ceperunt, veneno et alia 
quavis astutia auferunt. 

1) I. 140. 144. 2) I. 170. 3) lib. II. III. 4) III. 69. 



Digitized by 



84 



Übtt ba* $ett>eitgebtdjt 



Sftamentlidj toeift (Soupier bie ©djmäljungen bed ffran* 
jöjtfdjen 3Mf$of8 SBilljelm t>on gobeüe fltflen ben Äaifer 
SJlartmifian mit ©ntrüfhmg jurücf, uub crjäftlt: Trans- 
actis diebus in codicem vetuslissimum nobilissimorum 
etiam auctorum monumenta continentem incidi, quo 
hoc elegans opusculum excerpsi virtutem bellicam 
roagnificaque Henrici Romanorum imperatorum eius 
nominis quarti gesla complectcns; biefcö gebe er mm 
ljerau8. ßr uertt\it;rt fid; bann gegen bie Ärittfcr, Zoi- 
los — quos tanti faeimus quanti asellum Socrates — 
rhinoceroteo naso praeditos, nitidum et lersum illud 
poema laceraturos (roegen SeouinifdjerSBerfe). Cuius auc- 
tor . . . ignoratur. Quisquis fuerit, certe Latii elo~ 
quü cernimus non fuisse experlcm, in plerisque enim 
locis Maronem foelicissime est aemulatus. Vale Ath- 
letice. Ex officina lilleratoria 16. Kaiend. Iunias anno 
M.D.V1II. S5aran frf;licßt ftd) bie 3n(>alt8anjeige ber brei 
SBtidjcr, mit flarfcn Sflcbcnöartcu gegen ba8 vipereum Saxo- 
num genus , gentem perfidam sacrilegam et foedera 
pacis saevissime confringentem, fcermutljlidj al8 Vnfpie? 
hing auf bie Snranjofen. 

Sfuf bie brei aSüaVr folgt ein ©rief bed SSeatuö SUje* 
nanu8 an 3acob SBimpljeling mit Sfudjügen au8 bem 
Dionysius bed Baptista Mantuanus ju ©unften ber Ger- 
manica libertas. Haec volebam te scire. Bene ac 
diu vale et salve cum tuo Reisersbergio vir erudi- 
tissime. Ex Selestat VIII. Martii cursim M.D.V1II. No- 
vis excussum typis id operis in lucem primus prodire 
fecit propriis impensis: Honestus vir Ioannes Grüninger 
civis Argentinus Anno salutis M.D.V1II. 

Sfuf bem Sitel tuirb aujjer bem ©cbicfytc 33eatu8 Sttje* 
nanud SBrief cum versibus Baptistae Manluani contra 
errorem cuiusdam Fratricelli de Germanis et Gallis 
ertoäljnt, unb ein ©ebidjt beö ©ert>aftuö (Soupier: Li ber 
de se, fünf 2)ifHdjen, binjugefügt: 




tum Staig ,v - ®ö(f)fenfriegen. 85 

Caesaris arma cano Romani et martia gesta 

Henrici quarti clara trophea simul. 
Tealhonicos quicumque voles novisse triamphos 

Et validas vires, me lege, certus eris. 
Cernere nempe licet quantum Germana superbos 

Gens adversantes pressen t arte duces. 
Gallica pica sile modico vel parcius ipsos 

Iactato reges garrula Francigenas. 
Tenthonici de nie quid possint, disce, lacerti; 

Mordaci lingaae frena modumque dato. 

SJtan jieljt, bcr ganjc 35ru<f ifl auö ädjt Dctttfdjer <S\\U 
rüfhmg über bie 9fnmaj$ungcn bcr Sranjofen berüorgegan* 
gen} eine ©efmnung, bie man nur rcd)t balb unb aUge* 
mein in (Strasburg nrieber fyeimifdj tminfdjen mögte. Der 
©adtfenftieg ifl eine fatcrlänbifdjc SBaffc gegen baö Sfuö* 
lanb. Codex vetustissimus bejetdjnet bei fielen #crau8* 
gebern einen ganj unbejhmmten SBegriff, trorauS nidjtö 
gefolgert luerben fann, felbft wenn bcr ©djrcibcr baran 
geglaubt ljaben feilte. 3n lefetcrcm Salle mürbe frcilidj 
nidjt (Souper fonbern ein anbercr ©ele^rter , beffen #anb* 
fdjrift il)m in bie §anb geraden wäre, fflr ben SBerfaffer 
ju galten fetjn. Unb auf tom fann man ba leidjter ratzen, 
alö auf ben angcblidjcn 9fuffittbcr beö ßigurinuö, Sonrab 
Scltcö, ber biefeö 6po8 im Saljre 1507 unter ©üntljcr'Ö 
Stamen Ijatte erfcfyeiucn laffen *), bcr am 4. Sebruar 1508 
geflorben mar } in beffen 9tad)laffe eö gefunben fetyn mogte. 

9Jlan ttirb ftd) babei erinnern, bajj Gteftcö Dberbiblio- 
t&efar SJtarimtlianS I. unb S?rciburg unb ber ffireiögau 
bamalö Dficrreidjifd) war. ©erüaftuö ©oupljer, auö ffirci* 
fadj gebürtig, Ijatte ju Sreiburg fhibirt, fknb in Serbin* 
bung mit SBimpbeltng, lehrte 1512 in Dffeuburg, roarb 
barauf bifdjöflidjer 8H8cal ju (Strasburg, unb ucrfajjte alö 
fold>fr im 3al)rc 1523 bie 24 Älagartitel miber 3ett, treibe 

1) AogasUe Vindel. 1507. fol. bitrety (Sonrab ^rutin^fr. 



Digitized by 



86 Über b. $elt>engebül)t n. Staig $>etnrid)8 IV. k. 

aber fo nriberlegt tvurbtit / bajj ©oupljer felbjt jur JRefur- 
mation überging, ©r warb barauf ©djaffner beö 3;bo* 
maö*<3tiftö ju ©trajjburg unb ßarb in biefem 9fmte am 
31. December 1556 

J)ie etnjige $anbfrtrift beö SBerfö ifi jefct mit meiere* 
ren anberen beö 16. nnb 17. Satjrbnnbertö *) jufammen* 
gebunben, fie weift in bem fpapierjeicfyen, einer Ärone, auf 
bie 3)rucfe beö SWartin <Sd?ön unb ber ©trajjburger auö 
ber SDlitte beö 16. 3at;r^unbertÖ l>in , bie ©djrift fhmrnt 
bamit flberein *). 2>er 3*anb gelangte fpäterfyn in bie 
SMbliottjeren Ujfenbadjö unb beö ^aflorö 2BuIf in $am* 
bürg, unb mit biefer lefcteru jrfet in bie tfffcntlicbe ffiiblio* 
t^ef biefer (Statt Der Sert ber £mnbfd)rift üerbejfert ein- 
jelne S3erfe(;en beö erjfcn unb nodj mehrere ber folgenbeii 
«fbbrüde. 

1) Riegger Amoenitates litterariae Friburgenses T. II. 3ung 
©ffc^ictjtf ber Deformation in @rragburg 2>. 160. BlfyxiQ @e* 
fd)id)te ber Deformation be« (Slfaffe«. Albrecht de singularibus 
academiae Albertinae in alias roeritis. Friburgi 1808. p. 23. 

2) Wilhelmi Hermanni bellum Hollandie Gclrieque Dom 
Anfang be« 16. 3abrfjunbert6, oielleiajt $lutograpbi eine furje 
äaifergefdjiajte t>on Conrab I. bis ©igtemunb au6 bem 17. 3at?r^ v 
eine granffurrer Cfjronif Don 1474—1589, unb ein ©efdjletySre» 
0tfier ber (Strafen oon ©olm« au« bem 17. Safyr^unbert. 

3) Die fBuajftaben ftnb nid)t immer beutlicfc, c, t, r, i, femer 
o unb e, e unb a fe&en cinanber oft fein- äljniidj. 



Digitized by 



III. 

ttöet bie CUteKett t>tt Gesta Roberti Wiscardi 
btS Guillermus Apuliensis 1 ) 
tum Dr. BoQtx SBUrnan*. 



fdjeint in ber (SigentljfimlidjFeit ber Derftficirten 
OefdyidytStoerFt }ti liegen, bajj fie bem flopdien Sn^alt eine 
übtrtDiegenbe 95 trürffic^ti gun fl ju Xbcil werben (äffen, ber 
grroäfjnung ber perfönlidjen S3erf;ältniffe nnb ßebenöbcjie* 
jirfjungen UireS Urljeberö aber nur eine untergeorbnete 
©teile einräumen. Dies tf;ut wenig, fobalb bie lederen 
unö audj fonft nodj beFannt fmb. SBenn aber ein foldjeS 
©ebidjt unö a!8 einjiged $)enFmal ber fdjrtftffrtterifdjen 
S^ätigfett beS SBerf. entgegentritt, roenn fein Sßerf feinem 
ber nadj U)m lebenben ©efdjidjtfdjreiber, roenigffrnö fo roett 
unfere Äenntuijj reicht, vorgelegen Ijat, roenn, trie bei SBit* 
ljdm Don 9fpulien, baöfelbe au8 einer 9Tu8gabe allein, ber 
beö Siremäuö, beFannt geworben ifr, unb üon ber biefer 
ju ©runbe Hegenben ftanbfdjrift auS SBec fpäter nie etn>a0 
toerlautbarte, ja fogar ein (Sjremplar biefer 9fu8gabe trofc 
atter angewandten SRüfje in Feiner SMbliotljeF be8 SScfHanbe8 
tyat aufgetrieben werben Fönnen Ä ) — fo wirb eine ju roeit 

1) $ie formten brei Huffäfce über SBityefm fron Spulten, 
bie Gferonifen JDtto'6 Don greiftngen nnb be6 fclbericb geben {Ret 
fulrate ber in Se^ieljung auf bie Verausgabe biefer SEßerfe in ben 
Mooumenlis Germaniae angefüllten Unrerfua)ungen. Die Aufgabe 
bH fBityelm ift brutffmig, bif Erarbeitung be« Dtro unb Silberig 
iß Don ^errn Dr. ©ilman« gleic&faUS fdjon Drbeurenb geförbert. 

91 nm. be« Herausgebers. 

2) SRuratori, ßeibnij unb darufo Biblioth. bist. Sic. (. I. p. 87. 



Digitized by 



88 



Übet (juillermus Apnliensis. 



getriebene ftritif leid)t in ben ?5cl)Icr fcerfatten, einem fol* 
djen SBerfe ben Gtjarafter ber #d)tf}cit abjufpvcc^tn ^ jie 
tüirb cerfndjt fei;n, baßfelbe in bie Steide ber fpäteren poe* 
tifdjen ©djulübniiflen jn fteüen, Den benen in ber Sljat 
mehrere — nur erinnern mir an ben fi^enannten Gün- 
tberus Ligurinus — and; l>ente nod) ihren nfnrpirten ^lafc 
in ber ßefd;id)tlid>en ßitteratnr betätigten. 

SJlan wirb in Setreff 5öil(;elm6 tun Wpnlicn bieSttüfl- 
lidjfeit eine8 fol&en 3^eifclö nidjt bejlreiten, fubalb man 
bei Prüfung feiueö ©ebidrtcö eine fo anffaUenbe lieberem* 
fhmimmfl mit ber 9flcjia6 ber 9fnna (Sonmena tualjrntmmt, 
baji bie notljiücnbifl (neranS fliefjenbcn Sdfleninflen all baö 
SBenige iimjnftojien fdjeinen, ioa$ 5Qilf»eIm felbfi Don ftdj 
nnb ber 3eit, luo er gefd>vicben, au*fa»it, fobalb man enb* 
lid) anf Stetten flößt, wo ber 9fntor fid) tterratfyen imb 
burd) einen entfdjiebenen ^fnadironiSmitö fein toafjred 3ett* 
alter an ben Sag flclr^t ]\\ baben fdwnt '). 

tyaben i(jre9luöa,aben birert naebbirfem alteften^rurf gemalt. 2)tefer 
führte ben Sttrl : Guilielmi Apulicnsis rcrum in Ilalia ac regno Nea- 
polilano Noriiiaiinicarum libri quinque. llothomagi apud liich. 
Petit et Rieh. Lollcmanl anno 1582. 4. Drr ^)iTiittöj]cbfr nennt 
(tc^ I. Tircmacus Haulcnocus fisci in Provineia Rolhomagcnsi 
patronus ; iljm In 13 ein codex brd Coenobium Bccohcl? inum (b. i. 
Beccum Ilorliiini , wie Athcrich in feiner (F^ronif a. 1050 ba* 
Softer lc Bcc nennt) bor, bm er fulijenbcrmajjcn brfd>reibt: ocu- 
los (andern eonjeci in miscras aliquot male compactes vi\que 
cohacrentes schaedas, quas iamdudum pulvis lineaeque flagd- 
labaut. Dirfe 9lu«oabe war fc^on im Anfang btö 17. 3al)rrjum 
berts au« bem granj. JBudjljanbel böllia. bcrfajwunben, fo bat 
Durf>e6ue barauf bcrjidjten mußte, 2öilbelmS ©ebiajt in feint 
Script, rer. Normann. oufjune^nirn. — (Sö ergebt bnfjer nochmals 
bie frrunblidje Sitte an ade öibliottyefare unb $ua>rrfretiitbe, 
fad« ibnen r>on bem SSorbanbenfe^n biefer Slu^abe etwa« befannt 
fepn follte, un6 Mira) flefäüMe Vermittlung ber «^afm'föeu ^)of« 
bud^aubfuna, bat»on Slnjeige machen ju wellen. 

1) (Sine fola)e 8teüe ifl I. p. GOS ber t'luftgabc boit fieibuij, 
nun) welcher mir cittren werben, $icr fugt ber Biitor bon ber 
©tabt ttmalfi: 

— — Hac plurimus urbe moralur 

Nauta maris coelique vias aperire perilas. 
tot ift befannt, bap man ben ftmalfttanern , wenn nid)t btt <£nt» 




Über Güillermus Apuliensi*. 



89 



©ne tüaljre Söerufyioung (jeioiifjrte cö mir nun, afe 
Dr. Set I) mann, auö bcm Orient unb Statten jurütf* 
teljrenb, aud) bie Kollation unb ba8 Sacfunile be8 Codex 
Abriocensis 154 üon unfenn ?futor, ireldje eine Sriuer- 
bung einer feiner fri'ifjmt Steifen gciocfcn, ivicbcr jurücf- 
bradjte unb id) midj nun überjeugen fonnte, baß biefe 
£anbfdmft luirflid} gegen baö gnbc be8 XII. 3a(;rl;unbertö 
gefdjrieben ijh 

Tie S3ibliotlicfen (Siib^Stalicnö, bc8 unjtreifclfiaften 
33aterlaube$ unfered £id)ter8 — beim aud) bie £anbfdirift 
Don 9Tt>randje8 nennt ifm Guillerimis Apuliensis — l;a* 
ben feine 2fu8beute für fein 5öcrf fleliefevt l ), unb fo ftefjt 
baö eigentlnimlidjc ffartum feft, bafj bie einzigen jirei .£>anb= 
fdniftcu, loeltbe je tum biefem 3talienifd>cu 3>irfjtcr jur 
Äenntnif ber gelehrten 9Bclt gelangt fmb, au8 ber Stör* 
manbie Rammen, liefert bie8 einerfeits einen fd)lagenbcn 
S3etrei6 tum ber ßebbaftigfeit bc8 littcrarifdwi ÜBerfeljrS, 
worin felbß nod) im }iuD(ften Sabrbunbert bie üftormannen 
3talien8 mit ibrem Stammlanbe fidj befauben, fo giebt 
unfere &anbfdmft weiter jn einer intereffanten parallele 
Skranlaffung. Xit 2Mbliotlicf oon VforandjeS, loorin fie 
jidj befinbet, flammt au8 bcm nahegelegenen einft fo be* 
rühmten tflofter SJlont <3t. 9ttid;ef. Xicfeö eine $od;ter* 

beefung, fo bo$ bie S3crbf fferun^ be8 CTompaffeft tterbanfr. Die. 
felbe foll, ber a.eu>ölnilia)en Slnnabme gufolgr, um beu Mufana, bed 
14. Saljrlmnbert« crfol^r fet^n : Der Kompaß felbft wirb, fo Diel 
td> au« bem Slrtifel bei (Jrfn) unb ©ruber \)abt erfcljen fonnrn, 
fidjer iiierjt um 1180 erwälmf. Da nun aber benuoeb bie Gri« 
ftrnj 2Bilbclm* t>ou Bpulien um 1099 feflfieljt unb ber nn^f führte 
»er«, inöbefonberc brr 2lu«biutf: roelique vias aperirc peritus 
ffliim anbrr* als auf ben (icmpajj belogen unrben fanu, fo tourbe 
He tfenntiiifc beSfelbeu ton) in einer fi uferen 3eit, fdjon im 
XI. 3at?rfuj!iberr, bei ben Nmalßtaneru ooraud gefegt toerben 
muffen. 

1) Die ^anbfdjrifl in ber linrbprin* 9?r. 2533 saec. XVI. 
t. XVII. ift mir eine »Äbfcbrift ber Slueflabe be« Tiremaeus; 
ebenfo mit jum anberc in Neapel Nrancncr. III. B. 48 Borbon. 
X. B. 9. 



Digitized by 



90 



Übet Guillermas Apuliensis. 



firc^e Don Monte Gargano unterhielt bind) bieö SBerfjältnifi 
immer lebhafte 93ejiel)ungen jtmfdjen ber Sftonnanbie unb 
Unter~3talten. 5ftad) unferö Sfutorö S5arftellung fnflpfte 
jldj felbfl bte Eroberung beö lefctern hieran} bte erjten bie* 
fer ritterlichen Sfbentcurer, treibe in beö SDIeluS ©olb tra* 
teu, roaren burdj eine fptlgerfaljrt nad) bem Monte Gar- 
gano bortljin geführt korben 1 ). 5Bte aber baö Jflofier 
<3t. Sftidjel ber 9JtttteIpunft fear, Don bem ifjre 3üge au§* 
gingen, fo fef;rte bie bidjterifdje Söefdjreibung ifjrer Saaten 
in eben biefeö Softer jurüi. — 3n Setradjt ber ©dirift 
unb mandjer anbeni Umftänbe, fdjeint mir Dr. JBetljmann'ö 
jßermutfiung *), baß bie $anbfdjrift unfereö 2)id)terö unter 
ber {Regierung beö STbtö Stöbert üon Sorignt;, beö als 
Kobertus de Monte vielbefannten Sortfefcerö üon ©ige* 
bertö ßljronif, nad) einer Stalienifdjen abgetrieben felj, 
meljr alö ttafyrfdjeintidj *). 

©etjen wir nun auf baö SBerf unb bie fperfon beö 
SBerfafferö felbft nSfjer ein, fo fmb bie Angaben, lüeldje 
mir in biefer 95ejier;uiio barin finben, ä'ujjerft fpärlid). 
Daf er in beiben #anbfdjriften beu S3eiuameu Apuliensis 
fütyrt, beroeif 't rootjl, bajj er nicfjt Stormannifdjen Urfpnmflö 
ifo biefer Umflanb mftdjte weiter feine SBeflätigung in Der* 
fdjiebenen tabelnben Urteilen finben, bie ber SSerfajfer über 

1) Gull. Apul. p. 579. 

Horum nonnulli Gargaai culmina montis 
Conscendere, tibi, Michael Archangele, toü 
Debita sol Tentes. 

2) SBergl. fiberljaupt beffen fe^r le&rreictycn IBeri^r über SRont 
et. 3Wi($el. Stroit» VIII. 68 sq. 

3) Slber aud) biefe ^anbfajrift, glei$n>ie bte oon tote, fcat au. 
§erorbentlid) gelitten. $er Xburin, in roeldjem bie ©ibliorljef auf* 
betvabrt toar, fhlrjte jufammen, unb bie £anbfcbrift blieb langt 
3eit unter beu Xrümmrrn begraben liegen, too fte ber etnbringenbe 
»egen fo bcfajäbigte, bafj oft mebrere Reiben, oft einjelne S3erfc 
bödig unleSbar geworben jtnb. — 9taa) einer ^anbfd)riftUd>m 
SRottj t>on Dr. fbetfjmann. 



Digitized by 



Übet Guillermus Apuliensis. 



91 



ben ©jarafter ber Siormannen giebt *). Db aber ber tU 
toaö üeradjtlidje 9fu8bmcf grex.monasticus, bcr fid) p. 595 
m. finbct , und berechtigen bfirfte, SBtlljelm t>on Sfpulien 
alö einen 8aien ju betrauten, mujj bei betn DöHigen 9Jtan* 
gel aller anbern Sterin einfdjlagenben 3eugnijfe, baljin ge* 
fieOt bleiben. 

©idjerer laßt fidj bie 3eit ermitteln, too SBilljelm fein 
SBerf öerfaft fiat. CDer prologus an §erjog Stöger, 9to* 
bert 5Bifcarb*8 ©ofin giebt bie getuüufdjte «irtfunft p. 578. 
Parce tuo vati pro viribus alta canenti 
Clara, Rogere, ducis Koberti dignaque proles. 
Äoger aber regierte oon 1085—1111. SMe 3«t ber Sfb* 
faffung irirb brtnn burd) baö unmittelbar golgenbe p. 579 
nnljer befKmmt: 

Et patris Urban i reverenda peticio segncm 
Esse vetat, quia plus timeo peccare ne- 

gando, 

Tanti pontificis quam iussa benigna sequendo. 
SBenn biefe Söorte, tine idj glaube, nur in S3ejiet)ung auf 
einen, im Sfugeublitf, tuo ber SBerfajfer fdmeb, nodj Sebent 
ben im uerftcben fmb, fo mürbe SBilfyelm tfon Sfpulien üor 
htm 29. 3uli 1099, too Urban II. flarb, fein SBerf begon* 
nen fjaben. 9fnbrerfeit8 roerben tuir burd? eine ©teile 
p. 601. 

Tempore Persarum 1 ) gens perfida cepit ab illo 
In Romaniam consurgere cede, rapinis; 

1) p. 590. 

Audit enira quia gens Semper Normannica prona 
Eat ad ayariciaro, plus qui plus praebet amatur. 

L579. 
t adquirendi simul omnibus una libido. 
p. 581. 

Sed quia mundanae mentis medilamina prona 
Sunt ad ayariüam, vincilque pecunia passim, 
Nunc hoc, nunc illo conlonipto, plus tribuenti 
Semper adberebanl. 
*2) Die &elbf$ufen. 



Digitized by 



92 Über Guillermus Apuliensis. 

Imperii nec adhuc redigi sub iura valeret, 
Gens nisi Ga Horum, que gente poteolior omni, 
Viribus armorum, nutu stimulata superno 
Hanc libertati superato redderet hoste, 
Que spirante Deo sanctas aperire sepulcri 
Est animatavias longo iam tempore clausas. 
gejicungen, bie Sfbfafiung beS britten S3udje8, tüorin bie* 
felbe ftd) finbet, nad) bem 15. Suli 1099 ju fefcen. 2)odj 
fäjemt iljre Raffung mir ber 2frt ju fei;n, afö ob ber £idj* 
ter bie Sinnal)me üon 3enifalem als ein juugft eingetre- 
ne8 Sreignifj frtt»iif)iite. Den ©djlujj beö SBerfS üotten- 
bete SBityetm jebenfaUö nod) üor 1111} benn aud) [;ier 
rebet er im Spilog l ) ben $erjog Stöbert an. — Sfnfpie* 
lungen, treidle bie 3eit ber Wbfaffungen näfjcr bejttmmen 
fönnten, fmben fidj, mit SfiiSnafyme einer einzigen, febr 
allgemein gehaltenen *), mdjt} SBefdjretbungen üon äörtlia> 
feiten, reeldje üoraußfcfccu laffen, baß er alö 9fugenjeuge 
üon bem Socale ber ^Begebenheiten fpridjt, fommen mebrere 
cor, fo 588 unb 589 bie üon Sarent, 607 üon ©afern, 
608 üon Sfmalfi. 

©efjcn mir mm ju ben Quellen über, bie 3Bilf;elm 
benufcte, fo müffen mir fjier jnnädjft eineö UrtfjeilS geben* 
fen, meldyea ber üerbienjlüolle, fleißige, aber aud) feljr un= 
fritifdje Alessandro di Meo über Um fällt 5 Annali crilico- 
diplomatici del regno VIII. p. 78: // Poeta Pugliese 
que quasi tesse la storia su quello che si dicea del 
popolo y raeconta etc. *) (gr tabelt xijn bann ireiter bei Der- 
fdjiebenen anbeni ©elegenfteiten wegen einiger tferonoloßU 
fdjen Segler, bie er begebt*). 2Jhi{$ man atterbingö bic 

1) CDicffr feblt aber in ber #mibfdjrift üon StomudK«. 

2) p. 603. Pons modo Guiscardi totu« locu« ille rocatur. 

3) S3frdlrid>e VII. 136. il Poeta Pugliese con discorsi 

cunfuse e noo coerente, no dissc cid, cbe n'cra a suo tempo 
detto dal rolgo. 

4) VIII. 104 e* 1 Poeta , di cui per allro non e da farst 
conto in ordine ai tempi; togl. ib. p. 169 11. 225. 



Digitized by 



Über Guillermus Apaliensis. 93 

8lid)tigfeit feiner Semerfungen in ben meiffcn Satten juge* 
ben, fo fann man aber bod) barin mit tym nidjt überein* 
jhmmen, baf SBilljelm bie ©agen, iric ftc beim Stoffe fldj 
über bie Späten Stöbert aöifcarb'ö gebilbet Ijaben modjten, 
in fein SBerf aufgenommen fyabe. 2Bir ^offen trielmeljr 
eneeifen $u Wnnen, bafi baöfelbc »efentltdj auf fd)riftlid)en 
5)onimenten beruht, toa8 inbef feineötoegö bie Sfnnaljme 
auSfAIiejjt, baf ber CDic^ter aud) (Srfunbigungen bei ben 
mityanbefaben $perfonen eingejogen I;at '). 2Jteo'8 meijl febr 
tmgünffigen Äußerungen über ben fyiflortfdjen 2Bertlj fei* 
neS @ebid)t8, fietten imr baö Uttbeil unfereö verewigten 
SBilfen entgegen, ber in feinen: Rcram ab Alexio I, 
Joanne, Manuele et Alexio II. Comncnis gestarum 
libri IV. (Heidelb. 1811.) geneigt tt\u, einen großen 
Sbeil besfelben fritifdj ju unterfueben, aber feinen Zugaben 
meifi immer beitritt uub SBilljelm enblid) p. 180 al8 ac- 
curatissimas scriptor bejeidjnet. 

1) Anna Comnena — Latinus Barensis. 

£ie Übereinfhmmung, roeld;e, nne oben angebeutet, in 
febr ftarf beroortretenber SBeife jttrifcfyen ber SflejriaS 2fnna'8 
(lib. I. c. 11 sq. III. 12. IV. V. VI. 1—6) unb bem 
SBerf e uufereS Dietere obroaltet, betrifft beffen 4te8 unb 
5te8 SBudj. Steinen erften 2öal)rnel)mungen mißtraute idj 
aus bem ©runbe, weil c8 noljl baö erfle 9M geroefen, 
baf ein ©efdjidjtfdjreiber beö beginnenben jtüölften 3af;r* 
ljunbert8 bie Guelle einea ©riedufdjen ©djriftjtetterS ge* 
toorben, ober — mögltdjerroeife — biefen felbft bei Sfb* 
fajfung feines SBerfS benufct §ätte. 3nbeffcn l;atte ftdj ber 
©ebanfe einer naljen SBenoanbtfdjaft jtoifdjen betben fdjon 
fejigefhttt, al8 id) SBiIFen'8 üortrepdjeS 93ud) über bie 
Somnenen ju #iilfe naljm. 3<fy mar überragt, meine 

1) Die« fc^etnt er p. 592 burefc ben 8er« anjubeutm : 
Et plores alii quorum non nomina noyi. 



Digitized by 



94 



Übet Guillermus Apuliensis. 



Unterfudjungen Ijicr betätigt ju finben. Die Sfuöbrüife, 
in treiben SBilfen jeneö SScrfjältniß jtuifc^en Sfnna'ö imb 
SBilljelm'ö SBerf beftmdit, f Annen nidjt beseidjnenber feljn: 
Praef. p. XKVI. singularem atqne i ncredibilem fere 
Guilielmi cum Anna C. convenientiam aliquoties no- 
tavimus; p. 165 n. Apposuimus integros duorum aueto- 
rum locos comparationis causa , propter insignem non 
solum in rebus traditis, verum etiam in ipsis verbis 
convenientiam; cf. p. 223. gnblid) aber fprtdjt er feine 
9fnjidjt über bie SBerroanbtfdjaft beiber bafyin aus, baf* er 
p. 158 fagt: Tantus est cum his quae ex Annae C. 
Alexiade narravimus, Guilielmi Appuli consensus, ut 
paene credibile sit, alteram ab altero sua acce- 
pisse. 

Snbeffen bieö ßefctere glaube id) nidjt annehmen ju 
fönnen. (58 bebarf nur riner fTttdjtigen SBergleidjung iljrer 
beiberfettigen SBcric^te, um roafjrjunefjmen, bajj 9fnna'8 Diel 
ausgeführte« 6rjäl)lung neben einer großen SJtenge geo* 
grapljifdjen 2)etail8 and) eine Sütfe ber Sf;atfadjen enthält, 
nrie fte unmöglid) aus bem bie Dinge nur metft obenhin 
berüljreuben ©ebtdjte 5BiIf;eIm'8 geflojfen fetjn tonnten 1 ). 

5Benn bem fo ifl — unb bie unten folgenbe Crörte* 
tentng tüirb fld) bemühen, bie8 nodj näfier barjulegen — 
ttaö ifl nun fiberbmtpt fcon biefer ©adje ju galten? CDic 
#()nftd}feit, ja bie tuörtfidje tibereinjfimmung jhl)t ein* 
mal fcjt, felbjl nadj bem Urtljeü eineö ber forgfäftigflen, 
ber gcroijfenljafteffrn @efdjid)t8forfd)er. 9fn eine ©enufeung 
unfereö ©ebidjte aber üon Seiten 9fnna'8, toaB bie 
Srage auf ba8 ©nfadjfh löfen mürbe, ift fdjfedjterbingö 
nid^t ju glauben, unb fo bleibt nidjtS ?fnbereö übrig, 

1) Gin fe&r föfagenbe« fBftfptel hierfür ifl bie Sf^la^t bei 
Xtyrraa)ium, toorin SllcrtuS befugt ttmrbe. SInna Ijat ftc^ ^irr 
tDtrflic^ in ber au«füf>rlia)fttn ©efdjretbung erfdjöpft IV. 7 — tO 
p. 214—221, im JBergleia) toomit bie Angaben SBii^elm'e p. 618. 
619. fpärlic^ ju nennen ftnb. Unb tod) fttmmeu fte mit ben ffjri« 
gen Aberetn. 



Digitized by 



Über Guillermus Apuliensis. 



95 



oIS an tine britte Duette, weldje beiben ©djriftjtellern 
üorgelegen fyabe, ju benfeti. 

Um btefe auftufinben, tvirb eS nötfyig fel?n, bie 9tefufe 
täte brr SBergleifymg SBil^elm'ö unb 8fnna'S felbjt ben 
ßefern oorjulegen 

35ic Übereinftimmung jtüifdjen beiben jeigt fid) fogleidj 
im Sfnfang beö IV. 83udj3 aEBilOelm'ö p. 612 in feinem 
SSeridjte über bie SBcrfjeiratyung Don jioei Södjtern Stöbert 
SBifearb'ö mit 9taimunb Don SBarcettona unb bem SränFU 
fc^en ©rafen gbaluö (Don Stoujfi)), Dcrgl. mit ber ?flepa8 
I. c. 12 fin. *) Gntfcbeibenber feljen tvir bie SBenonubt- 
föaft beiber ©efcfyidjtfdjreiber in bem IjerDortreten , maö fit 
über bie 3ufammeufunft Stöbert' 8 mit ©regor VII. fagen. 
Diefe Unterrebung faub im 3al)re 1080 (Statt, unb jtoar, 
nadj bem Cencias Camerarius, bei Sfquino} Stomualb Don 
©nlern giebt nod) ein befrimmtereö Saturn, inbem er Si* 
prano, toeldjeö in ber unmittelbaren Stäbe Don 9fquino 
liegt, als ben Ort ber 3ufammenFunft nennt. 3n ber 
Sljat nrirb unö bie 9tid;tigfeit biefrd Umflanbeö urfnnblid) 
burd) ©regor'ö VII. S5rief über ben mit Stöbert gefdjloffe* 
nen S"rieben betätigt. Actum Ciprani III. Kai. Iulii*). 
Um fo aujfaffeuber ijt e8, bafc forootjf 2fnna I. 13 mie 
SBilljelm p. 612 biefelbe nad) Seneoent Derfe&en, toaö 
minbejlenö 15 beutfdjc SWeilen füblid) Don jenem Drte ent* 
fernt ließt, unb bemnadj in einer tf;atfäd)lidj fafe 
fdfen Sfngabe übereinstimmen. 

Sfber nod) meljrj ber 3nf)alt ber bort jmifdjen beiben 
Sttrjlen geführten geheimen 93erf;anblungen nnrb Don beiben 
in DöIIiger Übereinftimmung überliefert, unb jroar fmb 

1) ©ilfen ^at aufirr ben oben angeführten Gitaten nur im» 
wer gang furje 9fad)u>eifungen ber ©teilen gegeben, aud) Diele 
anbete, bie feinem ©egenjtanbe fern logen, nid>t berührt. 

2) 3n ber 3lii«gabe bon ©d}open. Sonn, 1839 im Corp. 
SS. bist. Bjiantinae. 

3) Ind. III. (1080) tote afle »riefe be« VIII. 99u4*. 3>er 
tfirje toegen bertoeife io> auf SWeo VIII. 188. 



Digitized by 



96 



Übet Guillermus Apuliensis. 



SBil^etm unb tfnna bie ein j igen unter allen biefer 3eit 
nalje fleljenben (Sdjriftftellern, n>eld)e ©regor VII. bie 2fb* 
ftdjt beilegen, Stöbert auf ben 8tömif**Deutf*en Jfaifertljron 
ju ergeben 1 ). 

Die in unferm ©ebidjte ftd) unmittelbar an biefe llnterre* 
bnug Fnüpfcnbe (5vtt>ä[)nitng ber £>eutfdjen 33crf;ältnijfe l)at 
bem SBcrf. mit 9ted)t ben Sabet gtteo'8 (VIII. 191.) jugejogen. 
9Bilt;eIm p. 612—613 ftefft bie (Sacfce fo Dor, al8 ob üor jener 
Unterrebung ©regor mit ben $erjogen ber Saufen Stobulf unb 
©uelf Unterljanblungen angefnüpft, worin er erjkrem fclbjt, 
wie man fagte, bie JtönigSfrone üerlieljen. Stobulf ftp 
fjierauf in einer mörberifdjen <3d)Iad)t gefallen unb auf 
bie 9tadjrid)t tun bejfen Sobe Ijabe ©regor baran gebadjt, 
ftd) bie ©unft 9toberf8 ju fcerfdjaffen. £ie8 ift afferbingö 
ein arger $fnad)roni8mu8. Seite Ünterrebung Stöberte mit 
©regor fanb im 3uni 1080 (Statt 1 ), aber erft 4 SKonat 
fpätcr, am 15. Dctober, erfolgte Stubolfö Sob in ber 
©d)lad)t bei 3Jlerfebnrg. (Sclbjfrcbenb Fonnte bied lefctere 
Greiguijj ben ^apfl alfo nitfjt in ber früher (Statt flnben* 
ben Unterrebung mit Stöbert ju jenem Sfuerbieten beftim* 
men. — 5fud) 9fnna I. 13 erwähnt in unmittelbarer 
SBerbinbung mit jener Unterrebung in Söeneüent biefer 
Deutzen 93erl;ältnijfc. SBenn ifjrc Darftcffung aud) nidjts 
meniger al8 genau ift s ), fo fällt fie bodj nidjt in jenen 
eben gerügten djronologifdjen $cf;ler 3Bill)elm'8; fte fe&t bit 
©djilberljebung jener beibeu (Sadjfcn^crjoge Aavrovbpos 
unb Oiibcos unb ben Sob ßantulfö b. i. Jftubolfö fpätcr 
als jene 3ufammenfunft. Srofebem ift eine entfdjiebenc 
SBeriDaubtfdjaft jnrifdjen itjrem unb aöilljelm'S Senate er* 

1) SRadj 9Reo VIII. 191 toirb biefer tylan nodj Don ben fpä* 
terrn Gfjroniften Ptolemaeus Lucensis unb Richardui Clunia— 
censis criDci^nt. 

2) §lud) nad) bem 3'ugnifi be« Chron. brere Norlmano. ap. 
Mur. V. 278. (VI.) 

3) Srr^I. ©ilfen p. 145. 



Digitized by 



Übet Guiilermus Apuliensis. 



97 



ftdjtlidj 1 ). Stenn, roie SBilfen annimmt, 9fnna imfer @e* 
bitbt bennfcte, ijt cd mögfid) üoran65itfe{jen, baji bie ®rie* 
djifdje SürjHn, bie in ber 3uriitfflCjogcnIjcit iljrcS SBaterS 
®efcbidjte fdjrieb, ben djronologifdjen Seljler, ben ein Stahe* 
nifeber Siebter in Setreff Deutfdjer 58er[;ältniffe machte, 
Ijat uerbeffern fttnnen? Dl)ne 3tr»eifel jtreitet bied gegen 
alle 5©al;rfd)einlidjfeit. Unb fo mürben mir fjier fdjon jn 
ber Skrmntljung gebrängt, baß itmen beiben eine gemein* 
fdjaftlidje £inelfe vorgelegen, meldje ber eine minber tren 
als ber anbere miebergegeben l)at. 

2Bir I;offen nodj fdjlagenbcre SBemetfe für birfe 9fn- 
imljme geben gu Finnen nnb fcfcen jn bem 8?el)nfe bie Ster* 
gleidjung fort. 

3mar baö fftädjfifclgenbe im SBilljelm p. 613, melcbcö 
einen jiemlid) anöfüfyrliÄen 83erid)t über ben ©ieg enthält, 
ben Sflerhtd i>or feiner Xljronbefieignng über SBajiladjinfl 
in SHyficu bafcon tnig, fommt wobl in ben locfentlidjflen 
fünften mit ben Sfngabcn Sfnna'd übercin (1. 7—9), 
träft aber bodj nitbt eine foldje ÜbercinfHmmnng auf, baß 
mir an einen 3nfammenbaug beiber Scripte nothmenbig 
benfen müßten. 

S3on fyter aber treten bie ^parallelen immer grnppen- 
meife Ijerfcor} fo fdjilbeni beibe (5BiIf;efm p. 614. 9fnna 
I. 13. p. 69.) in berfelben SBeife bie rü<fftd)t$[ofe 9(rt, mie 
Stöbert in ©alern fein #eer jnfammenbradjte nnb eS fyier* 

1) ©il&elm p. 612: 

Saxonibus mandat 

Accilosque duces Guelfumque ducemque Rodulfum 
Admonet. 

Anoa 1. 13. p. 66. xovs Y«Q Edfcovcts avxixa xai xov$ Lafcövov 
r^fiora^ AavxovXyov xz xai Ov^Xxov u*ra;t€fH{»afi£vos etc., traS 
Gcfecprn merfroürbiger SBeife audj übetfrftt : accitos enim e yc- 
sdgio Saxooum duces etc. ©ctbe, Slnna unb SBilfjelni, fönnen 
bann bie <5d)lü$t nic^t blutig genug betreiben unb fügen über* 
nnßimmenb &in$u, SBilfjelm p. 6T2. 613. 

Et perhibentur ibi trigiola caesi virorum 

Milia ... 

Anna I. c. p. 67 über : a yaq vnkq xa$ xquxxovxa yiXidbas ov- 
6qz$ xot* IxeCvrjr tijv po.ffiV) «s <pa<nv, hizmoitziaav , nooog etc. 

%T$h ie. X. San*. I. »bUjeHung. 7 



Digitized by 



98 



Über G trillern» us Apoliensis. 



auf nad) Sbrunt (Dtranto) fanbtej ftc überliefern bann beibe 
(U.c.p.614.615. — 1. 13.p.67.) unter allen ©$rift* 
fiellern allein bie SRadjricfct, bafl §einridj IV. fidj an 
Stöbert um #ülfe gegen ©regor VII. gemenbet, unb fhmmen 
and) in ^Betreff ber «fntwort Jftobertö überein} beibe fnüpfen 
Jjieran bie (Srwäljnung ciueö ffiricfeö 3tobert§ an ©regor, 
beö 3nl)alt8, baj$ er il)m $ülfe leifleu würbe, wenn feine 
Vorbereitungen ju bem Kriege gegen baö ©riedjifdje 9teidj 
nidjt fdjon ju toeit gebieten wären (9Bil^. p. 615. Sfnna 
p. 68.). 

3)ie tjieran im ©ebidjte fid) reiljenbe 9tad)rid)t Don ben 
Sfnorbnungen , welche {Robert Dor feiner 9fbreife in SBejug 
auf feine 3talienifd?en (Staaten getroffen, unb über bie 
£ülfe, weldje feine ©öfyte im 9totTifaO bem ^apfle ju 
leiten tjätten, fdjeint ein fef;r bejeidjneubeö ßidjt auf ba8 
33ert)ältniji beiber ©djriftjhller ju werfen. 2Ba8 wir im 
SBityelm p. 615. lefen: 

Ius proprium Latii totius et Appula quaeque 

Cum Calabris Siculis loca dux dat habenda Rogero ; 

Roberto comiti committitur atque Girardo; 

Alter fratre satus, fidissimus alter amator, 

Et virtutis amans erat et probitatis uterque. 

Hos rogat, ut papae solatia si qua valebuot, 

Non adbibere negent. 
wirb uu8 ebenfo Don STnna 1. 14. p. 69. berichtet : Tooov- 
xov uirxoi x<J> jrdjta jtQos&texo, oxs xu> vtö avxov c Po- 
yeQTi, ov ' ArcovÄTjtas andör\c, xsx£iqoxövt]xev aQXO^a xal 
BoQixt&av xov ä8s?.(pöv, |jiEdxT)i|>Ev, £rc£i8dv 6 xrjs'Pwu/rjs 
dQÖvog atQOg ßoi^tteiav avxov$ jtQOgxaXotxo xaxä xov 
'EveqCxov §i\yo$, jtQO£ihju.öxaxa jtqos aixov äcpixEdfrai 
xal xi\v 8waxr,v Elgsrsyxeiv cvyL\iaxlav. 9tur tritt unS 
bier feltfamer SBeife ein angeblicher ©ruber 3tobert8 mit 
Jrtamen $8orityla8 entgegen, ber fonft nirgenbd befannt iffc. 
Diefe ©djwierigfeit f;ebt ftcf}, fobalb wir bie fdjarfpnniflt 
Sonjectur Don Ducange annehmen, welker jtatt BoQixvXav 



Digitized by 



über Guillermos Apuliensis. 



99 



xov dSsAcpöv ju lefen Dorfdjlägt: AoqwvXav tot dSe&cpir 
öwr. $iernadj ijt cd ber Robertos de Loritello i), ©ofyn 
©obfribd Den (Sapitanata, etned SBruberö Stöbert SBifcarböj 
berfelbe btn SSilljelm Ijxtx alö Robertos comes — fratre satus 
bejeidjnet. 2Baljrfdjeinlidj alfo ^atte bie gemeinfdjaftlidje 
Duelle tyn unter biefen boppelten Stamen angeführt, too* 
Don SBilljelm bann btn einen, 8fnna ben anbern auf- 
rufe. 

SBir fommen tum gur eigentlichen ©efdjidjte Don 9to* 
bertö 3uq in baö ®ried)ifdje Steidj. SBifljelm bringt juerft 
ginjelljeiten über bie Sinnafpne Don Gorfit, föutfjrotum 
unb Sunbicia *) bei, bie il)m eigentümlich finb. 35ann 
nber jeiflt ftdj fofort bie entfdjiebenfle #l)nlid}Feit mit 9fn- 
na'ö Jöeridjt im III. SBucf) c. 12. CDie S^eihmg beö $eer8 
unter Stöbert unb feinen ©oljn §Boamunb s ) unb ber 
bamtt jufammenfyangenbe Äriegöplanj bann ber 33erratlj, 
btn ©eorgiuö 9Jtonomad?atu§ gegen Sflejriuö fjpinnt unb 
tooDon 3Bill)elm in bem SBerfe p. 615 fpridjt : 

Hortatus fuerat iara saepe Georgius illuc 

Accelerare ducem, 
ber aber Döttig unDerfftlnblidj ift, toenn man Ijierju nid)t 
9fnna'8 Angaben I. 16 nimmt; hierauf bie ©efdjreibung 
beö @turm8 am SBorgebirge ®loffa, mie Stobertö ©djijf 
felbft nur mit SJtiilje gerettet tourbe 4 ), bie folgen, welche 

1) (fr fommt unter tiefem Stamm beim Ordericas Vitalis 
(cf. WHken p. 145.) unb in einem ©riefe ©reger'« VII. öor. 
flfeo VIII. 203.) Sil« Robbertas de Lsarotello bei Leo Ost. 
III. 25. Petr. IV. 48. Äfon. SS. VII. p. 715. 786. 

2) Diffen Ort finbe t$ fonfl nto)t ermähnt. 

3) SBityelm p. 615. Äfagnae raentes — Obsessum etc. 
Anna III. 12. p. 182. xaxeioe Ivodel*; — p. 183. äqo§ xbv 
AuQoapov 68ev<Jcu. 

4) SBttyelm p. 615. 

— — — — naviqae procellis, 
In qaa dux aderat, Tehementibus andiqae fracia 
Vix eradendi fuit impertita facultas. 

Anna m. 12. p. 184. xo b£ yz 0x0909, h o 6 'Popj^otos Ivtjv, 

ijp&o.avcrcov yrpvö$ |*oVs Swoci^f). 

7* 



Digitized by 



100 



Übtt Guillermus Apuliensis. 



tiefer Unfall fiir fein §eer gebabt, mie bie 8eben§mittel 
uerbarbeu unb bie geidmame ber ®eftorbenen am Ufer 
Ijaufenmeife lagen — alle biefe Sinjelljeiten finben mir in 
beiben ©dfyriftffetlern, imb nur in tönen fibereinfHmmenb 
ermähnt. Unmittelbar natbber flogen mir aber bei unferm 
Dichter wieber auf eine ©teile p. 615. 

• — — — — — Longas 
Hoc agilanle moras, roullos Paliologus Argos 
Dyrrachium duxit, pulsusque Georgius urbe 
Fraude fuit; missuro sibi gaudet Alexius 

hos tem. 

bereu le&ter Xtyil, in ber 3folirtl;eit, lüic er fie giebt, mir 
menigjtenS burdjauö untlar mar uub erft in ber auöge* 
führten grjäljlung Slnna'8 III. 9. p. 172} 12. p. 181. 
iljre (Erläuterung fanb. 2Bir Ijaben alfo tjier mieber einen 
jener fünfte, mo ber Didjter untergeorbneten Sljatfadjen 
nur eine flüdjtige ßrmäfyuung mibmet, mäljrenb ber pro= 
faifdje ©djriftjtetler fic mit allen einjelntjeiten erjiiljlt, tüo 
biefer alfo auö jenem feine Stadjridjtcu unmöglid) gefdjityft 
Ijaben Fanu. 

Die nun folgcnbe ©innaljme uon Sfulon (2Bill;.p.616.) 
finben mir and) bei 9fnna 1. 12. p. 183. ermähnt, unb gelangen 
hierauf enblid) ju einer 83emerfung beö Diesters über bie 
frühere ©efdjidjte Don Styrratfüum, bie für midj menigjienS 
ber 9fnfnü|3fung6punrt mar, eine nalje SBeriüanbtfc^aft 9fn* 
na'd unb SBilljelmö Dorauöjufefcen. 
SöMIljelm p. 616. 

Dirrachium obsedit: quondam fuit urbs opulenta 
Magnaque preeipue tegulosis obsita muris. 
Rex Epirotarum dicier hanc Epiduarum >) 
Pyrrhus preeepit, quia fortia ferre Quiritum 
Bella Tarentinis sociatus non dabitavit. 
lnde frequens bellum varios et passa labores 
Evacuata viris fuit, ad nihiluroque redacta. 
1) Epidaorom? 



Digitized by 



Übet Guillermus Apuliongi*. 



101 



Deslractam spacio post composuere ininori 
Zetus et Amphion et precepere vocari 
Dirrachiam. 

Anna HI. 12. p. 185. xal 8tj ivrös xöv SQeircuSevrun 
xiiXÜv t% näkai xaXot>uivT)$ jtöfecas'EjuSdiirov xa&vßas 
feniyvmo — — — h T[ ßaditevs äote ^Häemjwxtis 
IIvqqos Taoamvois Irrels c Puu4tioi£ iv 'Aftotri.T)fajf xaQ- 
teoov xöv jrötefiov övreOTTioaxo' xal dvSqoxxaotas iv- 
Triftt* jioXkrß yeyowiag, c5g d(f8T)v ajravrag £upovg 
xa<}avdjLu>uxi yeyorevat, aoixog stdvxt) xaxal&Eiftxai. £r 
iöriQOig 8e xqdvois — — in* 'AfMp£ovo$ xal Zrfiov 
äroutoSouT)$Eioa 8t$ o vüv ÖQäxai öxfj^ia, avxtxa xal 
vip xXfjövv u^xau^tyaöa Avqqdxiov jtQOsrjyÖQEvxai,. 

SBir möchten gerbet befonberö bie ljifhmfdjc SBibrrfin* 
niflfcit [jerüorbeben, bic in beiben ftd; finbet, bajj na et) ben 
3totntimfd?eu Kriegen 3ttu8 unb 9Tmpl)ion bic @tabt 
ttrieber aufgebaut fjättcu, bic tvoljl einem Stalienifdjen 5Mdj* 
tcr beö 9)tittcla[tcr8, nitbt aber ber fyodjgebilbetcn, auf ibre 
©rfeljrfamFeit fo ftoljcn SfürfHn 1 ) ju uerjeiljen ift. 

CDie weitere Sefdjreibung ber SBelagerung berühren luir 
Ijicr nidjt naljer unb geben nur in ber 9tote eine 3ufam* 
menßettung *) ber ÜbercinfKmmungen, roeldje fid) in ben 
Grjäljlungcn beiber Don biefer unb beu folgenben 23cgebeu- 
Reiten finben, um nad) 9fnfiifjrung einer ©teile, bie faft 

1) <3ief}f i&re Äorrebe. 

2) ffiilfjelm p. 616. Et yigiles unb bie folgenben jroei JBerfe 
cf. Anna IV. 1. p. 188. 17—20, bann bie ©efc^reibting be« 
Iljurm« unb ber petraria, bie Sluffölogung bc« Säger* unb bie 
bierau* t?ert>orgr^enbe $tbft$t Stöbert«, ba« ©efprärfj, ba« bie 
$elagrrten mit ifnn gehabt, ba« Auftreten bc« falfa)en Äaifer« 
9Ria)ael unb feine (Entlarvung al« äeUner (pincerna — otvöxoog), 
Wilh.^p. 616. Aona p. 188. lin. 22 — 190. 13. SBeniger tritt 
eine ttynli$feit in tyren ©eridjten Aber ben ©eefie^ ber ©ene. 
tianer (Wilh. p 617. Anna IV. 2.) (jerüor, obttjo^l fte aua) itity 
rhumber n>iberfprr$en. önbltdj enthält bie „ SBeföreibting ber 
©a)lad>t bei Dprractyum bei beiben fefcr üiel Sljnli^e«, worüber 
aber f$on ©ilfen p. 170 bie SBeweifttlctteu gefammelt fjat. 



Digitized by 



102 Übet Guillermus Apuliensis. 

möttli* ftd> in beiben nne&crftatot ' ), 5« einer «ad,e 
„tJ, beten Mmn "«* *<W id > *»* ™ b ' 
S, b^mmtee ftefutot aus »nferer Unterfudnma. 5 u «e(,e«. 

©d,o« btr Snfjalt be8 lefetan 9 effu)rten , ®tat8 «irb »on 
Reiben QueÜeu in eine triebe.« Serbmbung , unb nW 
b Solne oon jioei «an 5 uerfdjiebene« <Sd,lad,ten oefefct 
Sri britte Gapitel be8 4teu ©ud,8 ber ffima, a«8 bem 
T^ enLLen tft, 9 iebt eine Heibe ^ 
unb »war mit fo miberfvredjenben rfironoloflifdiei ?rn ö abeu, 
t£ man er (Senaniflfeit ber ©efchid^rei enn eben 
ÄTe" *P» »eariff beeonimt *ad*em *e IV 2. «n ; 
aefubrt, MeriuS Ijabe, al8 er bie im 3um ber 4ten „>n- 
bteHon 1081») erfolflte Überfabrt Stöberte erfahren, bie 
C auer „r «Ufr «"ffleforbert betreibt ,e ben . vm 
tiefen erfodtfenen ©eefua. auf ba9 au6ful>rhd)ite (.b.). 
Siefer mU im 3uU 1081 erfochten fe V u, wie Lupus 
Protosp.») bie8 and) au6brü«fUd> anheben fdjrint Sur* 
mit ftimmt auf8 S8efle ibt Seridtf im «er e» Gapitel, 

£ri« W en Oef«mmelt nnb im «U0uft ber 4ten Sibic* 
Hon (1081), alfo be8felben 3al,re8, gonftantmopet Oer» 
äffen, aeflen Robert aber bie ©d,l«d,t «rloren babe«). 
m e Men wir aber mit biefem »cridjte ba8 reimen, toaB fie 
im britten Gaüitel - toeld>8 nottjtoenbiaer 9Beife bie $nn* 

1) Wilh. p. 617: 
Roberto soliti. quo« insula qoaeqoe foreb«!, 
Ferro Iribul», mari na»c» minus esse <ra entes 
Dum ducis accipiuol, equa feriiale rebelles 

A„ n » iv r0 3? n p nt 195 n *ot U vr\aUixai xoi xk na ? ö ™i« 
SÄ xa öv^övt« «vx«S, oi X fcofpo^« fauxs&^a 
jSf&Jt, «toi xox« ö«X<m«v ^öovrss T,tt«v. 

S ?7o8r.°- l posueruntque mense lulii ante Dyrrachiam 
obsidiLeo. per mare' el per lerram, quam slolu, Venel.corum 
veniens dissipaWl aperu.lque ü 3™ ce ™ m ™- ... „ 

4) 3m 9Ronat Ottobtr nod) Gaufred. Malal. Hl. n- 



Digitized by 



Uber Guillermus Apuliensis. 



103 



fdjm jenen ©eefteg ber SBenetianer, Suli 1081, unb ben 
«uSjug beö Sflepuö, STiiflufl 1081, fatlenben ©rciflniffc 
umfajfen müjjte — mit ganj feltfamen djronologifdjen ?rn* 
gaben anfuhrt? Stöbert fei; jroar entfdjlojfen getuefeu ju 
rümpfen, aber ba ed SBinter war, I)abe er bie 
©d)ijfe nidjt in8 l)ol)e 2Jteer führen fönneu. §flö nun ber 
grüfyling flefommen unb bie ©türme aufgehört, felj bie 
{flotte ber SBenetianer l)erangeriitft, mit ber ftd) ber ©rie* 
d)ifdje Sfbmiral 2Jlaurir Derbünbet, roorauf beibe Stobertd 
glotte gefd)Iagen Ritten. Stun Ijabe Stöbert biefelbc jtoei 
ffltonat im $afm ber ©tabt Scridjo jurfttf gehalten, 
mätfitnb bie ©riedjifdjen unb SSenetiauifdjen ©d)iffe alte 
3ufuljr unb $ülf8truppen itym abgefdjuitten} aber aud) ju 
Sanbt \t\) bem am Shtjfe ©tyfys fagcrnben $eere ed uu- 
möglid) gemefen, Staljrungömittel ju erhalten. S)ie Ijier* 
burd) entjlel)enbe $unger8notl) Ijabe in brei Sftonaten 
öon Stobertö £eer je(;ntaufenb, unb Don feinen Stiftern 
unb ©rafen fünfljunbert getöbtet. 3)ie ©djijfc aber, bie, 
mit fie angegeben, in ben Slujj @fyft;8 gebraut luorben»), 
Ratten biefeu nidjt oerlaffcn fönnen} beim bie &ifcc be8 
(Sommerö, ber auf jenen SBinter unb jenen örüljling 
gefolflt, Ijabe il)n au8getrotfnet} ba felj Stöbert auf ein 
finnreidjeö SJtittel ttcrfalleu, tooburd) fein 58ett eingeengt 
roorbeu} bie fo uerftärfte Äraft bed SBaffcrd l)abe feine 
Sflottc in8 fyolje SJteer geführt. 

Sflle biefe djronologifdjeu ©njelfjeiten fdjiebt Sfnna mit 
ber größten Unbefangenheit jttHfdjen ben Suli unb ben 
»uflujl 1081. 2M;I fjat batjer SBilfcn Stecht, wenn er 
p. 163 fagt: Tempus mire turbat Anna; aber bariu 
fönnen nur iljm utdrt bcifKmmcn, trenn er jenen ©eefieg 
beS 2Jtaurij: als ibentifdj mit bem fefct, lueldien bie Scue= 
tianer im 3uli 1081 erfochten. ©r Ijat hierbei einen ^affuö 
in unferm Didjter überfein, rooburd) ber erffr SEljeil Don 
1) Diefrr mu§ alfo in ftiner ÜRünbung too^l ben $afrn oon 
3tnd)0 öebtlbft tjabeir, Seridjo aber ifl, nadj einer freunblidjen 
fBcmtrtutiQ btt #erm Dr. ©rotefenb, ba« ontif c O r i tu « in (Spiru«. 



Digitized by 



104 



Über Guillermus Apuliensis. 



tfnna'9 (Sxjabtung feine SSeflilttgitnj, aber audi eine otfttü) 
ueränberte dirouologifdie Stellung ertjält. Xiefer befinbet 
ftd) im 5teu 9?ud) p. 623 *). SSilbelm fpridjt jn>ar nid* 
birect tton einem ©eefteg ber SScnetianer, aber bodi con 
einer Sefefcung ber ©tabt CDljrradnum burö iljr $eer — 
mir baö Gafteff Wieb in ber ©eiralt ber 9tormanmfrf)tn 
fBefhfeung *) — nnb roaö bie $auptfadjc ifl, andi er er- 
\vat)\\t, baj$ nadibem ber SBinter vergangen nnb ber Wriib- 
Hug gefommen, ber Wriediifcbc ?fbmiral SRabvica 3 ) ftd) mit 
ber ©riedufdwt Blottc vereinigt fjabe. Tiefe Sbatfadjcn 
fftttt 5Bilf;elm jtuifdjeu bie (Srjäblung i?on ben CroberungS- 
jügen 93camunb3 im 3. 1082 4 ) nnb bie Ocriuäfynung beö 
ÄriegeS Stöbert SSifearbd gegen 3orbanc3 t?ou 6a|ma 
(Suli 1083). *) (Sine nid)t minber fidlere d)ronolo$)ifri)e 
(Stellung tterbanfeu nrir ifjm bann weiter in SSeytg auf 
ben jnmten %l)t\\ üon Vnna'd Sqäljlung. Tiefer betrifft, 
tvxt SBilfen p. 164 fdjon ridjtig gefeben, ben giveiten 3ng 
Stöbert SöifrarbS im £crbft 1084, SSintrr unb ÄTiUjjafjr 
1085. SBilfielm Don Sfpulicn Ijanbelt an jtuci Stetten hier- 
von p. 625 unb p. 626 5 iroüou and) bie erfJc SSilfen 
entgangen ijl Ta bie Übereinfiimmuug Ijier gerabeju eine 
trörtlidje iß, fo feilen mir fte fyier mit. 
SBityelm p. 625. 

Exin victrices et victas duecre naves 
Procura!, tutis stationibus ut locet illas 
Tempore hiberni dux ineumbente pruina. 
Has ralione sagax Cliceum ducil ad ainnem; 

1) Gens redil intcrea — Absumcndaruin sunt illis etc. 

2) Dirrachium sed praesidits municio tula etc. £te 5öortc 
finb etwa« bunfel. 

3) Drrfdbf Sporne mteMaurix; benn fott>obl t au tuic ab tner« 
brn im SReugriedjifdjen nrie av au6gefpro$cn. Übrigen* fennen 
au$ anbere 3talienifcfje Duellen ben tarnen biefcS Jelb^errn, fo 
ba* Chron. breve Nortm. a. 1067 unb Lupus Prot. a. 1066, 
n>o bie $bfcbr. ber Mooum. flott Mabrica bie gorm Mumbrita bat, 

4) cf. WilVen p. 188-202. 

5) cf. Meo VIII. 224. 



Digitized by 



Über Guillermus Apuliensis. 



105 



Naves et nautas ibi collocat et remorari 
Dum placide redeant aestatis tempora, iussit. 
Ipse suos equites hiemali tempore secum 
Bundiciam ducit, mansurus ibique moratur 
Gliceo populum f tierat qui proximus amni, 
Asperior solito languere pruina coegit. 
Frigoris atque famis pars maxima passa labores 
Interit, et tantae crescunt incommoda pestis, 
Dt prius cxactus mcnsis quam tertius esset, 
Sint praevcnta decem quasi milia morle virorum. 
Nec reliquus tante nccis est exercitus expers; 
Namquc brevi morbus communi clade peremit 
Quingcntos equites, nec non innobile vulgus 
Magna parte ruit; nec eques nec nauta nec ullus 
Vir valet instantis leti vitare ruinam. 
SBir fuhren l)ier nur bad 93ejjeidMieiibfft auö Sfmui IV. 4. 

p. 196 an: Xiyninxtiv IvxzvStv tovtois dvrlßamv. 

älXa xai to antos tov xoitov ntyälwc, avTovg lXv\ia(r 
vtxo. 8id TtaQaSQOfifjg toiwv \ii\vCw tqiuv, (5g JiiyETai, 
q&OQa ytyorev dvSQäv zi$ xi\id§u$ 8£xa Cv\Lnoöov\uvwv. 
r Se roöog avxr\ xai xdg u-sra tov 'PoujrfQTov inm- 
xdg SwdfiEig xataXaßovöa, nollovc, SiicpfciQEv. dito 
piv ydq xwv inniwv xöfiT]TE$ xai ÄoydBEg dAxiuakatoi 
av5<>S£ ui^Qi xwv TTEvraxociiov voöov xai 7taQavdXa)^a 
yeyoKiOi, xfjs 8e x&au4ri.üm(>ag Tuxqs titsrets äva^föfiiyroi. 
SBiHjelm p. 626. 

Dux repelit positas Gliceo flumine naves, 
Et studet inclusas abducere, non minus undis 
Quam terris avidus Grecos domitare tumaces. 
Bella parare ferox et equis et classe laborat, 
Navibus abduetis turbetur, ut insula quaeque 
Conferat et fisco ducis imperiale tributum. 
Temporis estivi reditu defeeit aquarum 
Copia, nec lantis iam defluit alveus undis, 
Ut fluvio naute valeant deducere naves. 



Digitized by 



106 



Übtt Guillermus Apuliensis. 



Dux qui difBcilem facilem facit arte laborem, 
Dum fluvium solitis cognovit egere flaentis — 
Namqae meatus aque brevis arta fauce fluebat — 
Multos afferri palos et ab amnis utraqae 
Margine configi connexos vimine iussit, 
Et multis multa precisis arbore ramis 
Composuit crates et arenis desuper implet 
Sic aqua lascive dispersa refertur in unuro. 
Alveus altior hinc cepit capatior esse; 
Cogitur unde viam prebere meabilis unda 
Navibus, illeseque maris revehuntur ad undas. 
Sfnna IV. 4. p. 196, lin. 19. 
x<3r 8e nXolwv aixov et$ tov rXvxvv hvoqiuö&tvzwv äo- 
xajiov, (äs £(qt)T(u 9 xovxov äXiyw&Evxos 8wi xrp dw- 
SqiaVy fjSr) \uxd xöv xe^wva xai xo ijttyeyovos Saq tov 
&sqovs ^equ^xeqov £ftLßd&ovxo$ , xai ht)8' 6ttÖ0or xai£ 
XaqdSqai£ efcode xaxaQQSiv SBwq Sxovxog, iy du,Tjxaruj 
f(v, Swctfievog at&is avxd et§ xtjv ih&aödav Ifocvoav. 
dXX* ola p,T)xavixcixaxo5 wv xai ßadvvovg dv^Q, Jtaoöct- 
Xovg ixaxsQodev £xe&ev8 jn^ywöOm xov ttoxapov, dw- 
8e8eö$ai Bs xauxovg Sid Xvyuv jruxvwv, elxa BevSqi) 
naujuyi^r\ xöjtxovxas dvatfev, (ig ct§ Iva xo €8ü>q övX- 
tetßEddm xöäov, usraq eI§ SiuQvxa \ilav xr\v ex xöv 
ÄadddWv VEvorvtav ovvadQoi^öpsrov. xai xaxd juxqov 
dvatojird^or xo SBwq xqr XQT]ju8ct jiädav ijtXr\qov xoB 
Äoxapiov xai eis ßddog d£u>Xoyov tJqxsto, lug xdg vavg 
dv£XOV<pids xai tag xe<*>$ e , QT]QEiöuivas vrjag x\j y^J 
dveöXE xai dxQÖjrXovs Ijtotyöe. xai xo and xovSe ev- 
äXoiös 4rcißQagdjAeva xd jiXoia, evxöXws jtqos xr\v {hx- 
Xadoav £Üba'dth]dav. 

Überblitfen wir beii (Sang brr Unterfudjung, fo ftrttt 
ftdj eine entfdjiebene SBertüanbtfdjaft beiber ©djriftffrffcr 
Ijerauö, oljne bajj mir inbejj annehmen fönnten, bajj einer 
bic Ctnette beS anbern geroefen märe. f>ätte nnfer SDidjtcr 
ber ?fnna vorgelegen, fo würbe ftc getuiji auefy in SBetreff 




Übet Guillermus Apuliensis. 



107 



$eutf<$en 33erl;altniffe jenen eben gerügten djronolos 
fliföm gc^er gemalt ljaben. Der nmgefetjrtc Wall aber, 
taf SBityctin Sfnna'6 «leriaa benn&t, ift — abgefeljen t?on 
fltten übrigen Örünben, wnb ton ber Uitm&g(id)feit einer 
SfoSjjIeidjiuifl ber 3rit, roo beibe gefeferieben baben treffen 
— fdpn um bestritten nidjt annehmbar, roeit ftdj nidjt ein- 
Wen fajjt, »anrni SBilfyelnt in 33e$ng auf ben julefct unter? 
judjtrn ^hnift, nidrt in benfelben geiler, wie fic, uerfaffen märe. 
@o bleibt alfü nur bie äffe 3weifel löfenbe «fnnafimr 
fcof eine gemeinfcfyaftlidje Clueffe beibm vorgelegen 
frk/ fcerrn grjfityluuo in einjelnen Soffen uon beiben 
f*W aufgefaßt ift. 

*nna felbft giebt unö ein 3cngniß hierüber. Söei ©e- 
topfit fcer «Belagerung ton Styrradnttm fagt fte III. 12. 
P« 185. öwfjv 8e aux<J> (xw 'PojircEQxy) xal 6 xarxd 
|«h Swjyovjieyos Aaxtros, <5g fXcyE, JtQEößrs xov imöxo- 
Ba^£ü)5 äQos xor 'PofiJTEQXov äftooxaAElg, xai iog 
SttßeßaiotiTo , Cvv x<3 'PofijrfQxy xtjv xoiavvt\v SiixQiße 
3»8id8a. Sfnf ben erften Sfnbfirf bat bieß gau; ben ©djein, 
aÖ ob fte fid) anf baö münblidje 3mg"iß cineö nodj 
Anteil beriefe 1 ). Snbeffen eine nähere Untermietung in 
Setreff 5er 3rit, wo fte gefdjrieben, muß unö fogleid) ton 
btr Unljaltbarfeit biefer ?fnftd)t fiberjengen. 2>ic affgemeine 
Sfnnaljme iß, baß fte erfl nad) bem 3. 1143 an bie 9fb* 
fafiiing ifjreö SBerfcö gegangen. SPBiffen praef. p. XIII. 
ijl ber SDleimmg , baß fte mir bie fünf ober fedjö lejjten 
©üd>er in ben legten ßcbenöjafyrcn gefdmebett, ba bie er* 
(leren eine frifdjerc nnb fräftigere (Schreibart rerrietfyen. 
3nbejfen trenn wir in ber SBorrebe ju ifyrem SBerfe baö 
miöbrüiflidje 3eugniß ftnben (p. 6 unb 7), baß ifyr (Sc* 
maljt Sticepljoruö S^rtyenniuö auf SBeranlaftitng iljrer 2ftut* 
ter unternommen Ijabe bie Saaten bcö 9fleriu8 ju befdjreU 
ben, baß er hierbei ron ber 8ftegiernng beö Stomatitis 

1) SBiiren föfjt bie ®a$e unbeflimmt; er fagt p. 126: 
aoetorem suae narrationis ipsa comraemorat Latinum quendam. 



Digitized by 



108 



Übtt Guillermus Apuliensis. 



3)iogene8 ausgegangen fetj, uub bie (Sahnig nur bis in bie 
Stittn be8 9ticepf>oru8 83otoniate8 geführt babe 1 ), al8 er 
burdj feinen Xob an ber 9fu8fül)rung biefed 93orf)aben8 
ucrfyinbert morben, — er fhirb im 3at)re 1137*) — roorauf 
fie beuSBorfafc gefaßt, bie$ ju t^unj wenn roir Ijierju iljre 
Angabe nehmen, Hb. XIV. p. 447 »), bafi fie unter ber 
{Regierung bcö britten Äaiferö nadj tf;rem 83ater, alfo unter 
ajlanuel 1143—1180 fcfyreibe, baj* breijjig 3al)re üeri 
ffojfen fetyen, feitbem fie Feinen xljxcx SBermanbten gefel)cn 4 ), 
fo werben mir Feinen ©ninb fiiiben, bie (Spodje ber $fb* 
fajfung be8 9BerF8 früher al8 1143 ju fefcenj üielmeljr 
fclbft nodj ein fpätereö Saljr als biefcS anjuneljmen bereis 
tigt feljn. 3jt bem fo, fo Fann in SBe$tel)uiig auf biefen 
ßatinud nidjt meljr fcon einem münblidjen SSeridite bie Siebe 
fetyn. 3)enn er, ber im Saljre 1081 fdjon ©efanbter bed 
@rjbif(^ofö uon Sari — o^ne 3roeifef Urfo'8, ber im Saljre 
1088 ftarb *) — tüar, müjjte ein übermäßig IjoljeS Sffter 
erreicht tjaben, trenn er fpäter, als 1143 nod) einen münb- 
liefen 83erid)t abgejlattet l)ätte. 9Bir [jaben alfo STnna'8 
SBorte nur fo ju üerjteljen, baf fie au8 feinem Stotdje iljre 
9lad)rid)ten geköpft, unb baj* fie bied anjufüfyren für um 
fo nötiger erachte, ioeil er felbjt Sfugenjeuge ber uon iljnt 
betriebenen Gegebenheiten gemefen. ©ein SBudj lag bann 
oljne 3rocifel aud) unferm SBitljelm t?or, beffen SBerF fo 
mit ber Sflejiaö 9Tnna'8 biefe eigentljttmlidje Übereinflim^ 
mung erhielt. 

Ratten wir fonad) in biefem 8atinu8 einen neuen ©drnft^ 

1) 3Bir befifcen befanntlicty bied ©uc$. 

2) Wilken praef. p. X. 

3) ber ?)arifer Sluftgabe; Don ber Bonner tfl ber jnmte S3anb 
noa) ntc^t erfd)ieneu. 

4) Regnen wir biefe breifjifl 3a&r and) nur ju bem Sobe«. 
\a\)t SBaterS 1118, too ftc im jtrei« iljrer »ermonbten flc^ 
nod) fe&r burd) i(?re 3ntriguen Ijer&ortfjat, um i^rem ©emafyl bie 
Ärone ju berfd&afffn , fo erhalten wir aud) fjier bat 3* 1148 al6 
bie frü$efte Seit/ wo fte gefc&rteben tyaben Fann. 

5) Anonym. Bar. 1088. ap. Mar. V. 154. 



Digitized by 



Übtt Guillermus Apuliensis. 



109 



fkller 6tr Sitteraturgefdjidite gewonnen, fo bleibt ea bodj 
Jtorifclfiaft, ob er überhaupt gatinua geheißen, unb ob er 
in ©riedjifdjer ober gateinifdjer (Spradje gefdjrieben, wetöe 
Wbe in »Bari im ©ebraudj waren. 3u bem 3weife[ über 
bm Slawen glaube id) fowot;l burd) ben llmftonb bered;- 
tiflt, baß gatinua al8 ©igennamen fidj fdjwerlid) finben 
rnödrtc »), al§ audj burd? eine ©onberbarfeit, bie fid) STnna 
v - & ju ©Bulben fommen läßt, wo fie ben ftefcer 3o* 
fanncS, ipcil er anö Stalien gebürtig, immer 'ItaXös 
nennt*). £en lefctern ^imft glaube idj bafyin entfdjeiben 
}ii fitonen, baß er wabrfdjeütlidj fein Söudj ßateinifd) Der- 
fajit, »cun nämlidj meine äkrmutfyung begrüubet ift, wonadj 
ßlaube nod) anberweittge (Spuren feineö SBerfa entbetft jn 
^ben. Snbem nämlid) Gaufredus Malaterra III. 24. t»on 
hm erflen 3ng Stöbert JBifcarbe natfy ©riecknlaub 1081 
fjmdjt, loo aud) STima ber 5fnwefenl)eit bea ßatinna beim 
Hermannen -§eeregebcuft. fagt er: non plus quam roille 
trecentos milites (Ilobcrtum) secum habuisse, ab eis qui 
eidem negotio interfu erun t, attestatar. 9hm 
jinbet fidj biefe Qafyl jwar nidjt bei ber STima, bie im ©egentfyeil 
IV. 1. Don einem unjäljligen £eere 9toberta fpridtf} allein bic© 
mußte fte wofyt fo barfleffen, weil fonjt bie 9lieberlage i(;rtS 
SJntera um fo fd)mad?uoHer gewefen lüäre. tiefer Umftanb 
würbe alfo wot;l nidita bagegen beweifen, baß ©aufreb fid? 
Ijier auf baa 3engntß bea gatinua beriefe. SBon il;m bür* 
fen wir aber bei ber ^Barbarei feinea ©tilea faum üoraua* 
fefcen, baß er bea ©ricdjifdjen mächtig gewefen. £)iefe 
Sfnna^me würbe eine weitere S3eßätigung burd) ben Um* 
jtonb erhalten, baß fein 93erid;t über bie (Sinnafjme oon 
Styrratyum a. 1082. (III. 28.) eine große %ilid?feit mit 
ben Angaben Söilfjehna von Stynlieii I;at (p. 619 et sq.). 

1) Die größte Slutbeute für ©übttalifäe tarnen giebt oljne 
3toeife( ber 3nber jum IX. Stanbe ber Monum., reo aber Latinus 
nic^t Dorfommt. 

2) ©einen ttmbren Warnen bat SBilfen p. 203 urfunblicfc 
na$jm>iefen. 



Digitized by 



110 



Übet Goillermos Apulieosis. 



SBir würben bemnad) berechtigt fe^n , in beiben ©eridjten 
bie Überlieferung bed ßatiuud ju erfennen*). 

Sfber nidjt ©aufreb allein fdjeint beffen SSudj gefannt 
ju Ijabcn. Sfnna giebt an jroei Orten eine ©djitberung 
Don Stobertd ^crfönli^reit I. 10. VI. 7.} in Sejieljiing 
hierauf Dcrbanfen roir SBilfen ben Stadjroeid einer ©teile 
im Stomualb Don ©alern, Mur. VII. 175., roeldje mit 
Sfnna'd SBorten eine auffallcnbe Ä^nli&Feit tjaben *). 

Dürfen wir aud) bied auf bie gemeinfdjaftlidje Quelle 
bed ßatinud jurüdfftljren, fo tritt und, unter SBerücffic^tis: 
gung ber legten im SBilfycfoi unb ber Sfnna übereinfHm* 
menben ©teilen (SBilljelm p. 626—628. Sfnna VI. 6.), 
roeldje ben Sob 9tobert SBifcarbd unb bie Übertragung 
[eincö ßcidjnamd nadj SBenufia betreffen, ein jiemlidj flared 
2Mtb Don bem Ilmfang bed Derloren gegangenen SSudjeft 
Dor bie 9fugen. Denn gerabe bie Don 9tomuaIb gegebene 
Sl)arafterifKf, fo wie biefe ledere ©teile 5Bill)e[md fdjeinen 
und ju ber SBoraudfejjung ju berechtigen, bajj ßatinud, 
wenn nidjt eine Doflftänbige ßebendgefdjidjte 9tobertd, fo 
bod) eine @efd}id)te feiner lefcten Sa^re unb indbefonbere 
feiner 3üge nadj ©riedjcnlanb gefdjriebcn unb bie Grjä^ 
fung bid ju »obertd Sob geführt ^abe s ). 

1) Anna V. 1. ermähnt bie« gactum nur ganj furj, oljne 
aber ber Gr&ä^Iung beeber ju n>iberfprea)en. 

2) Mira convenientia, rote SBBilfcn p. 126 fagt. 

3) 3n ben Jtrei* biefe« fl3ua)a gehörten o^ne allen dtoeifel 
aua) bie 3öge SBoamunbt in bat @riea)ifa)e 9teid) 1082. 1083., 
ttue toix fte bei ffiityelm Hb. V. p. 622 sq. unb bei STnna V. 4. 
brfebrieben finben. 3fr be* Grfleren SBeriajt aud) f)äuftg abgcfürjr^ 
fo ift boa) eine na^e, oft »örtliche S3ertoanbtfa)aft mit bem ttnna'6 
unüerf ennbar i indbefonbere tritt bied in folgenben ©teilen untter« 
fennbar ^erbor: SBityelm 622: Ferrea cum tribulis etc. Unna 
V. 4. p. 239. lin. 16. toißötov$ yaq co8t]qov$ etc.; idem 622. 
Pars minor abscedit — Unna V. 6. p. 250. lin. 22; 5Sity.623. 
Tradere membra monet, — Slnna V. 7. p. 253. lin. 9. Die 
Übrreinfiimmung ift unjtoeifetyafr, unb bod) ftnb bei bem älteren 
©il&rlm bie Angaben unenblia) für$er , aU ber betaiQirte S3erid)t 
ber jüngeren Slnna, ein IBemei*, baf fte f^ter nia)t bed drfiercn 
©ebia)t t»or Hugen gehabt ^aben fann. — SBeibe ftnb — eine 



Digitized by 



Übet Guillernros Apnliensis. 111 
2) S)ie Sfnnalcn Don fflari. 

3Bir Ijaben bie jtrei tefctcn Südjer unfereö ©ebidjta 
juerjl einer Unterfudjung unterwerfen inüjfen, »eil bie fidj 
unmittelbar baran fnfipfenben fragen über beffen #d)t[;eit 
überhaupt ju entfdjeibcn Ijatten. 

23ir befpredjen nun, roenn aud) ffirjer, bie übrigen 
Quellen bea XidjterS, fo weit eö biefe ju entbetfen gelang, 
jtojjeu aber gleich im Sfnfang auf eine ©djlrierigfcit, türfdjc 
beroeifen mödjte, luie unjldjer felbft in gauj fyiftorifdjcn 
3eiten un8 ber Urfprung aud? ber folgcreidjften 3?egeben* 
Reiten überliefert ijh 

G§ betrifft unfere Unterfinning bie ffrage, in roeldjee 
3al)r genau ber Anfang ber 9tormannifd;en 6*r~ 
cberung Stalienß fällt 1 ). 

JDie allgemeine STnnaljme entfdjeibet ftd) für ba§ 3at;r 
1017 unb Ijat Ijierbei tüirfjtigc Autoritäten für fid) } nidjt 
affrin befHmmt bicö fieo t*on DfHa baburd), bajj er beu 
Sfnfang ber 33eiuegung in ba8 jiebente Safjr beö 5fbt8 
Sftenulf fejjt (Monum. p. 651.), fonbeni aud) ber Anonym. 
Casinensis, Lupus Protospatarius unb ber Anonymus 
Barensis (ap. Mur. V. 148.) geben ba8 Sal;r 1017 birect 
an. hiermit bringt man ben au8ffil;rlidjen SBeridjt fieo'8* 
(1. c. p. 652. 653) ber 9frt in fflerbinbung, bajj man bie 
Vertreibung bee Steina auö ©ari in ba8 3af;r 1013 fefct, 
wo bit Annales Barenses (ap. Perlz V.) aHerbingö einer 

Heine 9?otij bei Sonara* abgeregnet — bie ein 31 gen &uetten 
Aber biefe Arieglt^aten SBoamunb*. Tiefe SRotij bei 3onara6 ed. 
Paris, p. 297. beftnbet P$ oudj in ber Epilome Augustana brr 
tüeria* (ed. Schopen I, p. 248.) unb ©djopen nimmt an, baf? 
3onara* fie au* ü)r entnommen fjaM tnbeffen ba biefer balb na$ 
1118 fc&rieb, fo ift tvoty ba* UmgePe^rte richtiger unb bie »er» 
raut^ung brgrünbeter, ba§ ber fpätere ©Treiber ber Epitorae jene 
©teile au* 3onara* entlehnte. 

1) Daf biefe grage Peine müßige ift, beroeift audj Mural. 
V. 149. doC. 9. £Raa)bem er bie oerfd)iebenen 3eugniffe oufge* 

%äbit , faßt er: Uter igitur tempora reclius consignarit, inqui- 

reodum. 



Digitized by 



112 



Übft Guillermus Apuliensis. 



^Belagerung ber ©tabt erwähnen. Sfttcin mau überfteljt 
hierbei, bajj biefe Duelle hierbei bed 2Jtelu8 gar nidjt ge* 
bentt, jum 3al)re 1011 trielmel)r nidjt eine SJertreibung, 
fonbern einen Sieg bc8 SJMuö ober Sömael anführt 1 ), 
il)r 5Bcrid?t alfo auf bie au8 9fmat entlehnte grjäljlung 
8eo'8 gar nidjt angeroenbet werben fann. Sei genauerer 
ffietradjtung ergeben ftd) überhaupt mandjerlei ©Attrierig* 
feiten. 3uerjt, tt?er ift jener Sömael? 3d) glaube, fein 
anberer al8 ber unmittelbar t>orl)crgenannte 2JteIeß*), unb 
jroar roeit — nadj Sfngabe ber Annales Barenses — 5)a~ 
fianu8 in ber (3d)lad)t gegen tiefen fällt, tiefer aber l)at 
nadj bem 3eugnifi be§ 8upu8 unb SBilljelmö p. 580 — 
beibe nennen il)n Leo Paüanus — in ber Xljat in einer 
©djtadjt gegen SUlelue feinen £ob gefunben. STber ßupuft 
fefrt bieö auöbrttcMid) in ba8 Satyr 1017. Wlan fönnte 
nun annehmen, biefe ganje grjäljlung ber Annales Baren- 
ses fet) mit einem falfdjcn 3a()rc bejeidjnet, fie gehöre nidjt 
ju 1011, fonbern ju 1017, unb biefe ?fnnaljme um fo be* 
grünbeter finbeu, al8 beibe, bie Annales Barenses unb 
Lupus, erft einer ©djladjt im SJtonat SDfati, bann aber 
einer jrüciten (22. Suti nad) 2upu8) ermähnen, in meldjer 
Leo Patianus gefallen feljn fott. Mein bem nriberfhrebt 
ber Sfnfang bed SBeric^tÖ ber Annales Barenses jum 3a()re 
1011, tüonad) bie erfte ©djladjt gegen ben ©riedjifdjen 
getb^errn Surcua Statt gefunben Ijat. Gurcua aber fam 
1008 unb ftorb fdjon 1010 nad) bem 3cugnip beö ßupuö 
unb beö Anonymus Barensis. #aben wir in biefer Sfn« 
gäbe {War nod) eine SDifferenj mit ben Annales Barenses 
— bie aber fcl)r loafyrfdjeinUd) burdj Sfnnafyme üerfdjtebe« 

1) Annal. Barenses 1011. Hoc anno rebellavit Longobar— 
dia com Meie ad ipsam Curcna mense Maio 9. die intrante. 
Et fecerunl bellum in Bitele ubi mulli Barenses ceciderunt. 
Et Ismael fecit bellum in Monte Peluso cum ipsis Graecia et 
cecidtt illic Pasiano. 

2) Huo) 2etbnf§ gum 2Bil&. t>on spulten p. 581 ertoärjm, 
baf er in ber Tita S. Henrici I. 22. 3*marl genannt »erbe. <$* 
Ijat mir aber nta)t gelingen tuoQen, biefe OteUe auftuftnben. 



Digitized by 



Übtt Guillermus Apoliensis. 



113 



ner 3al)re8anfäuge ausgeglitten werben fönnte — fo wer* 
ben wir bodj immer gebrängt, bie ermähnten (Sreignijfe, 
inöbefonbere ben Sob beö $pacianu§, gegm baö 3aljr 1010 
ober 1011 ju oerlegen. 

Sfber e8 f ommt nodj ein anberer ©runb tyinju, ber bie8 
ju erfyeifdjen fdjeint. 6ebrenu8, ber biefen Vorgängen unter 
allen ©djriftfkttem junäcfyfi {Mjt, ba er balb nadj 1058 
fdjrieb, fKmmt in ber 3eit allem Sfnfdjein nadj mit ben 
Annales Barenses, bie ebenfalls älter finb')/ aIö £u)md 
unb ber Anonymus Barensis, überein. Stadjbem er II. 
p. 456 *) jum 3a§re ber SBelt 6518, unb jur 8tcn 3n* 
biction b. t 1010, bie 3erftörung bed ^eiligen ©rabeö burdj 
ben Sultan üon Ägypten angeführt, bringt er jum fol* 
genben 3at)re — x$ 8$ iiaovxi hti s ) — eine Stotij über 
einen aujfcrorbentlid) jtorfen Srofl unb ein furdjtbare8 ®rb* 
beben bei Die8, fäljrt er fort, fetyen nur äJorjeitfyen ber 
in 3talien hierauf (|A€xd xavxa) erfolgten ^Bewegung ge* 
loefen 4 ). 6in Dtjnaft unb ©nrootjner oon S3ari, 2JMe8 
mit SlamenJ l)abc bie ßongobarben §ur ©mpörung Deran* 
lajit, ber Äaifer ben 83afUiu8 9frgtyrn8 unb ben Sontoleon 
gefanbt, SDleleS jte aber in einer glänjenben ©djladjt ge* 
fragen. 

9fllerbing8 ertüäljnt Sebren hierbei nod) nidjt ber $RiU 
lüirfung ber Normannen. Sfber abgefeljen baoon, bajj mir 
biefe un8 hierbei tljätig benfen müjfen, ba 2JMe6 nur mit 
i^nen einen ©ieg erfocht, nötigt un8 aud) ber Stame 

1) ®ie gefren nur biß 1043 unb ftnb naa) tytTft IBemerf ung 
öor b. 3. 1071 gefa)rieben. 

2) in ber Sonner Üuögobe Don 3mm. SBeffer. 

3) Keffer äberfefct: anno inseqaenti. £a ober Gebrenu* in 
ber folgenbrn ßinie Dom SRonat 3anuar trjg ovetjs bavz\Lr\ozu$ 
fprify, otyne baß er bie 9te Snbiction em>ätyntc, fo möchte ia) 
glauben, ba§ er eben in bem, toa« folgt, nur ba* 3ab.r 1010 
meint unb ber ttulbruc? teji fcU ktwvxi hz% nur ba« jur 8ten 
3nbirtion gehörige 3a^r bcjeia)nm foüte. Dann wäre bie unten 
angegebene Sa)mierigfeit giftet) gehoben. 

4) diu roenig radier erwähnt er ber Sreigniffe ber Indict. 12. 
u e. 1014. 

«rajf» ir. X. $anb. LMtyrifang. 8 



Digitized by 



114 



Übtt Guillermus Apuliensis. 



beö Selbljerrn SBaftKuS fyierju. CDenn nad} gupuö ift cd 
jener Sajtfiuö, ber 1018 dgu btn Stormannett bei Srano 
gefdjlagen mürbe. Unb bod) miffeu tvir aud) auö bem 
Anonymus Barensis, baß ©afiliuö fdjon 1010 nadj 3ta* 
Ken gefanbt, freiließ auö einer Quelle, bie neben biefer 
fetbftänbigen 9tad)rid)t, aud) jum 3af;re 1018 bie 9taa> 
ridjt beö ßufmö abtreibt. 

©al)en mir atfo oben, mie be8 ßupuö Angaben a. 1017 
buref) bie in ben Annales Barenses gegebenen SJtomente, 
inöbefonbere burdj bie ©rmiiljmmg beö Gurcua nnb beö 
SEobeS beö ^acianuö, inö 3abr 1010 ober 1011 jurfltf* 
verlegt »erben, fo finbet in 33ejug anf feinen 83eridjt jum 
3a(jre 1018 baöfelbe burd) bie GTjafylung be8 GebrenuÖ 
©tatt. 2)en djronologifcben SRefultaten , meldje biefe man* 
gelljaften 3cugnijfe gewinnen ließen, ftMießt fid? aber uöllig 
ein fpäterer, fdjäfcenömertljer (SdjriftfleHer nnb jmar in ber 
9frt an, baß er bie Hermannen felbft fdnm 1011 auftreten 
läßt, Jttomualb Don ©alern ap. Mur. VII. 166 a. 1011 
ind. 9. Farnes valida Italiam obünuit. Quo tempore 
Mel Catipanus cum Normannis Apuliam expugnabat. 

©eljen mir nun ju bem S3eridbte beö SBilljelm üon 
Styulien Aber biefe Sfngelegenljeiten, fo merben mir fel)en, 
mie unabmeiöbar für unö biefe Unterfudjungen maren. 

Gr giebt juerft bie 83eranlajfung , moburd) bie 9tor* 
mannen nadj Stalien gefommen, in einer t>on Sfmat unb 
fieo tMig abmeidjenben SBcife an. Slormannen auf einer 
Pilgerfahrt nadj bem SJlonte ©argano begriffen litten btn 
SJMuö gefunben, ber iljnen geftagt, mie er auö S3ari burdj 
bie ©raufamfeit ber ©riedjen vertrieben morben, unb jie 
ju gleicher 3eit jur §ülfc aufgeforbert. SCiefe Ratten jic 
iljm jugefagt unb nadj iljrer 3tütffef;r in if;r SBaterlanb SEBaf= 
fengefä^rten für iljn gemorben. hierauf feljen fte naejj 
3tafien gegangen — unb fyitx nähert jid? fein SSeridjt bem 
Sfmatö I. c. 20. — , ofme SBaffen burd) 9tom gejogen unb 
barauf in (Sampanien eingerütft. $ier tyabe SJteluö fte 



Digitized by 



Über Guillermas Apuliensis. 



115 



triebet aiifgefudjt, il)nen ©äffen gegeben unb fit in fein 
»atertonb geführt 3n biefer 3eit, fäfjrt SBUTjefot fort, 
wütfytte ein fo fdjredfidj Ijarter SBinter, Derbunben mit 
grojjem Schneefall, bap bie meiften Spiere ftarben nnb 
bie SSaume umfamen. 3n bem barauf folgenben 
Sfrüljjaljr wäre SWelnft mit ben Stormannen nadj 9fpu* 
Ken gejogen, worauf ber Jfatapan Sumiriuö iljuen ben 
£eo$)aciami8 entgegengefanbt, ber bei 9frennla amgortore 
im SJlonat SDtai juerft mit tynen in unentfdjiebener 
©djladjt gefämpft (jabej hierauf fetj SürniciuS felbfl mit 
Derftärlter SJtadjt gegen fte Ijerangerfttft, Don ben Storman* 
nen aber befiegt worben} in biefer ©cMadjt wäre ßeo 
f)acianu8 gefallen. 

©in ?fnr;alt6punft jur djronofogifdjeu 83efHmmung fei« 
ner Angaben ergiebt ftd) in ber (Srwäfymtng bc3 [;arten 
SöinterS. Gebren, wie wir gefefien, fefct ibn entweber 
1009—1010 ober 1010—1011. \>Tbgefcl;en Don ben im* 
tergefdjobenen ©djriftftellern, bie 9Jleo VII. 11 sq. ju bie* 
fem 3aljr citirt, wirb tuta bieö Sactum aud) Don 8upu8 
betätigt 1009. Cecidit magna nix, ex qua siceaverunt 
arbores olivae, et pisces et volalilia mortua sunt — 
ttub Ijier nähert er fid) ben Annales Barenses — Mense 
Maii incoepta est rebellio. SBir miiffen fonad) audjnad) 
SBilljetm Don 9fpulien bie erffcn Kampfe ber Sftonnannen 
iu btid Saljr 1010 ober 1011 fefcen, ben erffrn Sfufflanb 
beö 9Jtelu8 aber, wo bie ©riedjen ifjn au9 93ari trieben, 
einer frühem 3eit jufdjreiben. 

3>a8 9fuffallenbe tjierbei ift aber, baf bie ganje ©teile 
im SBilljelm allem 5fnfdjeine nad) au8 ßupus felbfi entfernt 
ift, unb wir alfo mit bejfen Chronologie, wie fte in ben 
S)rucfen Dorliegt, in ben auffattenbffcn SBiberfprud) gera* 
tljen, ein SBiberfprudj, ber fid) nid)t nur auf bie 3a[;re 
1017, 1018 be8 ßupuö, fonbern aud) nod) auf 1019 au8* 
betynt S)enn bie bort erwähnte ©djladjt bei Sannä fällt 

8* 



Digitized by 



116 



Ühtt Guillermus Apuliensis. 



nad? SBityelm in ba8 3a$r 1011 ober 1012 *), lüäfcenb 
nidjt bloß SupuS unb ber Anonymus Barensis jte bem 
3aljre 1019 jufdjreiben, fonbern bic Annales Barenses 
fetbfi ftc in ba8 3abr 1020 fefcen. 

5Bir würben nic^t anflehen, biefe ©djttrierigfeit burd) 
Sfnnaljtne einer 9tad)läffigfeit t?on (Seiten 5Bill)elm8 gu er* 
Hären, toenn nidjt eben Don tym ganj unabhängige ©rünbe 
Dorlägen, roie mir oben gefeljen, bie un8 jur Sfnnaljme ber 
früheren Gpodje berechtigten. 

5Bir geben nun eine Überjtdjt ber ©teilen, roo 5SMI* 
tyelm t?on ben brei SSareftftfdjen ClueBen ©ebraudj ge* 
madjt l)at. 

Annales Barenses. 
a. 1041. Söilljelm p. 584. 585. a. 1042. p. 586. 587. 
588. 3um 3at;re 1041. ijat Söityelm eine etroae bunHc 
©teile p. 585. 

Com Grecis aderant quidam, quos pessimus error 
Fecerat amentes, et ab ipso nomen habebant 
Plebs solet ista Patrem cum Christo dicere passum, 
Et fronti digito signum crucis imprimit uno, 
Non aliam Nati personam quam Patris esse, 
Hanc etiam saneti Spiraminis esse docebant. 
(Die #erau8geber bringen nid)t8 ju iljrer ©rläuterung bei} 
fle erhält aber fiidjt burdj eine SJtotij ber Annales Baren- 
ses 1042. et venerunt ipsi raiseri Macedones et Pauü- 
ciard. Dljne 3roeifel fmb eö biefe toon 3oljanne8 3imifcc8 
au8 Armenien nad) £l)racien übergeftebelten 2ftanid)äifdjcn 
Äefrer, bie aber fpäter in ber ©efdjidjte be8 ©riedjifdjen 
$eere8 eine geroiffe Stolle firielten, ba ityre Gruppen ju ben 
mutyigften gehörten *), meiere aöilljelm Ijier im ©inn Ijat. 
Sür iljreßebre fmb äßilljefotf Sfngabcn nidjt ol)ne 5Bid)tigfeit. 

3n benfelben Annales Barenses »erben jum 3afyre 
1041 unter ben ©rieben aud) Obseqtnatd genannt } biefer 

1) p. 580 — anno moret arma seqnenli. 

2) »ergl. Anna G. VI. 4. SBüffn p. 211. 



Digitized by 



Üfcft Gaillermus Apuliensis. 



117 



frltfame Sluöbru* erhält frinc ©rKärung burdj eine ©teile 
Sebrenft aber biefelbe ©djtadjt am 2fufibu8, n. p. 546. 
tvo er Don bem %ay\ia tov 'Otyudov (legio Opsiciana) 
fpridjt. 
Lupus. 

a. 1017. 1018. 1019. SBify p. 580} a. 1042. p. 586. 
unb 587. 

Anonymus Barensis. 
a. 1042. p. 586. 587. 589} a. 1043. p. 589; a. 1046. 
p. 589} a. 1051. p. 591} a. 1072 (?) p. 606. 

Die Annales Barenses gel)en bis 1043, Lupus bid 
1102, ber Anonymus in crfter Slebaction bid 1115'). Sftle 
brei ftnb eng unter einanber Dermanbt. Da aber eine 
Äenntnijj berfelben bei SBifljelm fidjer nur bis 1051 nadj* 
jutoeifen tft, fo märe bie Sfnnabme t?on öerlorenen Saren^ 
fer Sfnnalen, meiere allen breien ju ©runbe lägen unb 
baten bie t>on ^erfe Ijerauögegebenen gunädjft fommen 
würben, trielletdjt ntdjt ju gemagt. JBeflättgt mürbe biefe 
SJlutljmajiung weiter burd) baö breve chron. Nortmann. 
ap. Mur. V. p. 278. I— VI. f meldjeS, jmifdjeu 1111 unb 
1127 gefdjrieben, eine 33enu{jung bc3 ßupuö Derrätl), aber 
eine foldje, ber ein DoHjlänbigerer Sejrt beöfelben, al8 mir 
üjn befifren, ju ©runbe gelegen Ijaben müjjte. 

3) Amatus. 

Die Sfnjtdjt (^ampotßonsgigeaca, bajj aud) SBityelm 
üon Sfpulien ben 9fmat gefannt Ijabe *) , fc^ien mir juerft 
menig begrünbet} inbeffen fyabe id) m\i) boi) Ijiertoon, frei- 
Iii} o&ne 3utfjun Sfyampollionö überzeugen müffen. Dod) 
ftnb bie ©teilen nur menig jafylreid), mo eine JBenujjung 
Sfmatt nadjgemiefen merben fonnte. 3meifell)aft bleibt mir 
tnefetbe bei 5Bifljefoi p. 581. über baß ©nbe bed 2Jie(u5 

1) dr feteint aber auf glcta)jeitigfit Hufjcicfcnungen $u bcru< 
£nti »rrgl. 1063: Et Robertos dux reoil in Bari et feeimus ei 
saaramentum et iUe nobis. 

2) Prolegomeoes p. 66. 



Digitized by 



118 



Übet Guillermus Apulieosis. 



(Sfmat I. 23) ') unb bei bemfelben p. 584 fin. übet Stelfi 
(Stmat II. 26.)5 jid>ercr fdjon übet bie #unget8notb bei 
ben Stotmannen (SBityelm p. 592. STmat IU. 37.) (Snte 
fdjiebcn abet jeigt ftd) eine Sfbteitung bet Steinte urtfeteö 
S)id)tet8 p. 607, roaS au8 9(mat VIII. 15. 16. 23. eut* 
lef;nt ift. 



Scmetfung. 
Di Meo VII. 356 bejeidjnet «nna'8 Setidjt 1. 11 übet 
ben etften ©tnnb Don 9tobett Söifcarbß ©töfc, ben 93e* 
ttug nämtidj, ben et feinem ©djroiegetDatet ©uilelmue 
SJtaffabeteö gefpielt, unb bie ©taufamfeiten, bie er gegen 
iljn Detübt, ald eine G*tjä[)(ung, tvetc^c tulta Taria di fa- 
voloso an ftd) trüge. ?fud} SBtffen 1. c. p. 132 sq. [;at 
gegen benfelben Detfdjiebene ©intüeubungen ju madjen} 
und) feinet 9Jieinung Ijat ?funa ganj Dctfdiiebcne SJtenfdjen 
mit einanbet Detroedtfelt} beim bet fo S3ettogene tüetbe 
Don ©aufreb 2Jlalatcrta I. 17. Petrus de Turre, Don 8eü 
Don DfKa abet, 111. 15. in bet Ausgabe bet Monum., 
Petrus Tyrae genannt. SDtuf man aud) jugeben, baß in 
S8e3ie[;uug auf bie Don Stöbert angeroenbete ßift, bie 91a<fys 
rieten biefet jruei ©djtiftfhUet Diel Äfjntidjfcit mit benen 
Sfnna'8 Ijaben, fo ift bod) SBilfenö anbetet ginnmtf p. 135 
infofeni Döllig unbegtünbet, al8 Sfnna (;iet feineömegS Don 
9tobett8 jrociter grau ©idjetgaita , einet Sodjtet ©um* 
matö Don ©aletn, fonbetn Don bet etflen Sffoetaba, ber 
SCRutter 93oamuub8 fptiftt. 3)a iljt 33etidjt fjiet außen* 
fdjeinlid) au8 bem Latinus Rarensis geftoffeu ift, fo bürfen 
lüit itjn tüo6t nicf)t fo unbebingt Don bet #anb tüeifciu 
ginmat enthalten bie StalienifAen ©a^tiftftellet nidjts, 
tüa8 bem Don iljt angegebenen Umftanbe roibetfptädje, baf 

1) SBa« Söityclm p. 583 in. fagt cum sit quasi foe- 

mina Grecus, fyat t>iel Stynltcfcfeit mit einer Äu§erung ttmarft 

I. 21. a conibalre conlre Ii Grei et virent qu'il estaienl 

comme fames. 



Digitized by 



Übet Guillermus Apuliensis. 



119 



0uilelmu8 9)tafTabele8 ber SBater uon 8tobert8 crflcr Srau, 
otfb 9nt>eraba'8, gemefen fetj. SJtalaterra I. 30 nennt fie 
nur: axorero suae (Roberti) gentis hooestam et prae- 
clari generis; aujjerbem roiffeu mir nod), bajj fte 9tobert8 
»erttanbte (Sfmat. IV. 18.) unb bie Saterföroefler be8 
Girardas de bono alipergo (Gyrard de bonne her- 
berge) mar. Sfmat. III. 11. Leo Ost. III. 15. 3Bill)cfai 
SJlrtfPabct müjjte alfo audj Seffen SBatcr geroefen fet>n. 
&iim abet glaube id) auf 3eügnijfe geftojien au fei;n, 
weldje bie Grijhnj biefed SBifljetm 2Jtaffobet fcftjiifleaeu 
fdjeinen, roa8 bi8 baljin uid^t gelingen wollte. 9fmat näm* 
lidj fpridjt VI. 1. au8füt)rtid) t>on einem Guillerme, ben 
er in bem Gajritefoerneidjnif Guillerme Mascarolle nennt, 
berfelbe ol)ne Zweifel, ber bei Leo Ost. III. 23. (Mon.SS. 
VII. p. 714.) al8 Gailelmus Mostarolus üorfommt. 



Sine weitere SBermutljung über ben Lalinus Barensis 

t>on Dr. 9t. SBilmanS. 
3n ber (Srtüatjnuitg biefeS <2*riftffcHer8 , tute fie ftd) 
in ber 9tteria8 Sfnna Somnena'8 finbet, ift e8 genriji 9Jian* 
d?em aufgefallen, baj$ berfelbe a(8 65efanbter beö (SrjbifdjofS 
üon iBari — tlrfo — bei Stöbert SBifcarb bejeidjnet roirb. 
(Seit wann, barf man billig fragen, ift eö Ijerfttmmlid), 
baf* Siifdjöfe bei ifjren ßanbeöfürffrn, wenn biefe auf einem 
jfriegSjuge abmefenb ftnb, ©efanbte unterhalten? Über 
Wefrn llmftanb erhalten mir ben genügenbften 9fuffd)[ujj, 
unb jtoar in DoOfommen autljentifdjer SBeife, in ber Hi- 
storia invenlionis S. Sabini ep. Canusini auetore Ioanne 
archidiacono Barensi, nrie fte bie SoHanbifku au8 einem 
Ms. eccl. S. Nicolai Barensis in ben A. SS. Febr. tom. 
IX. p. 329. mitteilen. 9Bir erfahren hieraus, baf Urfo, 
anffingfidj SMfdjof Don Jftapolla, auf ben SBunfd) {Roberts 
t?on ©regor VII. jum ©rjbiStljum S3ari beförbert mürbe, 
itnb erbalten fobaun , bei ©rroäljnung ber 9tad)forfd)ungen 
uad) bem Stöxptx be8 Zeitigen ©abinu8, eine feljr anfdjau- 



Digitized by 



120 



Übet Guülermus Apulieosis. 



lidje ©djilberung ber politifd^eu Shätigfeit Urfo'S unb 
feines eigenthümUdjen Sßerhältnijfeö jii Sftobcrt : Verum 
quia ipse archipraesul multis et variis impeditus erat 
negotiis, inquisitio ista (nad) bem Äörpcr be8 #eilifleu) 
protracta erat — — . Erat namqoe maiorum causarum 
fere omnium dacis Roberti et coosilioram inlimus et 
partieeps, quia et fidelissimum sibi suis in negotiis 
iam et probatum habebat aliqua in legationa apoeri- 
siarium. gr tjattc tiäntlic^ JttobertS Softer, bie ben 
SMarfgrafeu t>on SBarccUona ^eirattyete, in beffen 8anb bt* 
gleitet. Praeterea cum eodem duce, quocumque ibat, 
equitabat fere totius anni per spatium, quoniam pro 
bis quae retulimus et aliis prope se illum volebat de- 
gere , suisque in negotiis ut praenolavimus habere 
partieipem. — Hoc itaque modo transeundo per lern- 
pora fatigatus et inquielus, sicut ipse nobis retu- 
lerat, saepe multis sub laboribus et itineribus et 
sollicitudinibus , utpote qui tanto duci servire ac per- 
placere volebat, vixeraL 2fuß biefen Umftönben läßt eS 
fuh allerbingö erflären, baj* llrfo, ata Robert jene (Sjrpe* 
bition inö Styjantinifdje 9teid) unternahm, einen ©efanbten 
bei feinem $>eere unterhielt, um al8 geheimfier Statt) ber 
Ärone burdj i^n über alle mistigen ©efdjäfte unterrichtet 
ju werben. Sfber Ijiejj biefer ©efanbte in ber %l)at 2atU 
nu8? 3d) glaube faumj in bem für UnteritaUfdje Slamen 
be8 XI. Safyrljunbertö fo überaus reichhaltigen gtegifler 
jutn 8ten 23anb ber Monumenta flutet fttf) biefer 9tamc 
auc^ nic^t ein einjigeS 9M. §ierju jenen anbern tlmftanb 
genommen, baß Sfnna ßomnena ben tfefcer 3ohanne8 immer 
nur 3talu8 nennt, weil er au8 Stallen gebürtig tvax, 
SQilfen aber feinen eigentlichen 9lamen 3ohanne6 erjl aus 
Soncilienacten fjat an8 fiie^t flcffen fönnen, ftnb wir mol)I 
ju ber 83ermut[;ung berechtigt , baß aud) Satinuö in bem 
SJlunbe einer ©ried}iu nur eine uneigentliche 33ejeid)mmQ 
für einen tateinifd) fdjreibenten (Sfyrcnifleii , fein weiterer 



Digitized by 



Übet Guillcrmus Apnliensis. 



121 



9tame aber ein anberer ifh 35flrfen wir nun biefer 33er* 
mutbung eine anbere unb gewagtere Ijinjufügen, fo würben 
toxx in eben bem 3oljanne8, $fnf)ibiacon Don Sari, bem 
SBerfaffer ber h. invent S. Sabini, jenen ßatinuö Don 
Stori fudjen. CDiefe ©tabt I>atte tooljt gegen gnbe be8 
XI. 3al)rljunbertr eben Feinen Überfluß an gelehrten unb 
gefd?5ft8funbigen Sftännern, toenigftenS geben bie um biefe 
3eit fdjreibenben brei ©arenftfdjen StnnaUjien >) uns ba8 
SMlb ber fcouT ommenften 9fuflöfung ber ßateinifdjen Sprache, 
hiergegen jKdjt aber ber ©til in ber Inventio S. Sabini 
auf bad 3$ortl)eUl)aftefJe ab. S3eadjten mir weiter, baf» 
3ol)anne8 feiner perf&nlid^en SSejie&ungen ju Urfo, wie 
wir oben gefeljen, in febr bejridjnenber Söeife gebenft, fo* 
bann, baß nad) einer Translatio S. Nicolai, meiere ein 
genrijTer Nicephorus Barensis üerfaft unb au8 ber bie 
JBoHanbiflen l. c. Sfu8jüge mitgeteilt baben, eben jener 
Sfrdjibiacon 3oljanne8 mit Urfo nad} 3erufalem gepilgert 
iß, fo tme enblidj, baf audj biefer 3o§anne8 eine ©efdjidjte 
ber Sran8lation be8 9ttcofau8 unb jroar auf 58 c= 
fetyl Urfo'8 gefdjrieben fjabe*) — fo wirb man ju- 
geben, baß, falte unfere SBermuttyung inS3etreff feine8 im* 
eigentlichen 9tamen8 ßatinuö überhaupt begrttnbet ijt, ftcb 
manche ©rünbe Bereinigen, it)n in bem STrdjibiacon 3o* 
fyaimeö üou JBari ju erblitfen. 

1) ber Srrf. ber Annales Barenses, bann Lapat Protospa- 
Urins, beibe bei 9>erfc, unb entließ ber Anonymus Barensis bei 
ÜRuraiori. 

2) t»ou"f!5nbtg grbrueft bei Mosander Append. ad Surinm 
p. 397, toobon ein ftuftftug Don Ordericns Vitalis Hb. VII. ap. 
Da Chesoe S. R. Norm. p. 680 mitgeteilt wirb, ber ben Äerf. 
lohannes arebidiaconas Barensis au6brücfli$ nennt. — 3n ber 
Trans!, ap. Mos. p. 402. erwähnt So^anne* no$ feines tlufent» 
frafr* in Srano in ber Umgebung Urfo*«. 



Digitized by 



IV. 

3ft «matuö öon »tonte (Saffhto ber »erfaffet 

(et Chronica Roberti Biscardi? 
tum Dr. 91. SBümait*. 



eben ber wertvollen Übcrfc^uiifl ber historia 
Norraannorum be8 SfmatuS t>en 9Jtonte Gajfino üeröfent- 
li^te STjampoHion-Srifleac nod) eine anbere 9frbeit beafelben 
unbefannten Übcrfc^erö *). CDicfe betrifft ein und erhalte* 
ne6 äöerf, bie bistoria Sicula bed Anonymus Vaticanus, 
roefdjca Gamfiuö *) unb SRurntori s ) befannt geiuadjt 
Ijaben. 

9fud> bie8 [;ält (9jrtmpoHien, tvenigffcnö jum grofen 
%f)t\l für eine (Sdjrift bed ?fmatu8 unb fucfyt feine Vfuficbt 
in biefer Sejietyung roeitlauftig in ben Prolegomines p. 
LXVIII-XC ju begrünben. 

SBon ber ßateinifdjen Urf^rift biefer ßljronif finb, ab* 
gefefjen öon ben neuern ^arifer §anbfd)riften 4 ), nur jmri 
ber SBaticanifdjen Sübliottjef angefyörigc befannt unb t?on 
GaruftuS unb ÜJturatori iljren 5fu8gaben ju ©runbe gelegt 
toorben, 9lr. 6206, meiere bie (SrjSblung bi8 gegen 1150 / 
unb SRr. 4936, tveldje biefelbe bi8 1282 fütjrt 

1) L'ystoire de Ii Normant et !a Chronique de Roberl 
Viscart, par Aime moine du Moat-Cassin, publ. par Cham— 
pollion-Figeac. Paris 1835. 

2) Bibl. bist, regni Sic. tom. II. 

3) SS. lom. VIII. 

4) »frfll. bie Proleg. p. LXXX1V. 



Digitized by 



Chronica Boberti Biscard i. 



123 



ge Dtrftrfjt fub Don felbfJ, baf ßljampollion 2fffe8, toa8 
ber 6obq: 4936 mc^r fyat a!8 ber erffcre, tüa8 atfo bie 
Salire 1150—1282 umfaßt, al8 ba8 SBerf eme8 fpäteren 
8ortfefrer8 bei brr i§n befdjäfKgenben ftrage toegfallen töjjt. 
STber aud) innerhalb be8 Don bcr ©an&fdjrift 6206 gege* 
benen Serte8, bcr in bemfelbcn Umfange audj bem Übers 
fefrer Dorgelegen Ijat, nimmt er nod) eine jroiefadje 9fu8* 
föeibung ror. 6r Dernrirft nämlid) forooljl ben ©djtujj 
(ap. Caros. p. 856.) Post sanetissimus comes — sepul- 
tarn est, al8 au8 einer ftortfefeung be8 Gaufred. Mala- 
terra 1 ) in bie histor. Sicala übertragen, al8 auä) ben 
Sljeil iljrer grja^iing überhaupt, ber über Stöbert 5Bifcarb8 
%ob (1085) I)inau8gel)t (I. c. p. 853. Anno quo apad 
Ydrontom — p. 856. sibi possidendum reliquit), tteil 
audj biefer mir einen 2fu8jug au8 bem SBerft ®anfreb8 
gäbe. 

Xm Step aber (1. c. p. 829—853.) fjmdjt Sljampoffion 
ate ba8 eigentliche SBerf 9fmat8 an unb giebt tf;m auf 
Onmb Don 9totijen in ben ^arifer $aubfd}riften be8 
Sejte8 unb ber Überfefcung ben Site! Chronica Roberti 
Biscardi. 

CDiefer ©elebrte Ijat alfo nidjt nur bie gefdjid)tlid)e Sit* 
teratur mit bem SBerfc Sfmat8 bereichert, beffen Sitel 
befannt *), beffen SBerlufl aber Don ben ©ele^rten betrauert 
war, er l)at audj, wie er glaubt, einer laHerbingS ftfjou 
Mannten, aber bi8[;er nod) nicfyt nad) 33erbienjt getüiir* 
Wgten*) ©djrift, ben 9tamen il)re8 33erfajfer8, eben be8* 
felben 9fmat8, roieber erworben. 

»ragen mir mm nad? ben ©rünben, bie gfjampollion 
ju biefer ?fnna^me bereiten, fo fmb bie8 feine anber* 

t) Ex codice marchionis Iarrafanae ap. Mural. V. 603 

2) Su< Leo Ost. Moo. SS. VII. 728; au&erbfm f>at Pclr. 
Di»c. de Tiris illusL Casio, nod) nähere «maben über ben Um. 
fang be«felben, cf. Champ. proleg. p. XXXVI. 

3) pref. p. LXX. — Canisius et Muralori se sonl aecor- 
dts 4 en parier avec asaez peu d*cstime. 



Digitized by 



124 



Chronica Roberti Biscardi. 



zeitigen Slottjcn in gletdjjeitigen ober fpäteren @djrift* 
flcttetn beö 2JUttelalter§, fonbern einjig unb allein eine 
«ngabe be« tiberfefeerö felbfi. 

Sf mat nämtüfc fpridjt in ber Einleitung ju feinem SBerfe 
uon ben Saaten ber Normannen im 9fttgememen, erwähnt 
bierbei ber (Sroberung ßnglanbS 1066 unb bemerft bann: 
(I. c IV. p. 10.) 

En cel an apparut an merveillouz signe poarceste 
forte a venture etbataille qai estoit k venir: car l'estoile 
qui se clame comete aparut moult de naiz et tant de 
fulgure qui resplendissoit comment lalune. Ceste bataille 
brlvement fu de Ii Normant; worauf ber Überfefcer fort? 
fä^rt : laquelle fu faite en lo temps de cestui qui 
escrist ceste ystoire, quar cestui moine fu k lo temps 
que ces Normans vindrent» Hes il lo dira en 
l'autre ystoire. 

Sftterbingö ift e§ richtig, bajj ber tiberfefcer, wenn er 
in ben 3roifd}enbemerfungen t?on ber autre ystoire fpridjt, 
hiermit immer bie historia Sicula, bie er, wie gefagt, eben? 
falle inö Sranjöfifdje übertragen tjat, meint j G!)amj>olüon 
folgert nun, Ijierburd) Ijabe er ben (Soleier ber Sfnon^ 
mität, welker biö^er bie historia Sicula bebetft gehalten, 
gehoben j er gäbe pofttio biefelbe al8 baö 2Berf9fmat8 an. 

9fber abgefeljen üon bem tlmftonbe, bajj ber tiberfefcer 
bie8 fdjon au8 bem ©runbe nidjt oermodjte, weil er ben 
Üftamen Sfmat8 nidjt ju fennen fdjeint, ben SBerfajfer ber 
hist. Normann. immer nur att cestui moine ober moine 
de Mont de Cassin bejeidjnet, unb ©jampollion nur 
burd) 3ufammenfleffung älterer 3eugnijfe biefen Warnen 
gewonnen l)at — fo fragt e8 fidj bod? nodj, ob feine ÄuS« 
tegung biefer ©teile überhaupt eine richtige ifh S>ie SBorte 
9fmat8: Ceste bataille brävement fu de Ii Normant 
bejieljt er nämtid) proleg. p. LXXVII. auf bie ©djtadyten 
ber Stormannen in Stalien jwifdjen 1063—1066, Don 
beneu bie hist Sicula atlerbingd rebet. 3dj weif aber 



Digitized by 



Chronica Roberti Biscardi. 



125 



mdjt, ob mit fftedjt. SBetradjtet man bie SBorte tfmatS 
für fld) allein, fo toeifi man nidjt, iraö ü)n Ijierju bereä> 
tigen bürfte. §ier geljen fie offenbar auf bie ©djladjt bei 
$afhngö, bie Don ben meiften Gl)roniffrn mit bem @r* 
febeinen bed Someten in SBerbinbung gebraut toirb. 9fber 
Don biefer fpridjt bie bist. Sicala gar nid)t. 3)er Über* 
fefcer atterbingö fdjeint fie auf bie Staliänifcfyen Kriege 
jener 3aljre bejogen ju Ijaben. Sfber aud) Don beffen 
©tanbpunfte auö ifl Sljampolliond Sfuölegung bod) noä) 
mefyr als jtoeifelfyaft 3)enn eben fo gut wie bie bist 
Sicala, fpridjt aud) Sfmat felbfl Don jenen Kriegen 1 ), unb 
§ier finben roir beim tiberfefcer gerabe eine Stotij über 
Sfmat, bie mit ber obigen fel)r übereinfKmmt. V. c DI. 
p. 144. loquel dist cestai moine qui estoit k cellai 
tems vif et escrit ceste cose. Unb fo fragt eö fid) bann 
nodj, ob ber 9fu8bru(f l'aatre ystoire bed tiberfefcerd nid)t 
Mojj ein unglüettid) gemähter fQr l'aatre livre ifl. 

2Bir glauben bie IDunMfjcit unb 3toeibeutigFeit feiner 
SEBorte fjitx um fo meljr I;eroorIjeben ju müffen, alö ed 
nidjt an ©teilen feljlt, too berfelbe gerabeju einen ©egen* 
fafc, eine SJerfdjiebenljeit atoifdjen ben Serfaffern ber bist. 
Nonnann. unb ber bist Sicala auSjubriitfen fdjeint. ©o 
namentlidj V. 23. p. 156, too er bem SBeridjte SfmatS 
Ijinjufügt: Totes foiz l'aatre ystoire met, mes c'est a 
eotendre de Ii cbevalier solement. Et ceste ystoire 
parle de Ii cbevalier et de Ii pädon. Et met celle 
ystoire que etc. Sann V. 28. p. 164. Et est de noter 
qae l'aatre ystoire met moult merveilloze victoire *), 
tvoraud man bodj loaljrlid) nicfjt folgern barf, bafi er bie 
SBerfaffer beiber für eine 5>erfon fyält. 

1) im fünften &u$e. 

2) flnbrre Steden fyat d^ampoüton no$ proleg. p. LXXIII. 
gcfammelr, aber gerabe ba« Gegenteil ton bem barau* flffc^loffrn, 
mal fie befagen motten. 



Digitized by 



126 



Chronica Roberti Biscardi. 



Sfber angenommen, jener tiberfefcer ljabe I. c. 4. bieö 
in ber Sfyrt fagen motten, feine 9Jteinung fcp wirflidj, bajj 
jener SDtünd) oon 9JtontesSafftno, ber bie bist. Normann. 
gefefrrieben , audj bie bist Sicula berfajit ljabe — folßt 
benn baranö, bajj bem Wirflid) in ber $()at fo fei;? 3jl 
bie Sfngabe eined ©djriftftetterö beö XIII. ober wal)rfd)ein* 
lieber beö XIV. 3al)rljunbert8 , bem ber Stame Sfmatö im- 
befannt war, bennodj t?on folgern ©ewidjt, bafi wir iljr 
unbebenflid) Stauben febenfen bürften? SBenn id) ben 
Kamen beö 93erfaffera ber einen ©djrift nid)t fenne, wie 
Witt id} behaupten, baji audj eine anbere ebenfalls namen? 
lofe oon jenem fei>? 

9fud) oerrätl) biefer tiberfefcer eben nidrt fo oiel ge* 
lehrte Äenntnijj, baji er baburd) unfer Vertrauen fid) er* 
mürbe. Gljampottion freiließ nennt iljn p. LXXVUI. 
homine iostruit et judicieux; inbeffen giebt berfelbe ba* 
oon eben nidjt ben beflen SBeweiö, wenn er I. c. XXV«. 
ftd? oottFommen oerwirren läjit burd) ben Umjianb, bafi eö 
neben bem ©riedjifdjen Äaifer aud? nodj einen anbern, ben 
$)eutfd)en, in Stalien gegeben Ijabe. 

Sfber atte biefe inbirecten SBeweife gegen biefe neue 
tfutorfdjaft Sfmatö , bie üjin eben nid)t jur @l)re gereidjen 
würbe, oerfdjwinben burd) eine 2öal)rnel)mung , bie SBilfen 
fdjon lange oorljer gemalt ljat: Hist. Comn. praef. p. 
XXVII. Quae Anonymus Vaticanus, saeculi XIII. 

auetor, de Roberti Guiscardi expeditionibus Grae- 

cis suppeditat, exigui sunt pretii, atque uni- 
versa fere ex Gaufredi Malaterrae historia 
dueta. 

Unb uidpt blofj bie SBeridjte beö Sfnontymuö über bie 
©riednfdjen Selbjüge Stöbert SBifcarbö, fonbern fein ganjeö 
SBerf in bem Umfange, wie Gljampollion eö bem Sfmat 
jufdjreibt, Carus. p. 829—853. ift weiter nichts alö ein 
armfeligeö gycerpt auö ©aufreb 9Jtalaterra, unb jwar fo 
abfürjenb, fo beffen auöfüljrlidje CDarjteffung jufammetu* 



Digitized by 



Chronica Roberti Biscardi. 



127 



jiet)enb, bajj ber Siifjaft Don brei Sapitcfn oft in jtüri 
Einien jnfammengebrängt ifi *)• 

J)iefc ©afyrnebmung fatm jeber madjenj eigenMjümlid) 
nur bleibt e&, bajj Gtyampollion , ber fie gemadjt Ijatte, in 
Sejng auf p. 853—856, unb bcm biefelbe ein ®nmb war, 
jene 3$eile fcer ©rjäljlung auöjufdjeiben, fidj nidjt üerfudjt 
gefüllt bat, audj bic früheren partim einer äfynlidjen Un* 
terfudjung ju unterwerfen. 

3um Überfluß fügen wir nod) einige fßemerfungen 
r)in}«, bie feine 9fnjid)t alö üöHig unhaltbar erfdjeinen Iaffen. 

$ätte Sfmat roirflidj beibe SBerfe fcerfajjt, fo mürbe er 
über biefelben (Sreignijfe in bem einen nicfyt nnberö gefpro- 
djen fyabtn, als in bem anbem. ®ieö bemerfen wir aber 
an meljr alö einer ©teile, ©o» unter anbern über bie 
SBerantaffung jur (Eroberung (SicUiena. hierüber fagt ber 
Anonymus in feiner histor. Sicula p. 837. In iisdem 
temporibas Bentadus 1 ) com domino Catbaniae, cui 
Domen Botbum *) erat, pro interfectö ab eodem 
iororis soae marito graves inimicitias exercens, 
enmque iuquietando maxima parte suae terrae fecerat 
expertem, caius potentiae qnibas Bartbam per se mi- 
nime resistere poterat, pro implorando auxilio ad co- 
mitem Rogerinm transfretavit. Sied ift erfidjtüdj miö 
Gaaf. Mal. II. 3. abgefdjricben: ad quem (Rogerium) 
Becumen admiraldus Siciliae a Belcamedo quo prin- 
cipe praelio fagatns, eo quod maritum sororis 
soae — — occiderat, apud Rhegium profugus 
veoit Sftnat aber giebt biefe Umftänbe ganj anberö an. 
V. 8. p. 147. En la grant cite de Palermo en Sycille 

1) JBeraL Ganfr. I. c. 16. 17. 18 mit p. 836 be« Anonymus. 
SBtr führen bie« begroegen an, um ben öinrourf Don Dorn Herrin 
gu tefeirigen, ba{? bie« angebliche SBerf %mat$ t»icllfia)t bie Duette 
Gtaufreb* fepn fönne. 

2) Bergaoelus bet c. Y. 4936. Bercamente ber versio 
gmlh p. 27a 

3) Bitumen cod. Vat Yiltumen vera. gall. 



Digitized by 



128 



Chronica Roberli Biscardi. 



estoit arairal an qui se clamoit VuUumine. Un Sar- 
razin esmut lo pueple et lo cbac&rent de la citä et 

se fist amiral. M£s que non avoit adjatoire de 

sa gent, recisse k lo cbristienissime duc Robert, ttKiö 
unö genauer nod? burdj btn Sfuöjug, ben Leo Ost. (SS. 
VII. 734.) tjier auö Sfmat giebt, bargeftettt nrirb: Cum 
igitar Panormitanae civitatis regimen Vullbuminius ad- 
mirarius retineret, quidam ex servis ejus Beichus no- 
mine contra eum insurgens, honore eum patriaqae 
privavit Pulsus vero illa Sicilia, ad supradicli Rob- 
berti ducis confngit aaxiliam. 

Sin Sljnlidjeö grgebnifi fmb mir befugt, auö beö Ano- 
nymus Darfhllung ber ^Belagerung unb einnähme Don 
«Bari 1071 ju jieljen (ap. Carus. p. 844. 845.), bie nidjtö 
weiter alö rin 6ürfHo er ^i«8 auö Gaufr. Malat. II. 40. 
43. iß. SSergleic^t man hiermit baö, maö Sfmat V. 27. 
über baöfclbe greignifj fagt, fo tritt unö barin ein ganj 
anbereö, weit anfdjaulidjereö unb getreueres 93Hb ber in 
ber ©tabt obwaltenben ^arteiungen entgegen, eine 3)ar* 
ßettung, roeltfce burd) bie üortrepdjen SRotijen beö Ano- 
nymus Barensis ap. Hur. V. p. 153 a. 1069. 1070. 
1071. überall betätigt wirb, mit ber ©aufrebö unb bcö 
Anonymus Vatic. aber nicfctö gemein fjat #at 9fmat baö 
gefdjrieben, waö wir in feiner bist. Normannor. hierüber 
Iefcn / fo fann er unmüglidj aud) ber Serfaffrr foldjer 9fn- 
gaben über bied ©reignif fetjn, wie tüir fte in ber histor. 
Sicula antreffen. 

23etrad)tet man aber überhaupt btn ©ti[ unb bieS5ar- 
ßellungöweife ber lefctern genauer, fo ift eö unmöglid? an- 
junebmen, bafi biefelbe geber, weldje unö ein in feiner 
Söeife fo abgerunbeteö, reidj auögefüfjrteö SBerf, wie bie 
bist. Normann. iß, Ijinterlajfcn l)at, aud? eine fo fümmer* 
lidje, infyaltölofe Sdjrift unb in fo barbarifdjem Sattin 
l)abe üerfajfen fönnen, wie ftd) bie histor. Sicula jebrm 
Unbefangenen barjletten mufi. 3l)r Sfutor entließ — unb 



Digitized by 



Chronica Roberli Biscardi. 



129 



bieS Argument, Ijoffe idj, ift überjeugenb — ucrrätl; an 
einer cinjigeu ©teile fein 9ffter. 3>ie SBerfe nämlidj, welche 
er p. 836 (u Gljren Stöbert SBifcarbS beibringt, ffyiejjt er 
fdgenber ©eftolt: 

Ct breviter brevibus possiin compraehendere verbis, 
Nec primum similem potuit, nec habere seqtientem, 
llegibus exceptis, ead em qaosduxit origo, 
Per qnos diluerit faex et pagana caligo ; 
was ber Sranjtfftfdje tiberfefcer fo wiebergiebt p. 277: et 
de liquel descendirent rois, liquel destruistrent puis 
la gent Sarrazine. Xtv Serfaffer alfo fannte fdion k'ö* 
nige Don ©teilten ttnb biefe SBßrbe erlangten feine #err= 
fdjtr boä) erft im 3af)re 1130. 3)er Serfaffer fdjrtcb alfo 
erft nad) biefer 3tit nnb {ebenfalls feljr Diel fpäter als 
?fmat, ber fdjon 1093 gtftorben ifi. 

galten wir bied feft, fo fielen ftd) aud) bie 9fuSfd)et* 
hingen ber uerftbiebenen Xtftt, bie gljampollion üornimmt, 
als ttfüig uubegrftnbet barj wir werben befugt fel;n, nur 
einen ©runbtert anjuneljmen, ben nämlidp, welken ber 
Cod. Vatic. 6206 giebt nnb ber bis gegen 1150 reidjt, 
wo ©irilieu fdjon unter föniglidjer §errfd}aft war. 3n 
biefer Sform tjat iljn aud) ber granjöftfdje Überfefcer ge= 
fannt unb iljn als baS SBerf eines S3erfafferS betraf 
tet')} fo wie biefer SSerfaffer fiberall nidjtS weiter t^at, 
a!S bie ©arjleDung SJlalaterra'S abjufürjen, eben fo ge= 
ttriffenljaft Ijat er aud} bie üon fpiiterer £anb ju beffen 
SBerf ljinjugefügten 3ufäfee beS Codex Iarratanus in feine 
Gompilation aufgenommen. Diefe Gompilation fanb bann 
einen fjortfefcer im XIII. 3aljrl)unbert , unb bieS ift bie 
©eftalt, in ber ber Cod. Vat 4936 uns bie bist. Sicula 
fliebt. 



1) Diel ge^t au« brn @4lHfm»ortea &m>or p. 313. Eidist 
lo maistre qui raconte Ii fait de cestui et aa grant loenge, que 
noo suförait la aagesce de Tullie et cnsi met fin de son 
1 i ? re. 

«rty» ic. X. 8b. I. «btyeitung. 9 



Digitized by 



130 



Chronica Roberti Biscard i. 



SBemerftutg. 

Xtx 9tame ber (Stabt Seanum fyit ben Sfbfdjreiber 
Don SfmatS ystoire de Ii Normant ju einigen Ijödjft feit- 
fiimen Sehern verleitet , bie (5^ampoHton=gigeac entgangen 
jinb, unb bie e§ Ijier tr>ol)l ber Ort ijl anzeigen. 2*ei 
Sfmat III. 5. p. 73 Ijeifjt e8 nömlidj: La raalice dePan- 
dulfe avait aflQit Ii conte Dltien , Ivo ed offen- 
bar Reifen muf: Ii conte de Tien, bann im 3n^aItöoer= 
jeidjnifj beö 4ten S3ud)e8 p. 108: Coment vit Ardretycn 
et puiz lo conquesta ifl um fo eutfdjiebener jn lefcn : 
Coment vit ardre Tyen, mlmlid' Slidjarb, Don bem un= 
mittelbar oorljer gefprodjen ift, als audj im lV.Sftud) c.30 
tinrf(id) fiept : Or avint une nuit que lo prince Ricbart 
— vit une lumtäre come de flamc — — Kl cellui 
message sot que la cito de Tyen ardoil. 



Digitized by 



IV. 



Uber feie Sljroiti? Ctto'6 uott ftteifmgett 
Mit £errtt Dr. äBilmatie. 



Otto'ö gerichtlicher ©tanbpunft. 

ttnfere ©chulbegrijfe haben tin8 gewöhnt, jtuifchen 
alter, mittlem: unb neuerer ©efdjichte eine abfohlte £ren* 
nung ju erblicfen. Unoerfennbar uerfümmeru mir und 
hierburd) bie 9Tnfthauung Don ber ununterbrochenen ©nt* 
luicflung unfereö ©efihlechteS , Don ber ßeitung fcer menfeh- 
lidjen ©efdjicfe bttreb eine #aub unb nad) einem yiane. 
Xtx mittelalterliche £ijtorifcr jianb in biefer 33ejiet;ung 
Diel uort^eilQafter jur ©efdjichte. Stenn abgefefjeu Don bem 
©egriff ber Dier ffieltmonardjien be8 £>anicl (II. 27. 33.), 
welcher ber ©eftfyidjte einen fejten ©chematiömuö gegeben 
hatte, mußten bie Ghrouiften, roenn fte ber Deutfc^en 9ta* 
tiou angehörten, f«h auch noch alö Untertanen unb ättit* 
glieber be89tömifihen9teid)e8 fühlen, bad, tu bem ed ade autifeu 
Cmtroicfluugeu in fid}, toie in einem SJrennjmnfte Dereinigte, auf 
jie bie Überlieferungen unb bie SMlbung ber gefammten alten 
9Be(t übertragen hatte. (Sie fühlten fid) auch i" r entfern* 
teften Vergangenheit in einem noeit unmittelbareren 3u* 
fammenhang, als unfere 3«t beifpielemeife ju bem 3ahr- 
bunkert ber SBdlfertüanbrung geijlig flehen möchte. 

9fber bie antife SBeft loirfte noch in einer weit inner* 
tidjeren SBeife auf bie gefchichtliche Vnfdjfammg be8 SJlit- 
telalterd ein. 35ad (Sdjaufpiel bed jufammenbrechenben 
«reftfo ic X. Sank 10 



Digitized by 



132 Über bie Gtyrotti! Otto*« tum Bteiftngeii. 



Sftömifdjen Steides fyatte jtüei SCBerfe fyerüorgerufen, $fugu~ 
jlin'S 33ud) de civitate Dei unb beS Orosias bisloria- 
rum libri VII. adversus paganos, beren in jenen trübjhn 
3eitüerbältnijfen rcurjelnbe ©runbanficfyt für einen grofjen 
3$eil ber mittelalfrrlicbcn ©efdjidjtfdjreiber majjgebenb roer* 
ben foflte. 

Otto, britter ©oljn $erjog geopolb'S Don Dftreidj 
aus beffen (£l)e mit ber SBitroe tSriebridj'S üon (S^maben, 
2fgneS, einer Softer Ä. §einridjS IV, geboren ben 5. 3)e* 
cember 1109, unb bem ßijhrcienfer Drbcn, lüie eS fdjeint, 
and innerm Drange ungefähr feit bem 3al)re 1130 ') an* 
geljflrenb, feit bem ©übe beS 3. 1136 93ifd)of t?on greifm* 
gen 1 ), mußte ftd; roobl burd) ben aSFetiftfy-mtyfKfcfyen ©eift 
feines DrbenS ju einer folgen ffietraefytungStüeife ber @e* 
fdjidjte befonberS Ijingejogen füllen. 2>enn als er es auf 
Sitten feines Srennbcö Sfmgrim unternahm, eine SBeltgc* 
fdjidjte üom Urfprunge an biß auf feine 3rit jn fdjreiben, 
Tonnte er nidjt glauben farfjlidj triel SfteueS ju geben. 
feljarb Tratte t?or nicfyt langer 3eit fein Chronicon univer- 
sale beenbigt. SBenn Dtto bejroecft fjättc, nur Sfyitfadjcn 
ju geben, fo würbe er rceit bejfer baxan gettyan [;aben, 
ju ber Stecenfion (Sffeljarb'S, bie itjm üorlag, unb bie nur 
bis jum 3aljre 1106 ging, eine Sortfefcung 511 liefern, als 
bafi er baS üon ©ffeljarb ©efagte für ben grojjen 3tit~ 
räum Don grfdjaflfung ber 2Belt bis 1106 nad) <51)r. nodj 
einmal unb fetjr oft nur mit ben üerfürjten SCBorten beSfeU 

1) Untere nehmen bat 3a$r 1126 an \ fo au$ $uber: Otto 
ton greiftntf, gefrönte 9)rei«fa)rift. 3Rün$en 1847. p. 4. 5. ber 
mit ÜReictjflbef feine 2Bal>l jum 3lbt von SWorimunb in ba* 
3n^r 1131 fe|t. $uber'« föäfcbare« 93ua) verfolgt im @an&rn 
von ben unfrigen ju oerföiebene <£leftd)t*punfte, aU baf wir e* 
hätten häufig benufcen fönnen. 

2) 3affe, Ä. Sonr. III. p. 288. afau$, ßfler. ©efö. I. 329. 
9Rerftt>ürbig in biefer ©ejiebung unb bisher nicr)t benufct ifr tu. 
beri$« (oon £roi«fontaine«) Angabe über Otto : — Chron.a. 1146. 
II. p. 315 — episcopi Ottoois, qui fuit ?ir nobilis et niocia— 
chus Morimundi, et una die electus in abbatem eiusdem loci 
sequenli die f actus est in Bavaria episcopus Frisingensis. 



Digitized by 



Über bie Gtyrontf Otto'* ton greiftngen. 133 



ben ßbronijlen tmeberljolte. CDafi er ftdj aber biefe grofie 
Ärbeit nid)t reiten lief, bemeift, baj$ er bei Aufarbeitung 
feiner Sljronif einen ganj anbent 3roei fcor ?fugeu gehabt, 
ba| eö if)m meljr biirum ju tljun roar, ben Don Sfugujlinud 
unb Drofiud gegebenen ©tanbpunft in ber ganjen 93elt* 
gefdjidjte burdjjuffttjren, er alfo weniger bie Sljatfadjen um 
tyrer felbfi nullen bcrfuffuijtigte, alö infofern fie att SBelege 
für bie Gonflruction ber ©efdjidjte in feinem (Sinne unb 
nlö SJetoeiömittel jur Darlegung berSbeen bienen fonnten, 
toeldje nad) feiner SDteinung Don Anfang aller 3>inge an 
bie treibenben unb entnnielnben gercefen. 

©erabe hierin, glaub' id), müffen tüir ben eigentf;üm* 
fidlen SBertr; feiner 6I)ronif fudjeu 

2Jtan ijl gen?ol)nt, baö 3eitalter ber ©djroabifdjen Äaifer 
ate ein 3afjrl?unbert überfprubelnber, felbftbetüujjter Äraft, 
reid) au ben ebefjlen ©d)öpfungen beö reügiüfen, litterari* 
fdjen unb politifdjen ßebenö ju betrauten, mit einer ge* 
teiffen roeljinfitljigen ©eljnfudjt oon unferm Safjrljunbert 
beS abjfracten ©ebanfenö auf bieS Zeitalter frifdjer Saaten 
Oinjubtiieu. Söie ganj anberö falj bod) Otto, £albbruber 
unb Dnfel jhoeier jener Äaifer, auf feine 3eit, treibe trübe, 
nieberfcMagenbe ©ebanfen ertoeefte in iljm bie ^Betrachtung 
ber ©efdjidjtc: //Stidjt fo fcl)r ©efdjidjtc hätten gjompejuö 
Srogua, 3ufKuuö, ßorneliuö, S3arro, (Sufebiuö, #ieron^ 
muS, JDrofuiS, Sorbaneö getrieben, alö trielmebr bie quäl- 
DoCen Sragöbien ber ©terblidjen *)} aud) er fdjreibe in 
ber Mitterreit bed #eraen8 *) , nidjt um eitle Steugierbe ju 
befriebigen, fonbeni um baS @Ienb unb bie #infäDigfeit ber 

1) Deftoegen möchte au$ ber Warne Gtyronif ein nia)t gang 
paffenber fnjn. Dtto fagt felbft im prol. ju üb. VIII : Hoc opus 
qaod de daabas ciritalibus inütula? imus ; im prooera. ad Pri- 
de ri cum Imp. aber nennt er e« de muUtione rerum ; wo« bette« 
fttm örunbgebanfen be* ©erf« entft>ria)r. 

2) Prooem. ad Isingrim. 

3) Prooera. ad Frider. 

10* 



Digitized by 



134 Über bie Cljrottif Otto*« nott ffteiftajen. 



menfdjlidjen IDinge ju bemeifen *). Unfer ©efdjledjt gleite 
einem SieberfranFen, ber Dergeblidj in ber SBeränberung 
feiner ßage eine (Srleidjterung feiner ©djmerjen fud)e} Don 
SBabtjlon fetj bie £errfdjaft auf bie SDteber, Don biefen auf 
bie §)erfer, bann auf bie ©rieben, enblidj auf bie Stömer 
unb unter gtömifdjem 9tamen auf bie tSranFen übertragen 
roorben} bei jebem neuen SBedjfel nur immer neue©dpmer* 
jen, neue SJlüljfal *). SJtan nalje fidj bem ©übe ber 3ei* 
ten s ). 2öaö fety au8 bem gtömifdjen Meiere geroorben? 
Äaum nodj ein ©Ratten feineö Ramena fet> übrig} bie 
SBelt flelje im 93egrijf, beu legten SfHjemjug bcö crfdjöpften 
©reifenaltcra ju tl;un. 91id)t anbera lüJirc ea mit ber 
2öijfeufd)aftj audp fie fetj Don ben 33abt>loniern unb 
Ägyptern ju ben ©riedjen, Don biefen ju ben Körnern ge* 
manbert} biefe Ratten fie ben ©allient unb ^Spaniern 
übertragen, unter rceldjcn in ben jüngfleu Sagen bie be* 
rühmten ©octoren 9Jtaiügolb unb Sfnaljelm (Don (Santo* 
6uri>) geleuchtet} im Djlen Ijait fie begonnen, fie fange au 
im SBeflen ju oerenben 4 ). S3on 9fnbcginn ber SBelt an 
fetjen bie SöIFer ber Srbe in jtoei Staaten geseilt geroe^ 
fen, baa foeltlidje SBabtylon unb baa Ijimmliftfye 3erufrt* 
fem 5 )} baa lefctere aber bia jur ©eburt (grifft Derborgen 
geblieben. 5Bon biefem 3eitpunFt an bia ju EoufhintinS 
b. ©. {Regierung I)abe fein Sfteidj fid} auagebreitet} Irierauf 
burd) innere Übel, befonbera bie ftefcerei bea Sfriua, jer~ 
rüttet, fety ea erjt nad) ber {Regierung bea altem Sbeobo^ 

1) Chron. II. 32. 

2) ib. V. 36. unb fonft öfter«. 

3) ib. II. 13. 

4) Prooem. ad Isingr. ; Hb. Y. prol. ; ade $anbf$riften fügen &u 
Hnfelm unb ©ianigolb an leftterer ©teile nod> ben Berengar (pon 
ZouH) tynju. SEBer 2Ranigolb ifl, ^abe bieder nt$t ftnben 
fönnen. 

5) Prooem. ad Isingrimum. (£6 ifi auffaUenb, baß aud> ber 
befonnte ©fr^oefc t>on 8teid>er«berg, Otto'« Jreunb (cf. Meichelb. 
h. Frising I. 344.), brm Zapfte (Sugeniu« III. eine Slb^anbluu^ 
über bie a3ermif$ung ©abplon*« unb 3'rufalem'$ toorlegte. 9*c« 
anber Ä. &. V. 1. ©. 257. 



Digitized by 



Übet bie QUftonil Dtto'ö nott greiftngen. 135 



ftua, fllö alle SBölfer unb gürfhn jur fatyolifdjcn 9te(igion 
ftd) befannt, jur allgemeinen #errfd?aft gelangt. 93on ljier ab 
jeidjne er nur bie ©efdjidjte eines (Staate«*) auf, alle 
SBüdjer feiner ©jronif, bia jum 7ten unb 8ten, burdj 
roetdje bie Stutye ber (Seelen unb bie Sfuferffrljung bejeidjnet 
»erbe, fdjreibe er im ©efüljle feine« glenbeö *)". 

CDiefe trübfumige 9Tnfd)auung ber SBeltgefdndjte fear 
aber bei Otto nidjt allein Sftadjljall jener klagen, worin 
bie claiTif^djrifHitlje SBelt iljren Untergang betrauert} fte 
tyatte nodj einen anbem ©nmb in feiner perßnfidpn ©tel* 
lung. S)em großen tueltgefdjidjtlidjen (Sreignijfe feiner 3eit 
fanb fidj Dtto in einem innern 3^iefpalt gegenüber. 9fla 
SMfcfjof unb SJtönd? mußte er bie SBemftyitngen ber tyt* 
rarcfeifdjen Partei, roeldje ber Äirdje UnabljängigFeit unb 
SJlacbt verlieben , billigen, ala naljer 33eriüanbter jroeier 
Äaifer ben ©rfolg biefer Jöemüljungen, iufofern fie bcd 
9teid?ea Äraft gebrochen, aber bebauern. Diefer SBiber- 
fprudj mad)t fidj oft, unb namenttid) in ben (Einleitungen 
ju ben eiujelnen SBüdjern, auf eine eigentümliche SBeife 
geltenb. 9fußerbem Ijat und SRabenricua aber nod? ein bU 
recteö 3niflniß in biefer SBejieljung in ber grjäljlung üon 
ben jnrifdjeu Sriebric^ I. unb #abrian IV. entftanbenen 
©treitigfeiten aufbewahrt. 9tadjbem er berietet, baß bie 
(Sarbinäle £einridj unb 3acintf> bem Äaifer § münblidj bie 
gntfdjulbigungen bea gjapftea überbradjt, fügt er Ijinju 
I. 22. Post haecverba literas efferunt, quae venerabili 
OUoni Frisingensi ad legendum simul et interpretan- 
dam *) datae sunt, viro utique qui singularem 

1) Prol. lib. V. et VII. 

2) Prooem. ad Fridericum, cf. VI. 36. , xoo er am &d)(u£ 
bf* ©utfceS ebenfalls fagt: Sexlo operi finem imponamus, ut ad 
septenariwn reqniemqne animarum, quae niiseriam praesentis 
Tiue subseqaitur, properemus. Da« acbte 8)ud) ifl in berfcfcat 
nur eine nnjjHföe «b&anblung Don ber Äufcrflf^ung. 

3) »erflanb grtebrt<$ I. benn nid)t Satein? 



Digitized by 



136 Über bie Gtyrpsttf Otto'« nott fftetflngeii. 

habebat dolorem de controversia inier re- 
gnum et sacerdotium. 

35iefc Söorte jrigen unö Dtto am #ofe $riebrid)8 in 
ber ©teKung eined geiftlidjen Statljeö} wir glauben in ber 
©jronif nodj anbere, tl)atfäd)lidje ©puren biefeö äJerijält* 
nijfea entbeden §u rönnen")} jebenfatta fmb fte für bic 
ridjtige Sfuffaffung beffen, tüaö er Aber bie a3ejiel;ung jroi* 
fdjen Äirdje unb ©taat fagt, nndjtig. 

S)ie8 Sertyältnijj näljer ju beftimmen, fnüpft er an ben 
©mnbgebanfen feineö SBudjeö üon ben beiben (Staaten, 
roeldje bie SBelt bcfyerrf&t, an unb fagt ^bafi bie civi- 
tas Dei jmar fdjon t>or ©rfdjaffung ber 2öelt pniorbinirt 
gercefen, ©ott aber feinen ©taat biß ju bem Sfugenbfide 
I;abe verborgen galten toollen, tro bie in ben Verfolgungen 
mürbe geworbene Äirtfce ljättc erljityt werben foUen. $ierju 
felj ber JRömifdje tfaifer ald bie geeignetste $)erfon t>on 
iljm au8ertt>äl;lt tuorbeu, bem er uidjt allein ben ©lauben 
gegeben, um jum wahren ßtef^te ju gelangen, fonberu audj 
bie Siebe f bamtt er bie Äircfye burd) tuele gljren erijitye, 
burd} Diele ©fiter unb SBeftjjungen bereidjere. ©o fei; eö 
geFommen, bafj bie üortjer unterbrüdte Äircfce balb über 
Äünige geljerrfdjt unb über fie ju ©eridjt gefeffen Ijabe." 
#ier aber trifft er auf (Sintüürfe ber ©egner, rocldje tbetl* 
unter bem ©djein baö geifKge SBoljl bcr Äircfye ju ftfr* 
bem, tljcilS um bie 3ntereffen beö ©taatea ju üertreteu, 
behaupteten, bafi biefe toeltlidje 61)re ber Äirdje nidjt ju* 
Feime. Denn in ber Äirdje, fagten fie, wären jtuei $)er- 
fönen Don ©ott eingefefet, eine geijHidje jur ©penbung ber 
©acramente unb ben übrigen firdjlidjen S3errid)tungcn, unb 
eine toeltlidje, um bie ftirdje mit bem gladius materialis 
ju fcertljeibigen *). SBie ber erfleren bie geijHidjen (Siiu* 

1) ©. unten trn Slrtiffl Historia Romaoa. 

2) IV. prolog. 

3) IV. prol., VII. prol. Scrgf. au$ GesU Epp. Camerac. 
SS. VII. 474. 20. tco ©ifefcof ©erwarb jt$ auf gatift ätjulic^c 
®eife au«fpri($t. 



Digitized by 



Über bie ßljtontf Otto'« oon grctfmgcn. 137 

fünfte, al8 Sehnten, grfHinge unb Dblationen ») / fr 
färae bcr wcltlidjen ber ©efife bcr #crjogtl)ttmer , ©raf* 
fdjaften unb äljnlidjer ©ütcr bcr tfirdje ju. SJeibe @e* 
walten tytbe bcr #crr nitfjt unter einanber t?ermifd)en 
wollen, ba8 beweife fein 2Bort: ©cbet bem ftaifer, wa8 
bc8 Äaiferd ifi , feine Sljat , bafi er für ftdj unb '^etruS 
ben 3in8 gegeben, ba8 beweife aud) fpaulu8, ba er ange* 
flagt nidjt an $petru8 ben SBifc^of t?on 9tom, fonbern — 
an 9tero appettirt Ijabe." Otto fc^eint bie ©tärfe biefer 
©rünbe gefügt ju l)aben} er fann hierauf nur erwiebern, 
man müffe bod) annehmen, bajj ©Ott bie Äirdje burdj biefe 
SBegabung mit ben Siegalien l)abe cfyrcn wollen j fie, ber 
tr ben ©eijt ber 2öaljrl)eit gegeben, Fönne mit feinem 2Bil~ 
len nidjt Dorn ©eijtc beö 3rrtl)um8 getäufdjt fetyn. Sflfo 
babe Sonftontin eben fo geregt ber Äirt^e bie {Regalien 
fdjenfen, al8 biefe fte annehmen fönnen»), unb wenn ©ott 
nidjt barin ungerecht gcljanbelt, bajj er ben Königen iljre 
SBürbe unb ©ewalt erteilt 5 ), fo fetj er um fo weniger 
ungerecht ju Reifen, wenn er anorbnete, bajj bie ©ewalt 
t?on ber weltlichen gjerfon auf bie geijHidje übertragen 
würbe. 

SJtan ficljt, biefe Argumentation bewegt fieb in einem 5trciS 5 
bie UmMjr ber ©ewalten nimmt er al8 95ewei8 an , ba bie %t)at* 
fadje iljrer {Redjtmäfngfeit bodj erfl Ijätte bewiefen werbm 
müffen. Dtto'8 ©orte erwetfen fafl ba8 ©efüfyl, al8 ob 
er fo rcdjt eigentlich unb innerfid) felbjt nid)t t?on bem 
fiberjeugt gewefen. Wa8 er für feine $pflidjt unb bem 3n* 
tereffe feineö Stanbeö gemäjj Ijielt ju fagen. Die8 tritt 
6efonbtr8 gegen ben ©djlujj biefer 2)igreffion Ijeroor. Denn 
wenn aud? feine 2BaI;rbeit8liebe gegen ben neuen (Sinwanb 
ber ©egner: //baj$ e8 ber weltlichen $)erfon woljl erlaubt 

1) hierauf wollte au$ tyafäaiit, wenn $einri$ V. in bie 
ttüUtge Sefretiing ber ÄtrAe xoiüi^tt, bie $ft|Ui$ffit aüein be« 
fdjränfen, allen roeltlityn ©eftfc ber Krone aber jurürf geben. 

2) JBerfll. unten Hisloria Romana. 

3) @ie gärten biefelbe ex clectione populi et ordinatione Dei. 



Digitized by 



138 Uber bie (S^ronif Otto'« Hon grtifmgeit. 

gemefen feij 511 fdjcnf cn , tuaö ber geblieben, mcgen tcr 
#eiligfeit ifjreö 9Tmte8 roeber anfiänbig nod) nüfclid) getoe* 
fen ju bejifeen," feiti anbrcS §fu8fitnft9mittcl (refugium) 
alö bcn Umjknb rocijj, bafc ^eiliflc 9Jtänncr wie ©l?tocfter, 
©rcgor I , Ubalriä^ mit biefen S3cftfenngen ba8 Steid) ©ot* 
teö erivurben, fa 6cnil)tgt er ftdj bod) fd)liejjli$ burd) bic 
Sfutorität ber 9Wmifd;en Äircfye: Assentio tarnen Roma- 
nae sanetae ecclesiae, quam supra firmain petram ae- 
dificatam non dubito : credendaque quae credit, licite 
possidenda quae possidet, credo. 

69 fonnte aber nidjt fehlen, bajj anbrerfeitö aud) bie 
faiferlicfye ©eftnnung fttf) in ihm regte. <£r erfennt ea an 
einem anbem Drte 1 ) at8 eine Sfjatfadje an, bajj bie Äirfte 
ben (Staat mir bann erjt Ijabe fo tief erniebrigen Winten, 
alö er fi* iljx 511 ßiebe jerfleifdjt nnb feine Gräfte er* 
fdjöpft Ijätte} and) fei; er bann Don ifjr nidjt mit bem 
geifllidjen, fonbern mit bem weltlichen ©d)mcrte nieberge* 
fdjmettert werben unb bie ^rieffrr ba^er feljr ansuflagen, 
toeldje c8 unternähmen, ba8 Stcidj mit bem Sdjmerte ju 
üerrounben, welches fie feiner ©nabe üerbantten *). 

©erabe biefer ättriefpalt jrcifdjen ber (3tanbe6anrtd)t 
unb ben ©efüfjlen ber #nl)änglid)feit unb ßiebe für fein 
SBatcrlanb unb beffen U)m fo natje üerwanbten ftaifer, 
läutert feinen ©eijt Don ben SBorurtfjcilen unb cinfeitigen 
yarteianftdjten feines 3al)rf;unbert8 8 ) nnb erbebt ilju auf 
einen für feine 3eit merfwürbigen ©tanbpunft allgemein 
objectiüer Süetradjtung. (Sr erfennt bie gefd)id?tlid)e 9totlj= 

1) VII. prol. 

2) Nisi forte Dafid imitari cogitenl, qui Philistheum pruno 
yirtute Dei stravit, postmodum proprio gladio iugulayit, fügt 
er Dorfidjuger ©eife btnju. 

3) Aeneas SyWiua bist. Frid. föreibt ba&er mit 8ted)t Don 
Otto : Illad in Ottone dignura laude, qui licet fratris nepotisque 
gesla memoriae traderet, qui Romanorum pontiOcum hostes 
fuere, ita tarnen historiae legem senrafit, ut neque cognalio 
verilati neque yeritas cognationi officeret. 



Digitized by 



Über bie ßlposttf Otto"« tum ffreiftngett. 139 

wrnbißfrit bc8 ©iega ber Äirdje über ben (Staat an 1 ), 
unb ftnbct in biefem Crreignifc nur bie SBorljerfagung 2)a* 
niclS (II. 33. 42. 45) beftötigt *). ©o fommt er ju bem 
beruljigenben Sfbfdjlufc: ba ©ott nidjt Raffen Fann, raaa er 
getljan (SBeieljeit 11.)/ fo müjfen audj alle Umrüäljungen 
oljne ©raufamfcit unb £afc feinerfeita, trielmeljr nad) ben 
jureidjenbften unb nüjjlidjfhn, wenn audj unö verborgenen 
©rünben erfolgt fetjn. 3)enn bie Quelle aller ©üte fönne 
mir bie Übet julajfen, bie, wenn fte aud) an fid) fdjabeten, 
bodj ber 2fllgemeinljeit nttfcten. 2)al)er wäre eS aud) tüc^t 
bie ©adje menfdjlidjer Setradjtungaraeife, bie 3rüd)te jcber 
{Resolution nadjjuraeifen} man mtiffe baö ©ott überlajfen, 
üor bem Sticfcta unnüfc baljin ffiejj en fbnne. — SEBie Otto 
nun meljrfad} angtebt, bajj er in ben legten Südiern nur 
bie ©efdjtdjte eineö ©taatea, beö mit ber &ird)e (Sind ge* 
irorbenm ©taateö ©ottea, ju fdjreiben gel;abt l>itte, fo 
muflte er auö bemfelbeu ©runbc — Don feinem (Stanb- 
punfte auö — ben ©ieg ber Äirdje ata bie Iejjte Rata* 
fcopty in ber gefdjidjtlidjen Sragöbie ber 9Jtenfd#eit be= 
tradjten unb grabe au8 ber ©djtuädjung unb Sfbnal;me 
ber weltlichen ©eroalt, im SBergteidj mit bem 2öadj8tf)um 
ber Äirdje, ben ©d)Iuj$ jieljen, baji bie SBelt ju ucrad)* 
ten fe$ *). 

3n ber %ljat, um bicfen <3a|j ju betveifen, unternahm 
er auf Sitten feines greunbea äftngrim eine DarfleHung 

1) VI. 34. Itaque cum (ut saepe dixi) diadema regni a 
sacerdotali gladio feriendum foret. 

2) auf ba* OTötmföe 9cet($ beutrt er ba« $ilb $anieU t>on 
jener ®eftalt, beren gum $f;eil erjene, jum Ztytii tönerne güfje 
t>on einem gelfen jrrmalmt roerben, ber oljne äurfyun ber $änbe 
von ben Sergen fyrrabgertffen mürbe. 3)o<$ ifi mir bie 5Iu«fü^* 
rung be* Silbe* VI. 36 ni$r flar. 

3) VIF. prol. — ca quae sequuntur, praesertim cum ad 
notlra tempora recentemque memoriam Ten tum sil, tarn defectu 
rerum temporalium quam profectu gpirilualium mundi coo- 
leroplum prodentia, in hoc opere dicenda restant. 



Digitized by 



140 Üb« Me 6&toitif Otto'« »on «ttiftafl«- 

ber flamm ©eltflefd^te in biefem ©taue, »on feinem 

@t Ä £«*-«-* ber " -« f» 

freim» ber Staffl« anfertegte W «tf**» 
ST »ie in allen folgen |MA" *> mt n 
ZtZt ** be 3eitntter8 ftd, absegelt, in to^m 
bÄerfaiT« fUb, »ie biegten ber ©meinen, bet 

Zmaen ©dneffale, ibrer einfügen ©ttwufhmg feottm - 
SC e «nd, «nfennDtto, ba P er in feinem Sat> 
LSÄW«U» «tbc b^eriflen *m* 
* «. l.™w* raelcbeö mit ba8 8ted>t Gaben al8 ben 

fi* ««einigte, um bie überftrömenbe «toft tötet ©towme 
fn^oSfüW^en^orb^fcic«, ba9 »Ji««^ 
Unflam nnb atte ©lamifdjen ßanbet m» ber ©bebte 
£*X n erflie^m, mo ber ©eifi biefer *i>lfer W 
Mmmbte »on bem ©flngelbanbe antifer ßitteratnr, bte*u* 

s trtZn ©djöphinßen nationaler Sitteratnr jum »e* 
©elbjWnbigfeit «nb ©ßentljüm* 

ÄmS W***» «tnnflen bie Uberjenflnnfl 
Ären, ba* bie SBelt ibm Wfunfl «nb bte «***> 
f^fit bfr enriaen 9tufa nafc wäre. 

irProoem. .d Mngrimum : Qui« ergo P"P^J»« m * 
u • '„Totales mundus prob.lur conteronendi.«, necesaa- 
humsmodi w««" ' SSonem Um«, fraler chari*sime S.ngnme, 
rium «las tum ,d P? ,l '°°' _ a ; rumn , $ civium B.byiooi.e. 
•f^JST^ClEü Cium ,per.od. m /in h.c 
g \or..m « l '* m ,J e ^„ uiU0 dam Hierusalem citibus osleoderen.. 
"rtl? fft m"r niebt weiter befan.it, bod, bataujb b et 

baction ber (tyronif. 



Digitized by 



Übet bie Gtyrotttf Otto 9 « non gretfhtgnt. 141 



fo ftltfam fit in biefer SBeife und bünfen mag, ein eigen* 
MjümlidjeS 3eugnif für Dtto'ö Sejlreben, bie SJtajfe beö 
gefdjidjtlidjen (Stoffes geifKg jti burdjbringen imb ein in* 
nerfidjeS SBerftönbnijj be6 ®efd>eljenen ju erlangen. 63 
unterfd}ribet itjn bieö, nrie midj bfinft, auf bad SBorHjeil* 
^aftefh Don ber rein eompilatoriföen Styätigfett ber meiflen 
Ujm gleidjjeitigen ©efdjtdjtfdjreiber. 

35ie er fit Sttebaction ber Sf;ronif. 
CDie ©rftalt, in »eldjer Otto bem Sfmgrim feine Gljro* 
nif, Don einem feine gefd)id)tlid)e ©nmbanftdjt entfyaltenben 
©riefe begleitet 1 ), überfdjufte , war bie erfle Stebaction. 
3ljre Sfbfajfung muß er im 5fnfang ber Dierjiger 3af;re 
be8 jiuölften SaljrtjunbertS unternommen unb bie 6t;ronif 
bann atlmäljUd) beenbet Ijaben. 35er ^rolog be8 jtoeiten 
23udj8 ifi jitrifdjen bem SUlärj unb 3uli 1143 getrieben 1 )} 
im 21. Sap. beS 7. SBudjeS ermähnt er bagegen ber burd) 
ben 1). SBernljarb Dermittelten SBerfÖlmung jroifdjen ßub- 
nrig VII. Don SJranfreidj unb Sljcobalb Don 2Moi8, iveldje 
im 3abre 1144, ma(;rfc^einlic^ nad) bem 9. SJtärj 1144 
ftottfanb*), afö eineö jüngft erfolgten ©reigniffee unb 
beruft ftd) VI. 32 auf bie Don ben {Römern bei feinem 

1) Vu$ ber $rolog be* 3ten S9ua)e6 : Sponsionis roeae non 
immemor, dilecte frater N., de duabua civitalibus iß ofjne Qxotu 
fei cbenfaO* an benfelben gerietet. £ie $anbfa)rtften geben aber 
Patt frater N. nur frater. 

2) 3n tiefe Qtit namlia) faßt ber Ärieg §tt>ifö)en $einrid) t>on 
fefterreia) unb SBelf, ben er in bem Bugenblttf, al* er fa)rieb, 
nod) bauernb eroäfent: Deniqoe dum praeterilorum temporom 
calamitatem reminiaeimor, instantia quodanimodo pres- 
snrae quoquo modo oblitiscimur. Modo nempe nbique terra- 
rnm v et praeeipne in prorincia noatra, quam nuper Welfo — 
hottiliter inYaait, — — clamor auditur, — discriroen ani- 
mae timetur. Inter ipaum quippe et Henricum — — com 
de ducatu ait controveraia etc. 

3) Cr.Sigeb.Contin.Praemonstr. a. 1144, SWerflnürbifl bleibt, 
baf Otto VII. 21. t»on Stephan fcon Gngfanb fagt: intantum quod 
in manua eiusdem foeminac (Mathildas) praedictus rex ante 
paucoi annoa incidena caplos ait, xoat 1140 gefebafy, unb Don 
fehter in bemfelben 3a$re erfolgten Befreiung fein ©ort erwähnt. 



Digitized by 



142 Übet bie (Sftrottt! Otto'* tum 9xti%u$tn. 

3fufentljalte in Stom eingejogenen Stadjridjten. 3)a nun 
feine Steife borten nad) VII. 32 unb befonberö 33 bem er* 
fien 3al;re bed ^ontipeatd 6ugeniu8 III. angehört, er aud) 
feine 5fnroefenljeit in SBiterbo ben I8ten Sftooember 1145 
erwähnt fo »raten aui) VI. 25. 32. VII. 16. 32. 33, 
roo er fidj auf Srabitionen ber 9tömer ober ba8 Don it)m 
in Stom ©efe^ene beruft, erft im 3a!jre.ll46 üerfajjt fet^iu 
SSeenbet aber tyat Dtto bie Sljronif, bie er bi8 jum ©d^luf 
be8 3a!)re8ll45 fttyrt, jebenfaUS oor bem 9ten?tyrilll47, 
ba er ben ßrjbifdjof Äonrab üon ©aljburg, welker an 
biefem Sage ftarb, al8 nod) in üoffer ßraft fein SBifdjofö* 
amt üertoaltenb barfkllt *). 9tad) 9Jtafjgabe ber ftufferuns 
gen am ©djlujfe ber Sljronif VII. 34: Ecce enim inter 
nostrum et Ungarorura regnura, non solum islo mili- 
lem instaurante sed et illo multos ex nostris pecunia 
corrumpenle, valida expectatur commotio, muß bic= 
fer ©djluji einige 3«t üor bem unglütfficben Kriege ber 
£)eutfdjen gegen bie Ungarn, toefdje mit ber ©rfhren 9lie* 
berlage am Setytfjaffajfe am 11. 5ftot?ember 1146 enbigte, 
getrieben feljn 3 ). 

IDie jtoeite Stebaction ber Sljronif. 
Dtto war jeljn 3aljr älter geworben } e8 waren 3aljre 
vergangen, nadjbem aud) er jenem unglutflidjen jweiten 
Äreujjuge beigewohnt tjatte 4 ), als er auf Serlangen ftai* 
fer griebricfyö I. biefem feine Sljronif überfanbte unb ben 

1) Saffc Ä. (Sonrab III. p. 289. 

2) VII. 13. qui ha dentis in ecclesia Dei florere fruetuoso 
labore noscilur. 

3) Gesta Frid. I. 32. cf. Rauft, JDfir. ©efd}. I. 364. 

4) ®cbon abljreitter nad> SReiftelb. I. 330 wunbert (ta) über 
ba* @dnt>eigen, »elfte« er in ©ejielnina. auf |tft bei £rn)äl?nung brS 
ÄreujjugS beobafttet, ba boft bad Chr. Reichersp. über \i)n <5iiu 
Se!nt6 mitteile. 2Rit ffieftt maftt bann 2Heift. auf bie »efftei« 
benljeit aufmerffam, mit ber er pon fift unb fetner gamilie fpriftt. 
SBüfite man e« niftt, baß Äonrab III. fein $albbruber, fceopolb 
unb $einrift Don fcfrreift feine örüber fe^en, man erführe et burc$ 
bie Ironie nifti. 



Digitized by 



Üket bie Otyroittf Otto'* tion afreiftugm. 143 

moralifdjen ©eftrfjtspunft, ben fciefer beim gefen 6er %f)a* 
ten feiner SBorßänßer feftöalteit fottte, in einem SBegleitftyrei* 
6en baljin auöfpradj, bajj bie Äönige, bie allein Don äffen 
übrigen ^erfouen über bie ©efefce ergaben unb iljnen nidjt 
unterworfen fe^eu «), m ber Oefdjicfjte eine Severin finben 
mödjten, bie fte oor ber ©efafjr berühre, in ©otteö £änbe 
ju fallen. 2>aji Otto feine S^ronif bei biefer Seranlaffung 
nod) einmal überarbeitete, mödjte fd;on an ftdj roafyrfdjein* 
Udj feljn, wmn fid> nid^t nodj auöbrücflid) ©puren biefer 
Derbeffernben §anb natferueifen nnb befonberö bort erfennen 
liefen, too eS baranf anfam, (Srlebniffe unb Erfahrungen, 
bie er auf bem Ärenjjuge gefammelt, in bie (Styronif am 
Gehörigen Orte einzufügen 

3)ie 3eit, trann er bem tfaifer bie (Styronir in biefer 
©eftott überfanbte, fann jiemlid) genau ermittelt werben y 
beim ba Dtto in bem »egleitft^reiben an tfriebrid) (Pro- 
oemiam ad Fr.) ben Empfang be8 faiferii^en praeeeptum 
saper expeditione quam contra Mediolanensium super- 

1) Dtefer Hu«fpruo) fa)eint mir um fo merftDörbiger, a(« 
foum s»ei 3aty nao)f?rr ber Grjbiföof ton 2Railanb auf brn 
«onfalifa)en Selbem *u grtebrid) I. fagte: Quod prineipi placuit, 
legis habet Wgorem. Rade?ic. II. 4. 

2) @o namentlio) I. 26. Hic (Ulysses) in Hispania Ulys- 
sibonam, quae a nostris noper Sarracenis ablata est, pri- 
mus condidisse dicitar. fiiffabon würbe naa) Sigeb. Contin 
Praein. gegen önbe September« 1147 eingenommen ; V. 18. Quod ' 
et nuper dam Hierosoljmitana expedilio sab Conrado Roma- 
noruro, LudoTico Fraocorum regibus ageretur, nos cum muhis 
»Im experti ftiimus. VII. 3 ut a probatis transmarioorum 
Tiris cogooTimus unb bat golgenbe über ©aboJon ober Salbaa); 
VII. 7. ©c^luf be« (Sapitel«, too er felbft einen ©prua) be« Goran 
ettirt, ofpie Stotifel au« ber Überfefcung entnommen, bie ber Aogli- 
gena Rodbertus Keteneosis (oon Äent?) auf ©efyeif? be« übte« 
f>etru« von GlugnQ im 3a&r 1143 anfertigte. Die« Datum n)eilt 
Dr. Seemann au« einer $bfa)r. ber $arifer Hrfenalbibl. 9lr. 105 
mit (9ra)ft> IX. 359); e« wirb bura)au« betätigt bura) eine<Roti§ 
Hlberiaj« von Sroi«fontatne« a. 1143 (II. p. 301) unb ifl auo) 
|ur jBeflimmune ber 3eit, too Otto gefa)rieben, nia)t o(mr SBerty. 
— Über anbete Breden, bie einer §tt>eiten Bearbeitung angehören 
raöajten, t»rrgleicr)e unten über Äriftotele«. 



Digitized by 



144 Übet bie ®f>romf Otto** tum gfretfittgeit. 



biam ordinastis, befdjeinigt, bieftd Praec. aber, baö er in ber 
i&m mitgeteilten Saffimg *) in ben Gest IL 30 giebt, anö bem 
3. 1156 nnb nad) ber SBerbinbnng ber 3#atfadjen in ben 
Gesla auö bem 3nli ijt, fo mnj* bie Überfenbung in ber jroeiten 
Hälfte bed genannten 3a^reö ftottgefimben IjabetL 3)ieö 
wirb nod) burdj ben Umftonb beftätigt', bajj Otto jur fei* 
ben 3ett ein üertraulidjee ©djreiben an ben Äanjler Stei* 
nalb erlief ■) nnb mir tiefen att folgen erft oom 10. SDtai 
1156 in ben Stecognitionen ber Urfnnben finben 3 ). 

Dtto'ö Gesta Friderici mit ber Sortfefcnng 



93alb nad) SBoCenbnng ber SI)ronif in ü)rer erflen @e* 
ftalt, ju ber 3eit, loo ber 66riflenl)eit jnm jtoeiten 9Jtale 
baS Äretij geprebigt würbe, ober, wie Dtto fagt, too ber 
©eifl bed peregrinus Deus bad Sfbenblanb entflammte 4 ), 

1) Fridericus — dilecto palroo suo Otloni Frisingensi 
episcopo. 

2) in meinem er tyn bittet, in Setreff beffen, wo« er uiel» 
leicht Ungftn(tige6 Aber be6 Äaifer* Sorfobren unb JBertDanbte in 
ber (tyronit gefagt baben möchte, ein frrunbli$er Vermittler bei 
griebriefc S u f f P n - Otto % $ ©orte (Ursl. p. 6): Ea propttr noo 
ut rudi, sed ut philosopho, Testrae industriae confideoüua 
scribo, föeinen mir nid?t o&ne ©f beutung für bie Haltung gu 
fepn, n>elcr>e 8teinalb fpätrr atft (Jrjbiftbof Don (£öln in bem Äampfe 
mit ttleranber III. ber (jierarctyifdjen Partei gegenüber annahm. 
(5r gilt i&r a\B ineeolor et auetor schismatis, fte nennen tyn unb 
brn Äüifcr fumiganles tiliones. Epp. S. Thom. Caol. ed. Lopos 
I. ep. 169 unb öfter. 

3) nadt) einer gütigen SBemerfung bef #erm Dr. fitattenbaefc. 

4) Prolog, ad Frid. Irop. t>or ben Gesta (Urst. p. 405). Gr 
rechtfertigt tiefen fonberboren Huftbrucf burdj flflitt&eüung ton ©tei- 
len au« einer feltfamen $(ugf$rift, bie in biefer Seit in Jranfreid) 
Derbreitet mürbe: Tibi dico L. pastor corporum priroo elemento 
materiae tuae sjrlrae, quem inspirarit tpiritus diei peregrini 
Dei. Cum perreneris ad costam tetragoni aedeolis aeterui et 
ad costam tetragonorum stantium aeteroorum et ad maltipli— 
cationem beati numeri per actuale primum eubum , surge etc. 
(Einige meinten, t$ märe ben ©ibpüinifcben SBü$ern entnommen, 
Stnbrre gelten e« für eine göttliche Offenbarung, ber ein Armenier 
gemflrbigt toorbrn. 



Stabetnc'S. 




fiter We Getont! Otto 9 « tiott greiftngeit. 145 



$atte er feine fdjrififtetlerifdje S^fitigfeit — er faßt unö 
nüfjt, ob burdj SJortfefrung feiner Sljronif ober in anberer 
3Btift, — roieber aufnehmen »ollen unb fdjon ju föreiben 
begonnen. 3)od) — aus meinem ©runbe roeij* er felbft nidjt 
ju faflen — er warf baö angefangene SBerf nrieber bei (Seite *). 
3riebrid>d Sfufforberuug, ifym bie ßljronif ju fiberfenben, 
fdjeint iljm inbejfen SJeranlajfung geroefen ju feljn, jttr @e? 
ftfjidjtfdjreibung jurü^jitfetyren. 3n bem Prooemiam ad 
Frider. oor ber Sljronif erbietet er ftd), feine Saaten ber 
Stammelt §u überliefern, toenn ber&aifer ifjm bie amtlid>en 
Vufjeid^mmgen feiner Notare jufommen (äffen motte *), unb 
übeTfdpcft il)m bie ßljronif burd) ben 9fbt Stapato Don 
SBriljenjfrpljan *) unb feinen Sapellan {Ragaoin, um in lefrt* 
genannter SBejieljung bie SSefe^le beö Äaiferö ju üerneljmen. 

J)iefeö Prooemiam ber G!)ronif gehört, wie mir feljen, 
ber jroeiten £alfte bed 3. 1156 an 5 nodj im$erbfte beöfel* 
ben 3a$reS erfüllte Sriebridj ben 9Bunfdj feinte D6eim8, 
tnbem er iljm mit bem 35anf für feine 6$rontf •) eine furje 
Überfielt feiner £ljaten in ben erfhn fünf Stegientngeja^ 
ren *) überfanbte. 35iefelbe toirb, inbem fie bie beutfcfyen 
greigmffe ber 3. 1152, 1153, 1154, bie Otto felbft genau 
tettiten mupte, nur leid^in berührt, erjt mit bem ©djluji 

1) Prol. ad Frid. Imp. fror ben Gesta p. 405. 

2) Prooem. ad Frid. Imp. oor ber (J^ronif p. 5. per no- 
Urioi Yestrae celsilndinis digestii capitulis mihique transmissis. 

3) 3n 9Rric&db. finbe id? «apoto*« Unterf^rift erfl im 3ai>r 
1157. H. Fr. I. 336; bann im 3. 1163. (ib. p. 360.)) in ben 
Sauren 1140, 1143, 1144 fommt @t0imar alt übt oon äBetyen* 
ftep^an oor, ib. p. 318. 322. 328. 

4) Ural. p. 403. Chronica qoae tua sapientia digessit Tel 
desnelndine inarobrata in Inculentam ereiit consonantiam , a 
dilecüone Ina nobis promissa et transmissa com ingenti gaudio 
anscepimna et poit bellicos sndores interdnm delectari in bis 
et per magnifica gesta imperalornm ad virtntem informari prae- 
optamus. 

5) I. c. Ea Tero qnae ab ingressn regni a nobis gesta 

snint, ad petitionem tu am breviter compilata etc. tantil- 

lam hoc qnod in Romano orbe per qninqaennium feeimus, 
paacia perstringere curamos. 



Digitized by 



146 Ütct bie Gtytont! Otto'* non 9retfrngeit. 

beö letztgenannten 3abre8, roo ber Staltfdje 3ng beginnt, 
au8fWjrlidj unb wertvoll. 3)iefe, oljne 3toeifel Don fai* 
ferlidjen Slotaren (jerrüljrenbe 9fufjeidjnung, reicht biö jum 
17. unb 18. September 1156 *)i fo weit geljen aud> 
bie jtoei SBüdjer Dtto'ö de Gesüs Friderici L gar bie 
3eit U)rer 5fbfaffung ergiebt fid) auö bem oben ©efagten, 
baji fie erfl nadj bem September 1156 niebergefdjrieben fetyn 
fönnen; ber Umflanb aber, bajj Dtto im Prolog meljrfadj 
unb ausführlich Don ber pacis inaudita serenitas, ber 
firma quies, bem terapos ridendi fpridjt *), Wjjt auf eine 
attgemeine 9tu^e im Jfteidje im 5fugenbticf ber 9fbfaffung 
fdjliejjcn uub erroeif t, baji biefe beiben SBüdjer ma^rfc^tinlic^ 
fd)on im 3. 1157, jebenfattö aber üor bem 9Jtitte @om* 
merö 1158 unternommenen ßriegöjug beenbet roorben finb. 

SJtan l)at bisher geglaubt, baji Dtto mit bem jroetten 
33ud)e ber Gesta feine Sljätigfeit als ©efdjidjtfdjreiber be* 
fdjlojfen Ijabej biefe SJteinung Wnnte fid) eben barauf ftö? 
feen, bajj Dtto nidjt weiter alö bit üjm mitgeteilten amt* 
fielen 9Jtaterialien gegangen fet? unb fein treuer SBeglttter 
jftabeoic bann bie Sortfefcung übernommen ljabe. $>ennod) 
aber fdjeint un8 bie Sfnfnbt nid)t begrünbet. Dtto felbjt 
fagt am ©djlujj be8 jroeiten 83ud)6 s ) : ,/Quare huic secando 
operi terminus detur, ul ad ea quae sequunlur tertio 
locus servetur vo'lumini" unb giebt bamit wenige 
jknö feine Sfbfic^t ju erfennen, baji er nod) ein britteS S3ntfj 
habe (jinjufügen motten. S>ann ftnb aber fo Diele unb fo 
auöbrücflidje 3cugnijfe Jftabeoic'ö oorijanben 4 ), baji mdjt 

1) 7)it$ ifi auch trr ©runb, au$ bem toir glaubten grifbrtc$6 
VnttDort in ben $erbfl biefe« 3a&ref fefcen ju muffen. 

2) Urat. p. 405. 406. 

3) Ural. p. 474. 

4) Radevici — in saam appendicem prooera. Urat- p. 476. 
— eliam praeaentia operia pagina aunm nobia exinde 
praebet documenlnm , qnae ab auetore auo felicis memoriae 

inchoata, ipso infauala morte praevento, noatrae parvi— 

tati — ejus iuaan parilerqne — imperatoria Friderici natu fe- 
renda et promoTenda commiltitur; Rad. Geata Frid. II. c. Ii. 



Digitized by 



übet bie ßbromf Otto 9 « ton gfretftitgett. 147 



er, fonbern Otto ber SBerfaffer beö größten Steile 6er im* 
ttr Stabeüic'S Stameu Dorl)anbenen ©efdjirtte 2hriebrid}8 1. 
ifl, baji man ntc^t einfielt, wie biefe einfache 3Bal)rneI)mung 
ben früberu §eranßgebern bat entgegen fönnen. Crrft t»om 
Ilten Gapitel beö feiten Sudjd an gehören betnnadj 9ta* 
betrieb üesta Friderici biefem an, meint aud? nidjt }U 
leugnen tjt, bafj früher üon iljm einjelne Sftadjträge nnb 
3ufafee gemadrt Horben fmb 1 ). (Sine fpätere 9fudgabe wirb 
baber roobl mir eine ^Pflidjt ju erfüllen baben, trenn fle 
ba$ unter Dtto'8 Sftamcu jurücfffrttt, iua8 9tabet?ic gar nic^t 
bie Sfbfidjt fyatte, für ftd) in 5fnfprud? ju nehmen. Sfber 
and) berfclbe amtliche Otyarafter, tr»eld)cn bie beiben erfkn 
Südjer Dtto'ö de gestis Frider. imp. l;aben, fdjeint bie* 
feu Äortfefeungeu ebenfalls jugefprcdien Kerben ju müffen. 
3)ie6 modjte irenigjknö JRabeinc'ß Sßorrebe an ben Äanj= 
ler Ulridi unb ben 9totar $eütrid) bejeugeu *), itub feine 
SBorte fonwljl als ber ganje Gljarafter feiner SSdjrift und 
in ber Wnfidjt bejtärfen, bajj unter ben §of)eujiaufcu ba* 

p. 512. In numcro quorum primus fuit Ollo Frisiogensis ecclc- 
siae — praesul, huius hisloriae auclor et feliciori fme 
futuras consummalor, nisi — — fala tirlulibus invidissent. Ib. 
p. 513: Otto im Äuaniblicfe be«2obe«: inier caetera quae sol- 
licitas detalote sua praevidebat, ctiam hunc codicem mani- 
bus suis olTcrri praeeepit, coraque literatia et religiosii viria 
tradidit, ut si quid pro sententia magistri Gilcbcrti (ut palet in 
prioribas) dixisse visus esset, quod quempiam posset offendere, 
ad ipsoruro Arbitrium corrigercttir ; ib. p. 514. Ego autem qui 
huius operis prineipium eius ex ore adnotavi, finemque 
eiusdem — perficiendum suseepi etc.; entließ p. 558 ber Gpilog 
Scabe&ir'*, ber fta) gonj in berfefben Steife auSfprio)t. Da bie 
eteüe über ©übert, toela)e er p. 513 meint, in Otto'« Gesta I. 
46. 47 ftrf}t, unb tiefe alt in bemfelben (Jober brfinblid) angeführt 
totrb, fo ftefrt man rea)t, wie tat ©anje, fotooljl Dito'« erfled unb 
|tt»eüe* ©ua>, al6 aua) 8cabet>ic'« erfte« unb jtoeite« ©uefc bis jum 
ll.Gapitel, Don £e(rerm alt ein nur bem Otto ange^örige« 2öerf 
betrautet tourbe. 

1) Co namentlia) n>of)l 1. 22 über Otto Don greifmaui felbfh 

2) Ed. Urst p. 476. Et Testrae quidem prudentiae potis- 
simum labor iate dobebatur, apud quos exacla fides histo- 
riae reperilur. — — Voa ilaque nmbos in hoc opere prae- 
reptores, testea et iudices eligo. 

Hrc$fo jc. X. 9anb. 1 1 



Digitized by 



148 Über bie Gbrotttf Ctto'6 tum greiftngen. 

malt ein 9fnfang officietter ©efdbid^tfd^reibuug gemadjt würbe. 
g8 wäre ju unterfudjen, ob bie8 5fnflang unb 9tadjatymung 
(jefunben fyiitte. 

SBir ermähnten oben, bafj Dtto feine ßljronif burd) ben 
Sfbt 9tapato Don SBeibenfkpfyan nnb feinen SapeHan 9t a* 
flaüin übcrfdjitft Ijabe} er empfiehlt benfefben nodj befon* 
berd burdj bie SBorte (ed. Urst. p. 5) : qui hanc historiam 
ex ore nostro subnotavit. ©anj in berfelben Söeife 
fpridjt 8tabeüicu8 Don fldj (ib. p. 514): Ego autem 
qoi huius operis prineipium eius ex ore adnotavi. 
(Sollten bie JBeiben nid)t eine fperfon fcim? ©djon 9>i* 
tfjou ijt ber SJteinungj aber roa8 ift bann fein eigene 
li^er 9tame, ober fmb Stagatriu unb Stabeüic nur ablautenbe 
Sonnen beSfelbenSBorteö? Sfeneaö @tyfoiu8 nennt iljn Ra- 
deuinus, 5f Dentin, ber bie SBiener $anbfd)rift beö ©(bot* 
tenftofkrS benufrte, Rigouinus, bie §annoüerfcbe $anb* 
fdjrift tjat an ber angeführten ©teile Ragewinum} 
ebenfo bie wenig jüngeren £anbfdjriften Don ©djefflarn, 
^eiligen Äreuj unb Vbmont •). JBeim ^itljou unb Urffo 
fiuS üeränbert ftdj im 9fppenbi|r jum StabemcuS biefer 9tame 
mit einem StJlale in Radewinus. 9fHe biefe formen fmb 
üertoanbt unb geljen augenfdjeinlidj in einanber ttberj tuet 
d)e6 ijt bie richtige, b. 1). bie t?om Serf. felbft gebrauste? 

2)er genannte Sfppenbijr ijt in mancher SBejieljung 
ein nidjt unintereffanteö Sfctenftütf } e8 ftnb Sfufjeidjnungen, 
wie fit fid) ber bamalige §ijiorifer be^ufö einer fpätern 
Ausarbeitung iroljl anlegen motzte, nidjt eben ganj gleich 
jeitig, benn bin unb wieber ifl ber 9futor über ba8 genaue 
3atjr eines GreignijfeS in 3rceifel gewefen wie überhaupt 
bie Chronologie — wenigfhn8 in bem un8 oorliegenben 
£)rud be8 UrjtifmS — uirfjt burd)au8 tabelfrei ift. Xiefe 
9fnfi(et^nungen fdjliefjcu fid) in ber 3eit unmittelbar an 
ba8 ®nbe beö StabetMc'fdjen 89ud)8 unb führen bie Ccreig* 

1) bie @trafjburgrr s. XIII. aber RageTinum. 

2) p. 558 lio. 27. eodem anno Tel proximo. 



Digitized by 



Übet bie SJjromf Otto'* tiott gfreiftngen. 149 

nijfe mm 1160 bid Dfteru 1170. 3§re Sfbfaffung mu£ 
aber Dor btm 3. 1177 erfolgt fe^n, «lejranber IU. würbe 
fonfi iüo^I fdjroerlid) a« Stolanb angeführt luerben. 3fi 
nun unter biefen UmfWnben bit $Bermut!)ung natürlich, bafi 
Stabeüie il)r SBerfaffer ftt), fo mödjte man beinahe uod> tinc 
anbere gewagtere äufjern} 9>itl)ou bemerft jum STpptnbi^ 
baß er una cum epistola sequente in vetustiori exem- 
plari eadem omnino manu adscripta erat, tiefer 
»rief Ijanbelt Dom ßreujjug bea 3. 1190. Die 9tid>tig* 
Wt beiber Vermittlungen uorauagefefct, !)ätte Stabetnc audj 
nodj ben faiferlifyn Steffen feines »ifdjofa fterben feljen, 
er ber bemOjeim felbfl bie «fugen jugebrtteft SBarum 
fefcte er baun aber fein SBerf nidjt fort? warum unterbradj 
er e8 gerabe in bem Sfugenblicf e beö Ijeftigjhn tfampfea fei* 
neö #errn unb Äaifera mit ber l)ierard)ifdjen Partei? 
SEBelc^e güfle reifer uub autfjentifdjer 3>enfmale befafeu 
wir, raenn 9tabeüic fortgefahren !)ätte, ben »eitern Jfampf 
griebri^8 uub Sflejranbera ebenfo urfunbfidj unb actenmä* 
£ig ju betreiben, roie er bieö für ben Sfnfang biefeS 3iti- 
jieö jttrifeben tfirAe unb (Staat getrau. S)ie ©egenfäfee 
bea öffentlichen ßebena greifen fo oft flörenb in bie @nt* 
roitfelung bea inneru SJtenfdjen ein} Ijat ber Srium^ ber 
©egner, baa Dbftegen bea $paj>jttl)uma unb ber ßombarben 
Ulm, bem bitrdjauö faiferlidj gefmnten 8tabeüic, bie ßuft üer* 
Qäüt, aitdj bie fernem Saaten frined tfaifera aufeujeieftnen »)? 

1) Rad. Gest. I. 11. »abetrtc müfjte fe&r alt geworben femv, 
inbeffen tmffen mir *on ffinem geben nid) tis im Prooeroium an 
Ulrid> unb$einrt4 nennt er ft$ RadeYicus S. Frisingensis eccle- 
siae professione csnonicus, ordine diaconus. 3n ben grfiftnger 
Urfunbcn finbe i$ tyn unter ben Beugen ni$r. 

2) Serben Oegenfaft bilbere ber bei gegnnno getragene 
Äatfer su bem jugenbltc^en gelben , ben Otto im Prooemium ber 
(tyrontr al* Victor unb Triumphator begrüßte unb Don bem er 
im Prooemiom ju ben Gesta fagen fonnte p. 406: Inter omnes 
eoim Romanoram principe« tibi pene soli hoc reaenraturo est 
pririlefiom, nt qnanms a prima adolescentia bellicis desndasse 
cogaoscaria offieiii, obscoeoom tibi nondum Toltum forlnna 
▼erterit. 

11* 



Digitized by 



ISO Üfcct bie Gtyrotttf ©tto'a tum gretfiitgeit. 



SBaren bod) audj bie legten Sage Dtto'8, bic er im 
giftercienferflofler SJtorimont jubradjtc, burdj bie 8urd)t ge* 
jtört, baji er burdj feine Äußerung über bie geljre ©ilbert'8 
t?on ^oitierö Slnftoj* gegeben, unb tjielt er, ber oorjugöroeife 
rcligiöfc ©efcfyidjtföreiber, bie feierliche SSerfufyerung für 
notljlüenbig, bajj er alö SBefcnner beS fatljolifdjen ©laubeuS 
nac^ ber Kegel ber SlömifcfyeitÄirdje fterbe ©einSob er- 
folgte am 22jtcn September 1158 ») im balb fcollcnbeten 
49fien 3al)re. 



Die nadtfotgenben Sßemerfungen geljeu allein bie ©jro* 
nif an. ffieüor wir aber bie Quellen berfelben befpre- 
djen, Ijabcn wir einige allgemeine SBcmerfungen über bie 
STrt unb SBeife, wie Otto fie bcnufcte unb verarbeitete, unb 
über feine clafftfdje ©elctyrfamfcit fcorauöjufdjitfcn. 

3m Sfttgemeinen, mufi man in erfierer 33ejicl)ung fagett, 
folgt Otto nid)t bem SBeifpiel ber meijten mittelalterlichen 
©efdjidjtfdjreiber, bie ftd) ber möglichen Sreue in SBcibt^ 
Haltung ber SBorte i^rcS Originale befleißigen. (SS fdjemt 
beinahe, baji er jutoeilen abfufytlid} einen anbern 9fu8brucf 
als ben feiner Quelle toäl)lt s ). 9fber Ijierüon abgcfcfycn, 
üeranlafite ber feine gefdndjtlidje tfnftdjt bel)errfdjenbe @runb= 
gebanfe t»on ben beiben (Staaten il)n Ijäufig ju S3emerfuiu= 

1) Rad. G. II. 11. t»crgl. oben <&. 17. «nm. <S« toäre tnter- 
effant §u unterfit$en, ob bat, toad Otto Gesta I. 46 u. 47 über 
QHlberr fagt, in anbern $anbfcbriften ft$ t>ie(Iei$t t>eränbert t>or« 
fänbe unb bic difhrcirnfer brm JBefe&le Otto'6 nacfygefoitirarn 
mären. Die gaffung im ttbbrucfe bei Urfiiftu* ifl fe^r mdfng. 

2) Da§ bic« bat £obe«ja$r ifl, ertpeift Meichelb. 1.348 auf* 
©efttmmtefle. 

3) O ro s i u s : insignis hic annua, O t t o II. 19: i nsignia haec 
tempora; Oros. cohorte regia, Otto II. 20: exercilu fratris; 
Gros, per multa et gravia proelia, Otto III. 43: per multa et 
forlia bella. Qtatt bellum« eipeditio, exercilus fe&t er rcgel« 
mäfhg procinetus; fo III. 41. V. 9; au$ II. 21, too ber X)rucf 
\)at: exercilum morent, geben aüt $anbf$rtftcn procinc tum 
moTcnl. 



Digitized by 



Über bie O$rom! Otto'* uott Sfreiflttgeit. 151 

gen unb oft fdjt etgentljümlidjen grclamationen bie ftd} 
mitten in ben ®ang ber ßrjäf)limg brängen unb iljre 3)ar* 
Peilung Deränbern. Sreten auö biefem ©runbc fdjon bic 
Quellen nidjt immer gauj flar Ijerüor, fo erfdjroert nod) 
ber Umjtanb ifyr Sfuffmben, bafj Dtto neben ben ältejten 
Duellen, mie #ieront;mue, 9fugufHnu6, Droftuö, audj \f)xt 
fpäteren 9f Weitungen, tote gffeljarbS Chr. aniv., benufct 
unb feljr Ijäufig biefen lefrtern ba ben SBorjug üor ifjnen 
flegeben l)at, too jene nur eben auf benfetben Quellen be* 
rutyen, bie er bod) audj bejtfrt. ©o fann uua benu oft 
nur ein unfdjeinbarer 3ug, eine Deranberte SBenbung @e* 
toijföeit Aber ben Urfprnng feiner 9tadjrid)ten geben. — 
35ie Quellen verarbeitet Otto nun geroöljnlid) in ber SBeife, 
bajj er bie ifjm frorliegenben SBeridjte abfürjt, tarnen, bie 
grabe uljne grojie SBebeutung fmb, aueläjjt, unb nur bie 
pdj an fie fnüpfe nbe 3$atfad)e giebt. 3nbem er nun feine 
©jronif bem Stagaoin (ober Stabetnc) bictirte, bemühte er 
ftdj, auö ben ifjm Dorliegenben giften ber geiftlic^en unb 
roeltlirfjen {Regenten, für jebeS greignijj ben gefer in fon* 
djronifHfdjer Überfielt ber ©efdjidjten anberer SJölfer ju er* 
galten. 3)ie Chronologie überhaupt fdjeint eine feiner Sieb* 
lingSfhibien gemefen }u fetjn, ba er nid)t feiten eine chrono- 
logifdje Äritif übt, roie II. 8, unb 3»eifel, toeltfye feine 
Quellen aufgeworfen fjaben, burd) ^erbeijieljung anberer 
©djriftjteller ju löfeu fuAt *). 2fber audj fonft jeigen fidj 
©puren ber Äritif, wie I. 26, II. 25, IV. 1, V. 3, VII. 7} 
namentlich bie tefetere ©teile matfct feinem §er$en mie fei* 
nem SBerftanbe @l;re, inbem er ni^t bulben will, baj* man 
felbjt ben ©arajenen etroaö $alfd)e8 (bie Anbetung Don 
©öfrenbilbem) nadjfage} fie beroeift jugleid), baji er feinen 
Sfufentl^alt im SJlorgenlanbe benufct, um nötigere S3orjtel* 

1) IV. 31 fagt et fefbft: Exclamare contra rerum mutabi- 
lium miserias tempore et loco exigente cogimur. 

2) Dir« 0ef4tef?t ®. II. 15 tu 8e 5 tct>un0 auf Ekkeh. 56. 
50. bur<$ »enu&una, be« 3ofcpJ/u« unb bt* guguftinu*. 



Digitized by 



152 Übet bie (Sfcrotttf Otto'* tum gretftngett. 

hingen über ben Selam ju erlangen, alö in (Surepa all* 
gemein §errfd)ten. SBorin nadj iljm bie Aufgabe be8 @e- 
fdjidjtfdjreiberßbejtanb, bri\*terVI.23fetjrf(^önaiia: resenim 
gestas scribere, non gestamm rerum rationem reddere 
proposuiraus ") unb fubrt bieö II. prolog. weiter auö: 
Historiam enim — non disputantis more, sed disse- 
rentis ordine prosequi intendimus. Stemmen wir fjierju, 
baji fein SBeridjt, wenn bejfen SSeftonbtljeile aud) anfd ©e* 
nauefie nadjgewiefen werben Wunen, ftd) bod) nad) Snljalt 
nnb Sorm meijl ald ein felbftänbigeö Öanjeö barflcttt, fo 
wirb man jugeftefjen müffen, baj* Dtto'ö 9frt nnb SBcife 
©efdjidjte jit fdjreiben einen anerfennenSwertljen 9fnfang 
leerer ^ijtoriograpljie madjt. 

Dtto'a claffifdje ©eleljrfamf eit. 
Otto ging an bie 5fbfaffnng feiner Etyronif mit einer 
für einen SMföof fo erlangten ©efebte^teö immerhin be* 
beutenben ©ele^rfamfeit. Sieben Virgil (cf. 1. 19. 25. 26. 
28.) unb ßuean (I. 25. II. 45 *), feie er beibe im Prooem. 
ber Gesta feltfamer SBeife unter bie scriptores Urbis re<fy* 
net, waren iljm aud) $oraj (I. 27) unb Stwenal (II. 6) 
befanntj unter ben ßateiniftfien^refaifent beruft er fuf> befoin* 
berö Ijäufig auf 6icero (9tf)etorir 1. 6, über bie $pfti$trn 
II. 19. 31. 34. 40. 445 ^arabojra II. 44 Siebe für ben 
9JlarceHu8 II. 50) } er fannte autfy ©eneca'ö 93rief an bie 
gucilia (II. 40) unb ben Darcd ^fjrijgiua (I. 26). SBenn 
er aber audj Srogue ^ompejud unb Sujtin, fo wie SBarro, 
©ueton unb SacituS ju feinen Quellen rennet unb ntdjt 

1) Di ffen $unft fü^rt er noc$ totittv im Prolog M britten 
J8uq)6 au«, ber manche toa&rfcaft erhabene ©ebanfm enthält, unb 
unter anbern bie rtffftnnige Jrage aufroirft: cor in fine teropo- 
rum — saWalor omnium nasci Toluerit? cur uniferaitatem gen- 
tium tamdiu, tot retroactia seculis, in errore perfidiae perire 
permiaerit? 

2) 5ln biefer ©tettf folgt CMo bem Drofiu«, ber biefen JBcrt 
ritirt, ofynt £uran'6 tarnen ju nennen. Otto ifl belefen genug, 
biffrn fyinjufügen ju rönnen. 



Digitized by 



Üfcet bte ©jjwmtf Otto'« tum gtetftngen. 153 

anfMjt, fttfe auf fit ju berufen, fo tljeilt er hierin mir bie 
©d?tuad)e älterer unb neuerer ©elel)rten, ©djriftjtrller an* 
jufufpren, oljne fte gelefen 311 fyiben *). fttyilii) üerljält e§ 
fid? mit Serofuö, $ieronljmu§ #gijptiu8, TOcolauö Stoma* 
fcenuS Ä ), ^Jljilo, ©fliitö, bereu 2fnfitf)rnngen er auö ben 
Antiquitäten beö 3ofepl)u8, bem 6lemen8 Sflejranbrinuö, ben 
er aud (Sufebiuö, unb bem Sbronograpljuö Gaftor unb bem 
gactantiuB, bie er aud 9fugufKnu8 Ijinübergenommen I)at. 

2Beniger beftimmt iff über bie Sftage gu urteilen, ob 
Dtto ©riedjifd) üerjtanben Ijabe. 3n ber Styat pnben fid> 
nidjt unbeutlidje (Spuren feiner Äenntnifi biefer ©pradje. 
Sfbgefeijen üon III. 13, »0 ber 3)rutf l)at: tj HXdxw <pi- 
XvmCfii t] 4»&<ov xtaTuv^Ei» roaß aber nur eine unnötige 
Serbefferung ber Herausgeber ju fetyn fdjeint, ba bie^anb* 
fd>riften üon$annot»er, ©djejffarn unb Sfbmont mit gateinifdjen 
95udjftaben ljier Solgenbed geben: f Philon Platanon, y 
Piaton Philanon, Ijaben mir jroei (Steden, bie eine ftennt* 
nip ber ©ricdjifdjen S5ud?flaben bei Otto unb felbfl bei ben 
©Treibern jener brei #anbfdjriften barjutljun fdjeinen. 
35iefe fmb IV. 1. lv toutoj rfacqt unb IV. 25 fiytog 6 
äeäs, 8yw>s loxvQog, ayiog äOdrctTog, &ir]aov rjjiaS' 93eibe 
roerben Don ben brei genannten #aubfcbrtften freiließ etroaö 
tteränbert, aber in ®ried)ifd)en 85u*fiaben auögebrtttft, bie 
iubeffen ber 2frt fmb, bajj fte t?ou ben heutigen Stypen nidjt 
tüiebergegeben werben fönnen. SBoIIte man bie grage aber 
furjroeg burd) bie tfnuatjme bejahen, baji Dtto feine Steife 
burdj ba8 SMjjanttmfdje Stcic^ — bei ©elegenljeit beö &reuj* 

1) Tragus Pompeius seu Iustinus fü&rr er an I. 14. 18. 
11.32 ; bie« tft entle&nt au* Oros. 1.8. IV. 6; ©ueron ettirter II. 
48. III. 4. 15, entlehnt au* Oros. VI. 7. 21. VII. 6; Xctritu« 
rinrter 1. 18, abgefctyrirbeii auf Oros. 1. 10; ©ueton unb£arttut 
lufammrn III. 19, entlehnt aud Oros. VII. 9. 2ö«m Duo III. 
9 fagl: huc usque Cornelias Tacilui, fo ift ba* ein arge« 9Rt§* 
©crjtänbnt§ ber @ieüe M Oros. VII. 3. Sarrod Änfityrunfl I. 
15 tft au* August de cir. Dei 18. 15 abgrf daneben. 

2) Dtrfrr füfcrt I. 3 ben feltfamen Warnen SWanafea*. Öie^e 
darüber unttn bei 3*f*P&u*. 



Digitized by 



154 Übet bie (Srjronif Otto'* tum gretftugen 

jugeö — benujjt tyabe, ba8 Oriedjifdje ju erlernen, fo roäre 
nur bie weitere SJorauefefcung ju madjen, bafc bie ange* 
führten ©teilen erft in ber jmeiten Sftebaction fyinjugefftgt 
tüorben fetjen. Radevic. II. 11. berietet Don ifjm: Liierali 
scientia non medioeriter aut vulgariter instruetus, inter 
episcopos Alemanniae vel primus, vel inter primos ha- 
bebatur, intantum ut — philosophicorum et Aristo- 
telicorum librorura s ublilitalem in topicis, ana- 
lyticis atque elencbis fere primus nostris finibus 
apportaverit, roomit ein 3iifat> in ben ^aubfc^rifttn ton 
#annooer, ©dpfffarn unb Sfbmont ju II. 8. übereinfHmrnt, 
ber fefyr anefityrlid) oon ben SBerfen beö 9frijiotele3 Ijan* 
belt *). £aben toix Stecht, biefen ber jiueiten 3tebaction ju* 
jufdjreiben, fo märe barauS nodj nidjtö über feine kennte 
nifi beö ©riedjifdjen ju folgern. CDeim fM)t aud) fejt, bafc 
er auf bem Äreujjuge jur Äenntnijj unb jum SBeftfc ?fris 
jtotelifdjer Söüdjer, namenttidj logifdjenSnfjalta, gelangt frt;— 

1) 2luc$ eine t»on Dr. ©attenbad) eingefe&ene $anbfcr/rift in 
3roettel, mbr. n. 284. qu. s. XIII. fyat jenen 3ufa$. — Der 
3>rt bt$ Urslisius II. 8: «Her (Aristoteles) vero dialecticae 
libros artis vel primus edidisse , Tel in melius correxisse, 
acutissimeque ac disertissime inde disputasse invenitur, giebt, 
ftfceint cö mir, beutlitfc ju erfennen, ba§ Dtto bie6 au6 einem 
entern ®d>riftfieüer — in) fann nia)t feigen, welkem — entlehnt 
Ijat. Dagegen beruht bie gaffung tiefer ©teile in bem 3"fafc 
jener $anbf($riften auf birecter £enntni§ be« ©djriftfteüer« : Alter 
Jogicam in sex libros id est praedicamenta, perierinen., priora 
analetica, topica, posteriora analetica, elencos dislinxit; eS 
folgen bann nähere 9la4)tid)tm über ben Sn^alt ber einzelnen 
©üa)en hierauf roirb ber ©djluf? te« fetfcfien SSuaje« unb eine 
anbere ©teile über bie ©ollogttmen in be« Hriftotele« eignen 
©orten mitgeteilt. Unter S3erü<f(ta>tigung btefe6 ganjen ©erhält« 
niffe« ft^eint bie Hnnaljme ni$t 51t gewagt, ben 3ufafe ber $anb« 
fünften al6 ber streiten Scebaction angeljörig unb al6 ein Orrgeb« 
ni& feine« £reujutg6 ju betrachten. Da« 3eugnif? beö 9cabet>tc, 
roelcrjee bieder für bie ®efa)itt)te ber ^fjilofoprjie nia)r beamtet 
rourbe, erhält fjierburcr) eine eigenhändige ©eftätigung. 2Bir fan* 
ben roenigflenfi nidjt, ba§ t>or bem Crnbe be« 12. 3at)rbunbert« 
Slriftorelifcbe 93üa)er im ©eftfc gränfifdjer ©eleljrten geroefen finb. 
(SB ifl fein geringer Sfuljm für unfern Otto, baß er fdpon um 1 1 50 
biefelben fannte unb in (Suropa einführte. 




Übet bie (Sljronif Qtto'* uott greiftttgett. 155 

n?a8 awäj burd) ben ber jtoeiten Stebaction angeljörigen, 
alfo und) bem jtüriten Äreujjuge gefdjriebenen SBrief Dtto'8 
an ben Äanjler Jfteinalb betätigt toirb, ber fid) au8ffil)rlid) 
fi6rr bie Sfrijtotelifdje 9HjiIofopl;ie verbreitet tmb eine ©teile 
au9 Sfriflotelea anführt ') — fo ijl bamit bodj feincöiüegö 
flrfhgt, bajj Dtto ben $frijiotele8 im Driginale gelefen i 
öielmeljr ifl roaljrfdjeinlidj, bajj er nur Sateinifdje tiberfejjun* 
gm au8 bem 9frabifdjen gehabt a ). (Sine aubere ffnfülj* 
nmfl be8 9friftoteIe8 bei Dtto I. 6. Faun f;ier nidjt in 58e* 
fradjt fommen, ba er biefe ©teile bem Cffefoarb entlehnt, 
ber baö Sitat be8 9frijtotele8 roieberum bem $ptiniu8 ent- 
nommen fyit — 9Tu8 fpiato fftfyrt Dtto brei ©teilen an: 
Prooem. ad Isingrim., VII. prolog. unb VIII. 8. angeb* 
fieb au8 bem 3*imaeu8} e8 iji tuotjl niebt anjunetjmen, bafi 
er ben tylato felbfi gelefen 5 id) müdjte biefe ©tetleu eljer 
für gefefrüdjte au8 ben ©djrifteu ßicero'8 ober 9fuguflin'8 
galten, bod) gelang e8 mir I;ier nidjt, bie Quellen feiner 
©eMjrfantfeit ju entbetfen*). 

3Me äQuellen ber (Sljronif «). 
SofepljuS unb 6gefippu8. 

93cn 3ofepbu8 fannte Dtto foroofyl bie Antiquitäten, 
ald audj bie Öefcbicbte be8 Sübifc^en Äriege8 ; befonberö t)on 
bem erfieren SBerfe madjte er ben [;äupgfteu ©ebraudj unb 

1) Hucfc in tiefer ©ejie&ung ifl ba* 9>räbicat philosophus, ba* 
Dtto itym tvtfftilt, »otyl nta)t o(nie S3ebeutung. 

2) Die beiben Fragmente au« Äriflotele*, bie jene ^anbfdjrifs 
ten mitteilen, oerbienten tooljl eine nähere Unterfudjung Don Sei« 
ttn eine* mit ber Slrtflot. 9>&iIofop(>te unb tyrer ©ef(tyia)te oertrau, 
ten ©eiferten. S3eibe ©teilen, fo oiel ta) nm§, ftnb inedita unb 
bie frü&eflen ©puren ton ber Verbreitung ber 91 r t • 
ftotrlifdjen S3üa)er in Deutf cfclanb. 

3) JBerfll unten ®. 172. 

4) ffiir bemerfen, ba§ mir r>ier ntajt eine nähere 83ergleta)ung 
ber Q^Tonit mit u)ren Dueflm aufteilen, aua> bie einzelnen ®tel« 
len wo bie lefctern benufct toorben finb , nia)t angeben werben. 
Die Htiftgabe ber Monumenta wirb für Skibe* bie Belege 
enthalten. 



Digitized by 



156 Übet bie Gtyrottif JDtto'e uott greiftttgeit. 

benufcte e8 in ber Überfefcung beS 9tuffm Don Sfquileja *). 

X>a Siefer aber aud) ber Überfefcer ber Äird)engefd)idjte beö 

©ufebiuS ijt, fo mag Otto eS für gleichgültig angefefyen 

I)aben, wenn er ben 3ofepl)u8 citirte, wo er bod) nur ben 

©ufebiuS abtrieb. 35ieö flutet (Statt III. 8 (Euseb. 1. 8.), 

III. 11 (Eus. I. 13. 14.), III. 14 (ib. II. 8. 11. 12.); 

benn an biefen ©teilen mußten bie Fragmente bed 3ofe> 

pf)ii8 ganj in berfelben ©ejtolt erfdjeinen, wie im Dollflän- 

biflenSejrtej bie 8ateinifd)e gorm beiber rftljrte ja Don ei* 

nem tiberfefeer §er. 

Sieben ber ©efdjitye beS 3übifcfien £riege8 Dom 3oft> 

pljuö Ijatte Otto aber aud) nodj bedfelben SMidjeö djrijttitfce 

Umarbeitung bie unter bed (Sgeftppua tarnen im 9Jtittel* 

alter im Umlauf war. ©ein Vertrauen auf bie ©laub- 

wfirbigfeit biefeö fabelhaften ©djriftftellerS ging fo weit, 

baß er nid)t anjtanb, bie Sfanfcridjt, welche Eusebius bist. 

eccl. IV. 8. Dom äcbten §egeftppu3 ertbeilt: In quibas 

Egesippus celeberrimus habebatur, qui integerrimam 

traditionem apostolicae praedicationis simplici sermone 

conscriptam in quinque libris memoriae tradidit, in fei? 

ner 61)r. III. 23. folgenbergeflalt ju amplificiren: Inier 

quos Egesippus clarissimas habebatur, qui apostolicae 

praedicationis traditionem simplici sermone quinque 

libris conscripsit. Sed et his toriam Iudaici belli 

a Machabeis usque ad excidium Hierosoly- 

morum luculenter ac prudenter contexuit 

3)iefe ©rwetterung ftüfct fid) augenfdjeinlid) auf ben $pro* 

log bed fallen (Sgefippuö, ber in bev Xljat, um ben S3e* 

trug Dolljumadjen, aud) fein SBerf in 5 ® lieber geseilt 

1) ttuier ber n>örtlt<$en Übereinfiimmung feiner tttifityrungen 
mit tiefer Überfefcuna, in ber 2Iu«gabe SBafel 1524 ap. Frobenium 
jeugt hierfür aud) nod) ber Umftanb, ba§ bie feltfantf Sorot Man«— 
seas Damascenus, bei Otto 1. 3 au« biefer Überfeftung 1. 5 tjerftümmt % 
tüäljrenb Otto 1. 7 naa) losephas ex int. RuGni 1. 15 bod> ben redeten 
tarnen iRicotau* fennt, ben ber ©ried>if($e Xert aud> an erflerer (Stelle 
Ijnt. — Äudj $ugo a S. Victore fü&rt in einer $arifer $bftyr. fet« 
ner Ctyromf ben 9ticolau6 Damafcenu« a(6 SWanafeaS Eamafcenu« an. 



Digitized by 



Über bie Slpom! ©tto'e uott gretfmgeit. 157 

W. 1 )- — 3n biefem 3rrtl)um befangen ritirt i()n DttoIU. 
16. 24, inbem er ben ©ufebiuö auöfdjreibt, roo eö ber ädjte 
^tgtfippuö ift, unb fft^rt üjn aud) II. 48 an, wo rS bie 
flmanntf untergefdjobene ©djrift ijt (ed. Colon. 1575. 11. 
c. 9, p. 240). CDer Serttaut bicfer ©teile im UrjHfmS: 
Meminit etiam horum fortitudinis — Iosephus seu 
Egesippas in oratione Agrippae ließe üermutljen, baß Otto 
tvi) eine bunfle SBorffrllung baüon gehabt, baß biefer ©ge- 
jifpuö nur ber tiberarbeiter ber 3ofepl)ifd)en @efd)id)te ge* 
m\m\ * fragt fidj aber, ob l)ier bie SeSart ber §annoüer* 
fdjen §anbfd)rift: Iosephus ac Eg. nidjt ben Söorjug Der* 
Wene»), »onad) er bie 2Berfe ©eiber als ganj üerfdjiebene 
betrautet Ijatte. 

Des (SufebiuS 3Beltd)ronif in ber tiberfefcung 
bed $ieront;mu8. 

83on biefem gangbarften £ülf6mittel madjte Otto nic^t 
bm häufigen ©ebraud), roie bie meijten feiner SBorgänger, 
»oljl aud bem ©runbe, roeil beffen meijle 9fngaben il)m 
fdjon »erarbeitet im (Sffeljarb vorlagen. Ob er baöfelbe 
unter beö ©iifebiuS 9lamen citirt, mödjte jiueifelljaft fet;n, 
ba bie 9fnful)ntngen L 33 secundam Eusebium in ben Cod. 
t>on #annot>er, ©djefflarn, 3ena s ) unb Sfbmont fehlen, bie 
©erufung auf GufebiuS Gljronif II. 7. aber au8 9fugu(Hn 
de c. D. 18. 25. abgefdjrieben ift 4 ). Unter bed §ieront;nui8 
Kamen füljrt er bie Söeltdjronif bäufig an (j. S3. I. 3. 4. 

1) 5t fommt in biefem untergefchobenen 2J?üdjtt>nf manche 
©teile x>ot, bie brr 8fömtfa)en 5tircf>e fe^r ertvflnfc^r toäre, trenn 
fit in ber Xbat au« bem apoflolifa)en 3eitalter berrü&rte. 0o 
namentlich III. c. 2. über $etrul unb ?)aulu** bie Unäa)fyeit 
ertoeifen ©tele ttnadjroniftmen, unter anbern bie (frmä^nung ber 
6tabt (lonftan tinopel. 

2) Dod) f^aben bie $anbf$rifren Don ©thefflarn unb Hbmont 
bat teu ber Äutgabe. 

3) naa> ber ffieraletc&una,, bie dompter nach ©oet&e't Sin- 
»eifuna, (3Berfe XXXII. p. 165) Don biefer $anbfd)rift be* 
XII. 3ahrhunbertt wanflaltete. 

4) »erfll. tnbeffen I. 6. 



Digitized by 



158 Über bte ßljroiti! Ctto 9 * von grciftagen. 

II. 14.), oft aber bejeid)net er fte nur burd) alii ober aliae 
historiae (fo II. 15.) ^5 Don anbern ©djriften beö §iero* 
ntjmuö fttl)rt er nod) an: bie supputatio in prophetiam 
Ezechielis II. 14. 20, in Daniel. II. 42. III. 2 (et II. 
9. 10. 47. III. 7), de illust. vir. III. iß a ). 

3)ie Äirdjengefdjidjte beö (gufebiuö 
fennt Otto unter beö gufebiuö Spanien 5 III. 24 bejeidjnet 
er fte auöbrttdftid) als historia Eusebii quam ecclesiasti- 
cam vocant. <£ö ergiebt ftd) leidjt, baß bei ben jal)l~ 
reidjen (Sntleljnungen, bie er auö berfelben machte, iljm bie 
befannte gateinifdje tiberfefcung berfelben Don 9tuffin üon 
5fquileja öorlag. 3n biefer SBejieljung muß Otto'ö 3rr* 
tljum auffallen, baß er biefe tiberfejjung unb bie bem Stuffm 
angeljörige ftortfefcung beibe bem £ierontjmuö jufdjreibt. 
©0 fagt er nidjt allein IV. 6. : qui scire vult, legal Tri- 
parütam historiam sive ecclesiasticam a beato 
Hieronymo scriptam, fonbem füljrt bieö audj nod) 
mi)tv auö IV. 21 : Hieronymus ecclesiasticam historiam 
ab Eusebio scriptam transtulit, duobusque libris apposi- 
tis usque ad mortem Theodosii deduxit, oergl. mit IV. 
18. hueusque (ad mortem Theodosii Magni) Hierony- 
mus ecclesiasticam perduxit historiam 5 ), tuäl)renb eö 
bod? grabe fefifieljt, baß Stuffm beö (Sufebiuö £ird}enoe= 
fct)id)te ttberfefct unb jroei SMidjer binjugefügt, bie überein^ 
(Hmmenb mit Dtto'ö Angaben biß jum Sobe Sbeoboftuö 

1) III. 25 fjat ber Drutf bei Uret p. 68 : Eo tempore «päd 
Castrum Dmonense Benignus Polycarpi diseipulus, in Gatlias 
missus, martjrio coronatur. Diefe Stelle feljlt in ben $anbfcf)rif* 
ten oon $annot>er, ©a)efflarn unb Slbmont. Sie ift aus <£>iero* 
nt)mu6 entlehnt, feljlt aber aua) in bem genntynlidben %nt unb 
tfl Don $ontaeu* in ben Hnmerfungen gu feiner Slueaabe p. 637 
a. au* bem Codex Fuxensis nachgetragen. 

2) SBotyer Otto ba* 3*ugnt§ bei $ierongmu* über %>^tto 
entnommen M (III. 13), turtg id) nia)t, eben fo wenig alt bte 
Duelle ber unmittelbar öor^erge&enben, ebenfalls ben ^>r)ilo br ttef» 
fenben <Raä)riä)ten. 

3) cf. I. 15. IV. 14. 




Übtx bie ß&rouif JDtto'* tum gmftttgett. 159 

bc8 ©rofen flehen. §fud) biefe (enteren, freilid) nutet befl 
#ierontjmu8 Stamm, jtnb fleijng Don Otto benufct roorben, 
eben fo mit 

bie Historia tripartita, 
bie er enttoeber unter biefem Flamen ober unter ben tf;rer 
einjelnen SBerfajfer anführt (oergl. befonberö IV. 10), na- 
türlidj aber mir in ber tiberfefcung, bie ©pipljaniuö auf 
gnfftobor'ö ©ebeijj unternahm, wie Otto IV. 23 bieS felbjl 
anfuhrt. 

STugufhn'ß 33ud) de civitate Dei nnb beö Dro- 
finö ©efcfyidjten bilben, loie fdjon oben bemerft, einen 
fcbr wefenttidjen S3eflanbtl)eil feiner Gfyronif. gr fpridjt 
ftdj hierüber fclbjt anfö ©efhmmtefte in bem Prooem. ad 
Isiogrim. p. 8 au§: Sequor autem in hoc opere prae- 
clara, potissiroum Augustinum et Orosium, ecclesiae 
lamina, eorumque de fontibus ea, quae ad rem propo- 
sitamve pertinent, haurire cogitavi. ©ie fmb feiner 
(janjen 9Tnfd>auung8weife ber ©efcbidjte ju nal)e oerwanbt, 
alö baj* er nidit überall, wo e8 nur anging, il)ren 93erid}= 
ten üorjug8weife gefolgt wäre. 2)ie8 gcljt fo weit, baj* er 
feljr triele gefdjidjtlidje Stotijen au8 5fugufHn entnimmt, ber 
bod? eigentlid) fein ©efdjidjtßwerf im ftrengen (Sinne beö 
SBorteö fdjreiben wollte, nnb ttm bem Drofmö ju folgen, 
ben .fuerontimnö oerfäfjt, wenn be6 (Srjleren 9tadmdjten aud) 
nur eben auf biefem berufen (cf. III. 25). Sfn nnbern 
©teilen verarbeitet er bie beiben letztgenannten, wie II. 1, 
roo er, um beiber Sfngaben aufredet ju erhalten, in ben 
gefyler oerfällt, jwei Xiocleö ober 2>eioce8 ftatt eines an- 
junel;men ')/ ben einen oor ^firaorteö nad) §ierontjmu8, 
ben anbem, unmittelbar il)m nadjfolgenb, nad) Oros. 1. 19. 
3u bemerfen if* nodj, baf er be8 ßefrtereu Saljre ber ©tabt 
Jttom in ben oord)ri{Hid;en3eiten auf 3atjrebe8 9tinu8 reburirt. 

9ftan fünnte ftd) berechtigt glauben, aud; bie Sljronifen 

t) Die Jorm Diode« flammt au* jDrofui*. 



Digitized by 



160 Über bie Gtyrotti! ©tto'e tum gfretfhtge*. 



be§ Isidoras unb be8 Victor Tununensis unter 
feine äQuetten ju rechnen, ba er ben gnbpunft ibrer 33üd?er, 
nad) feiner geroöljnlirten ©itte, V. 4 unb 9 anhiebt 93on 
einer JBenufcung beS SftboruS möchten ftd) aber nur fdjrcadje 
©puren, wie I. 27, öon ber be§ SJictor, fo Diel id) gefe* 
l)en tjabe, feine nadjroeifen lajfen. 3)a er biefen lefcteren 
at§ Turonum episcopus anführt, fo tag bie Söermutljung 
nalje, bajj hierunter bie ßljronif beö Georgius ober Gre- 
gorius Ambianensis gemeint fetj, bie al8 ba8 SQerf eined 
Victor Turonensis angeführt nrirb (9frd). VII. 51) unb 
eins mit bem bei Scaliger thes. p. 80 abgebrutften ijl *). 
3)odj ergab eine S3ergleid)ung forooljl mit Georgius Am- 
bianensis, ald aud) mit bem Cbron. Victoris ep. Turonensis, 
baS in ber unten genannten Hamburger Sfbfdjrift ebenfalls 
fid) befanb, fein Sftefultat *)/ 

35ie trenn aud? fpärlidje ©enufcung üon ©eba'ö 
©djrift de sex aetatibus mundi fdjeint ftdjerer ju fe^nj 
id) finbe ©puren baüon III. 24: Huius diebus Hermes 
librum pasloris conscripsil; ib. 39: Valerianus lu- 
minibusorbatus; IV. 26 über bie oierte oefumenU 
fdje ©tjnobe, wenn lefctere 9tadjrid)t uidjt auö ©igebert a. 
452 Ijerflammt. ©gentl)ümlid) aber i{t, bajj Otto IV. 1 
bie Saufe ßouftontin'S b. ©. in ber ©t. 3ol)anneßttrdje 
}U 9tom ald Traditio Romanorum anführt; id} Ijabe bieö 
Sactum allein im ffieba finben fönnen. 

Diefe Traditio brauste inbejfen nidjt grabe eine fdjrift* 
lidje, mit SSeba übereinfHmmenbe Überfiefenmg ju fetjn, fic 
fönnte ju jener großen SJtenge (Srfunbigungen gehören, bic 
Otto bei feiner tfnmefentjeit in 9tom über beffen frühere 

1) Qiefrr festere Umfianb ge&t audj au* einer Hamburger 
Bbfdjrtft be* Georgius Ambianensis bert>or. 

2) «Rur baf eine 9ta$ri$t, bie Otto IV. 4. unmittelbar tot 
feiner drafl&nung beö Victor Taroo. ep. betbringt: Corpus S. 
Antonii reperlum, Aleiandriae reconditur, tt>el$e id) im filtern 
Victor Tununens. ni$t finben fann, fta) in bem Victor Turon. 
ber Hamburger $anbf$rift p. 90 na$tpeifen läßt. 



Digitized by 



Über bie Gtyront! ©tto'e uott gfretftngem 161 

®efdjid>te eingesogen Ijat '). 2Ran wäre üerfudjt, hierunter 
ebenfalls einjelne SCngaben ju begreifen, bie er au3 ber 
Historia Romana entnommen Ijnben ttritt. 3)enn bajj 
fr bie unter biefem Warnen befannte ©fyift ober bieHist. 
miscella benufct tjabe, fonnte, affer 2Jttttye ungeachtet, nitfct 
inb Slaxt gebraut werben j eö ergab ftd) faft flberaff, baj* 
Otto bem DrofmS allein nnb, roo biefer xijn verließ, bem 
effe^arb gefolgt ifl. 3fcar beruft er ftd) I. 30 auSbrittfli* 
auf ba8 3eugnij$ ber Hist Rom. *), bod) geljt auö einer 
SSergleiAnng mit (Sffefjarb p. 50. lin. 30. Ijerüor, baß biefer 
knufct unb bieS ©tat tüd)t im flrengjkn ©inne ju nefj- 
men ifl »), eben fo roie er II. 15. bie Sfnfüfjrung Roma- 
norom hisloria au8 bemfelben abgetrieben fyat. ©puren 
tiner felbftänbigen JBenufcung ber Hist. Rom. ließen ftd) 
titMäjt m 32. in ben Warnen Iulius unb Trax unb V. 
1* nad)h?eifen, ttjo senatum — commendans, mit ber Hist. 
B om. iibereinfttmtnt, roaljrenb Sffet;arb 128. committens fyat. 
$od) ijl 5ieS ju unbebeutenb, um eine Solgerung barauf 
flrönbm ju fönnen. Um fo auffaffenber muß eö bann er* 
feinen, bajj Otto IV. 3, nadjbem er bem (Snfebiuö hist. 
eccl. IX. 10. folgenb angeführt fyat, baß unter Eonjiantin 
pax desiderata diu tribolatae ad plennm red- 

1) Bergt, weiter unten. — 3n 33ejug anf jene obige ©tette 
IV. t. umrfce bie* au« einer STOarginalnote , treibe eine $anb s. 
XII. ex. jum Hbmonter (Sober giebt, Verborgenen : Quotquot enim 
in tuperiore Roma consistunt, usqoe hodie babtisterium habent 
in tesümoaiyro quomodo a Silveslro Rome baptizatus est post 
tirannorum peremptionem. 

2) jDirfr @reQe: Roma enim construeta a duobus fratribus, 
sc. Romulo et Remo, historia Roma na testante etc. 
bt* avium quaerebatur ftetyt bem Grffel><ub p. 50. 30. aufierorbent* 
liü) AfHiltd), ftnbet ftdj aber nur in ben Druden, alfo toa^rftyein« 
Utb audj in ber SBtener ©c^ottenljanbfdjrifr, nid?t aber in ben 
ttobb. t>on $annot>er, ©c&efflarn unb Hbmont. 3n 
bet Senaer ^anbförift fe&lt fte im Sexte au$, n>irb aber in flei> 
nerer Bd)tift unten am dtanbe gegeben. 

3) Der Kuftbrucf: Urbis scripiores II. 2. bebeutet too&l me(jr 
bte Äöraifäfn Dieter alt bie eigentlichen ©eföittytfc&reiber j man 
nergf. tvaS mir oben Aber JBirgil unb ßitran gefagt $aben. 



Digitized by 



162 ttfter bit Gtyrottt! ©tto'ö oott gfreiftttgett. 

ditur ecclesiae, fyinjufefct, et utRomanorum ha- 
bet historia, non solum his (baß bießirdje ©üter be* 
f am) Serenissimus imperator assensum praebebat, sed et 
aliis exempla dans, caput oroniuro infantum Romanam ex- 
altavit ecclesiam, utbeato Sylvestro eiusdem ur- 
bis pontifici, insignibus regni traditis, ipse 
se Byzantium transferret — um fo auffalleuber, fage idj, alö 
ftdj Ijierüon, fo triel idj roeijj, in ber H. Rom. feine ©pur 
ftnbet ■) uub baS gtömifdje Soff roeuige Satjre Der Dtto'8 
Steife nad) 9tom bei ßonrab III. gegen bie #djtl)eit ber 
Gtonftantinifdjen ©djenfungöurfunbe auf baS ßntfdjiebenfte 
(Sinfprudj eingelegt tjatte. Mendacium vero illud et fa- 
bula haeretica, fdjrieben bie {Römer an if;n, in qua rc- 
fertur Constanlinum Silvestro imperialia simoniace con- 
cessisse, in Urbe ita detecta est, ut etiam mercenarii 
et mulierculae quoslibet etiam doctissimos super hoc 
concludant. SJicanb. ß. ©. V. 199. nad) ber Amp. Coli. 
II. fol. 556 (ep. 384). 9öar biefe Sfnfic^t uad) bem ©turje 
STrnolbS twn Sreöria burd) bie entgegengefefcte Derbrängt 
roorben? ljatte biefe teuere fid) roijfenfdjaftlid} geltenb ge* 
mad)t, unb ging fie nun in Dtto'8 ßbronif unb Don ba 
in Shriebridjö I. 33rief über? Sfaji möchte man e$ i?er~ 

1) Otto mü§te beim unter tiefem tarnen bie Vitae Pontiff. 
Roman, t>erjre(jen, n>o biefe Urfunbe oöerbinfl* üorfommr, Anastas. 
ed. Biaocbini I. 35; aufierbem wirb fie erwähnt in bem ©riefe 
grirbridjö I. an $abrtan IV. Cont. Aquic. Mon. SS. VII. 408. 
21. Nusquam enim ante tempora Consta ntini Sil Test er 
regale aliquid habuisse dinoscitur; sed eius pietatis concessione 
paxreddita est ecclesie, überlas reslituta et quidqaid 
bodie papalus Tester regale habere dinoscitur, largiliooe princi— 
pum oplinet; ettpa* abtoeicfyenb berSIbbrurf hinter Rade?, ed. Urst. 
p. 563. Dtefe Übereinfhmmuna, la&t bermunjen, baß Otto ber 
feerf. biefe« ©riefe« ift* oergl. n>a« toix oben p. 6. über feine 
(Stellung an griebri^* #ofe gefaxt. 2ieft man in ©ejug hierauf 
in biefem ©rief bei Urfuftu* — unb biefe ©teile fefclt im 
%t%tt ber Cont. Aquic. — : Revolfile annales et si Iccluin 
neglexistis, quod asserirous illic in?enitur, fo möd)te e* foft f<$ei» 
tun, alö ob Otto feine eigne Sfjronif ritirte; benn anbere (I^to* 
nifen erwähnen biefer (Fonflantiniföen @$enfung bo$ ni$t. 




Übtt bie ßljronif Otto'* oon greifmgen. 163 

mutben, ba Otto IV. 3. unmittelbar nadjber fidj auf ba8 
3tugui$ ber Stömifdjen Äirdje beruft: Exhinc Romaoa 
ecclesia occidentalia regna, tanqaam sui iuris a Con- 
stantinosibi tradita affirmat, in argumenturaque tri— 
butum (exceptts duobus Francorura regnis) usque hodio 
exigere non dubitat. könnte e§ bemnad) nid)t fdjeinen, 
baf eben auf Dtto'S SBeranlajfung Jfaifer Sriebridj biefer 
ben Stedten feiner Ärone feineöroegS günfligen Sfnfidjt Don 
ber &djtl)eit ber gonftantinifdjen <3d)enfung8urfunbe öor 
jener anbem beim JRömifdjen SBolfe Ijerrfdjenben ben SBor* 
jufl gegeben l)at *)? 

9fn bie (SrivcÜjnung ber Histor. Roman, fnüpfen wir 
trobf am befkn feine 9fnfÜljrung ber Gesta Romano- 
rum VL 13. Reperi ego in quibusdam gestis Roma- 
norum post Carolum tertiura, tanqaam imperio a Fran- 
cis ad Longobardos translato, Arnolfum in catalogo 
imperatorum taceri et Ludovicum caeterosque post 
ipsum in numero augustorum poni. Obtrcl)! biefe (Stelle 
auf eine ausgeführte ©efcindjte fdjliefjen laffen mtfdjte, fo 
frteint boefc nidjtS weiter alö üaifercataloge bamit gemeint 
;u fetin, wie er beim audj in bem ©riefe an Steinalb p. 6. 
jagt: item de catalogo imperatorum seu ponlificum 
Romanorum usque ad eum qui inpraesenliarum est 
disserui. 9fn einer anbern ©teile, VI. 22, bejeidjnet er 
biefe Gataloge al8 JRömifcben Urfpnmgö (secundum Roma- 
nos). 3n ber SEljat finbet ber t?on iljm angeführte Um- 
ftonb, bafc Sfrnuff in ber JReilje ber Äaifer übergangen wirb, 
fidj in bem tfaifercatatog beö Cod. Valic. Mon. III. p. 218 a ). 

1) 34 »et§ nity, ob f$on na$gefeiefen ift, feit wann omts 
Itc^e Serufungen ber $äp{te auf biefe Urfunbe t»orfommen. Sur bie 
(Befehle beS ^ierard)iföen gtyfieme* eine fe^r intereffante grage! 
$inbct fid> bor jenem ©riefe $abrianl I. an Jtarl b. ©. autf bem 
3a$rc 777 fäon eine foläe Berufung? «Reanb. III. p. 168. nao> 
Onoi Cod. Carol. p. 352. 

2) (Sbenfo in ben Codd. Cavensis et Vindobon. ib. p. 215. 

217. 

ilrd>io k. X. SJotib. 12 



Digitized by 



164 Uber bie «fcroitif ßtto'e »Ott $rrifmgett. 



35a8felbe SDterfmal ertucif t bann aber and) eine nafjere 93e* 
jieljung ber Sbronif Otto'8 jn ber ßaiferlifle, bie in ber 
$annoDerfdjen §anbfdjrift neben ben angehängten Gesta 
Pontiff. Roman., bem fogeuannten Codex Eccardi >), jttfy 
befinbet 5fud) I;ier Ijaben mir anf Karolus folgenb: Ar- 
nolfus iuxta quosdam ; iuxta quos(dam) Romanos Lon- 
cobardi Ludewicus, Berengarius etc. s ). — 3)a£ Otto 
aber and) bie Gesta Pontiff. ber genannten $anbfdjrift 
benufct, mfldjte anS III. 20. Alii vero hanc Cletum di- 
cant et Anacletum post dementem ponant IjerDorgeljen, 
inbem fie biefeföe {Reihenfolge giebt, toäljrenb bie älteften 
$)apfHijten (1. c. tom. I ) barin mit ben Don Otto unmittefe 
bar Dörfer au3 (SufebiuS gejogenen Angaben übereilt^ 
fHmmen *). 

3or baue 8 beibe äBerfe luerben Don Otto V, 4. aus* 
brüdftid) angeführt. 2Benn er nun in ©efrejf feiner audj 
oft baö getüöl)ntid)e SJerfaljren beobad)tet, unb feine 9ta<fy* 
ridjten burd) gffetjarb'S S3ermittelung übernimmt, fo Ijat er 
baS Original beiber ©Triften bod) aud) birert benufct, fo 
II. 10. 36. de saccessione temp. unb IV. 16. 26. bie 
@otl)ifd)e ®efd)id)te. £a8fetbe ift Don ^aul 53a rnc* 
frieb ju fagenj V. 11. 16. 18. geben ben SBetueiS, baf 
er itjn Dor Sfugen gehabt. 

@ine ffienufeung 9tegino'8 ijt Don bem 3al)re 841 
an ftdjtbar (V. 35.)} Don biefem 3eitpunft an gehört 9t. 
unb fein Sortfefcer ju ben ©(fyriftftellern, tottyt Otto am 
fleifjigjfcn ausgetrieben l)at. 2)ie8 geljt bis VI. 24. a. 966. 
SBefdje #anbfd)rift er Dom Stegino benujjt, fftnnte man 

1) tom. II. 

2) ftu$bte übrigen $anbföriftrn fjaben: Arnolfiw iuxta qaoe- 
dam. Iuxta Romanos Longobardi Ludewicus, Berengariiis etc. 

3) 2öa« Otto VI. 32 (in. fagt: Eihinc Romana erclesia in 
electione canonica pontificuro intantum infirmata invenitur, quod 
iste (Suidegerus) quatuorque sequentes ab imperatore ibi 
positi in catalogo inveniantur, finbft ft$ bort frtt« 
lt$ ntc^r. 



Digitized by 



Itter bie Gtyrotttf Otto'd tost gtrifmften. 165 

uietlcicht barauß bestimmen, baß VI. 6, bie ßeöart patraus 
ber Codices 3. 4. 8. bcr Monumenta, VI. 7. aber bie 
getart Ratisponam ber Cod. 5. 6. giebt. VI. 13. erweif t 
enblidj, baß er ben Codex Frising. üor $fugen gehabt 
Ijaben muß, »eil er bie in bemfelben befinblicfye SJtargiuafc 
ncte Wer wieber giebt. 

3m VI. ©ud) capp. 28—31 fytt Otto üon SBippo'ö 
Vila Conradi feljr fleißig ©ebraudj gemalt} ebenfo wie 
Don beffen Versus pro obitu Conradi, au8 benen er VI. 
31. einige 83erfe anführt. Db er aber aud) SBippo'a Pane- 
gyricus Heinrici III. gehabt, möchte jwetfelljaft unb wenig* 
fleud nid)t au6 ben beiben SJerfen, bie er VI. 28. barauö 
anfuhrt, ju erweifen felm, ba biefelben ebenfatte in ber Vita 
Conradi fidj befinben. 

©gentljfimlid) ijl Dtto'a 93ert>iltuif ju ben gefdjidjtlidjen 
SBerfen bea Hermannus Augiensis, beffen gfjronif 
Dtto, fo Diel wir feljen tonnten, mir VI. c. 31/32. unb 
meCeidjt aud) c. 33. benufct, worauf er in ber Grjäljluug 
be* 8cben8 £einrid)8 IV. fügleid} wieber auf (Stfefyarb über- 
gebt. SBringt man hiermit ben Umjtonb in SBerbinbung, 
baß er VI. c. 33. fagt: Caeterum tarn eius (Hein ici III.) 
quam patris sai actus et virtutes Hermannus Con- 
tractu* in libello quodara, quem ipsi destinavit, 
luculenter *atis disseruit, fo mtfdjte man, ba Otto 
Hermanns ßljronit nur für bie {Regierungen jtonraba II. 
unb $>einrid)8 III. benujjt bat, bei £einrid) IV. aber, 
wie gefagt, ju gffefjarb jurfitffefyrt, faß auf ben ©e- 
banftn tommen, baß er in ben angeführten ©teilen nid)t 
^ermaunS ©jronif, fonbern beöfelben Gesta Conradi II. 
et Henrici HI. üor Sfugen gehabt. £ie tibereinfhm* 
mung be8 3>jrte$ feiner 6§ronif mit ber Hermanns wäre 
bann barauö ju erflären, baß ^ermann einen Stjeif ber 
verloren gegangenen Gesta in feine STjronif übertragen 
Xj a \) tt _ sjft an ijat auö einer anbern ©teile Dtto'a Der* 
mutzet, baß biefe Gesta in SBerfen abgefaßt waren } wie 



Digitized by 



166 Übet bie (Sljrotti! ©tto'e ton ftreiftngen. 



mir fdjeint, nid>t mit JRedjt. 3)enn Dtto'8 SBorte in SJc* 
treff biefeö Umjlanbcö (VI. 32.): Unde rursus*) est ille 
rhythraus 1 ) Herraanni Contracti de praefato tri- 
tt in p ho (#einridj3 über bie Ungarn), qui sie ineipit: 

Vox haec melos pangat 
laflen, ttrie mid) bünft, frinen 3»eifel über bic SJerfdjiebens 
Ijeit biefer beiben ©griffen #ermann§. Söären beibc ein 
unb baöfelbe SBerf, nrie fönntc er Ijier c. 32. als ein @e* 
bidjtfiber ben Sriumpl) §cinrid)8 III. alfein anführen, 
roaö er c. 33. eine fdjön nnb lid)toott gefdjricbene SebenS* 
gefäidjte 3 ) ÄonrabS II. unb £einridjö III. nennt? 
Unb wenn er c. 32. bieS Söerf fdjon ermähnt Ijätte, ime 
wäre eö ju erflären, baß er c.33. beffen tfnfityrung burd) 
ein Caeterum einleitete unb nid)t ben geringfkn Sejug 
barauf näljtne, baß er unmittelbar Dörfer fdjon baöfelbe 
befprodjen Ijättc? 3d) glaube alfo annehmen ju müjfeii, 
Weber baß bie Gesta Ch. et H. in SSerfen gefdjrieben, nod? 
baß fie groar in $rofa üerfaßt, aber einjelne SJerfe barin 
eingelegt fetyen 4 ), fonbern tnelmeljr, baß ^ermann jtüci 
Söerf e öerfaßt, bie Gesta Ch. et H. in %kofa, unb einen 
Rhythmus Don bem Sriumplje $einridjö III. über bie 
Ungarn. 

SSeüor lüir ju (Sffeljarb übergeben, §aben mir unter ben 
Quellen ber Sfjronif Dtto'8 nodj bie Gesta Trevirorum 
anjufüljren, tueldje er I. 8. III. 15. 45. IV. 7. benufrt Ijat. 

3)aß (£ffeljarb8 Chron. universale bie $aupt~ 
quelle für Dtto'S 61)ronif geroefen, (jabeu wir fdjon öfter 

1) Die« rursus ifl nur ein fc^tefer ttuftbrucC, nrie ta) meine, 
in ©ejttfjung barauf, bat er unmittelbar Dörfer, c 31, aua) fc^on 
»erfe unb jwar bie SBippo'S angeführt fcat. 

2) Der Cod. Hannor. (jat nur rursus est rhitinms, fo 
baj* baS bejeia)nenbe ille fortfällt. 

3) Cr. Berthold. Mon. SS. V. 268 : GesU quoque Chonnradi 
et Henrici imperatorom pulcherrime dcscripsil. 

4) rote SBaifc Sc VII. 554. uritt. 



Digitized by 



Übet bie Gtyrontf Otto'« ton gtetftngett. 167 

erwähnt. (£8 ijl auffaffenb, bajj er bcn Flamen be$ 58er* 
faffrrö biefeS Den il)m fo oft gebrausten $ülf6mittel8 nidjt 
gemufft ju Ijaben fdjeint 1 ), inbcm er VII. 7. il)n nur als 
quidam ex his qui se eidera expeditioni interfuisse 
testatur bejeidjnet unb VII. 11. tyn ganj allgemein unter ben 
gortfefcern be8 Droftuö unb Crufebiuö nennt. 35iefe tefctere 
(Stelle, bie fid> beim Sa^re 1106 finbet: Hucusqae tarn 
ex Orosii quam Eusebü et eorum qui post ipsos usque 
ad dos scripserunt libris lecta posuimus, giebt jugleidj 
btutltd) ju erfennen, baf er nur ben erfhn Sljeil ber 6ffe* 
^arbifdjen Sljronif, ber bis 1106 gebt, üor STugen gehabt, 
©ine ©enujjung ber pars altera ift nid)t nacfjjuroeifen *). 
3ft baljer bie ^anbfdjrift, bie itjm üorlag, ju ber in ben 
Hon. mit B bejeidjneten Slajfe ju redjnen, wie SBaijj SS. 
VII. p. 14. mit 9ted)t bemerft, fo Iäft ftdj aus II. 25. 
(ed. ürst. p. 36. lin. 12.) Derglicfcen mit Ekk. p. 68. 
lin. 61. ber weitere <3d)luf* jieljen, baf er ben Codex 
Gothanus (in beu Mon. No. 5.) ober eine biefem entfpre* 
Acnbe ^nbfdjrift benufet Ijat, ba biefer allein Don allen 
#anbfdjriften jene Sfngaben enthält *). — 3n ber 33enujjung 
(gffetyirbd burd) Dtto (äffen ftd) jwei Sfbfdjnitte erfennen. 
9tad)bem er il)m im I. SSu^e bis jum 8. Eapitel gefolgt 
iß, oerläjjt er iljn im 9fKgemeinen, wenn er aucfa ginjetneö 

1) 3n biefer fBejie^ung fyat (Sffetyarb überhaupt ein eigne« 
Unglütf gehabt. 

2) wenn man niät anführen toiU, baf er VII. 14 fin. baS« 
feifce SBortfpiel mit Privilegium unb Privilegium , unb bei berfeU 
ben (Gelegenheit, nie Ekk. p. 246. 20, brauet. $o$ war ba«» 
felbe im 12. 3aWunbert fe^r gebräw&li^. 

3) fBergl. Otto VII. 8. Don ber rebellio Henrici V, n>o Otto 
aud? mit ber erfien «cbaction (Sffe&arb'S, bem Xert ber Monuro., 
nid>t mit ber fpätern Überarbeitung beftfelben übereinflimmt. $ier* 
gegen ift H xoofyl o&ne SBebeutung, wenn ftdj VI. 34. eine bunfle 
©pur ju finbrn fa)eint, als ob er au$ bie fpätern 3ufäfre ber 
Codd. C. D. £. jum 3^re 1074 gehabt &abc. Die 9tad>rid>t ift 
ju allgemein unb betrifft ein ju berannte* {actum, <S>regor'S VII. 
rrfle ©onobr, als ba§ man etwa* ©id)ere* barau* fa)lie§en 
tönnrr. 



Digitized by 



168 Über bie Gtyrotti! ßtto'e Hott ffreiftnge*. 

mir in SBejieljung auf ifyn faßt, tute I. 27, ober an einjefc 
neu ©teilen tfjm aufs 9teue folgt, ttrie II. 1. 2. 25 (wo 
er bie fabelhafte Hist Alexandri M. aus i$m entnimmt), 
unb III. 2. — bis baf er IV. 23, wo @ufebiu3, 9fugujiin, 
Drojiuö unb bie H. triparlita ifyn oerlaffen, auf juriltf* 
feljrt, um itjm öon ba bi3 VII. Ii. mit feltenen Unterbre* 
jungen treu ju bleiben. 

SBon ßebeuöbefdjreibung ber ^eiligen benufctc 
er bie Vitae SS. Mauricü, Gereon is, Viti et Afrae (Ol. 
45.), S. Basilii (IV. 10.), S. Severini (IV. 30.), S. Colum- 
bani (V. 7.), S. Corbiniani (V. 24.), S. Bonifacii (V. 25.). 
Sfujjerbem tjatte er bie Epp. S. Gregorn V. 2. 16. unb 
aud) tooty V. 5. (bod) ftnb bie ©täte auö benfelben IV. 28. 
unb V. 3. auö (Sffeljarb abgefdjrieben) unb bie Epp. Am- 
bras. IV. 18. 

CDieS ftnb bie föriftlidjen Duellen, oon benen ftd) mit 
©idjerljeit urteilen läßt, baß fie Otto bei Sfbfaffiing feiner 
(Sljronif vorlagen. 2)od) giebt e8 nod) eine 3al)l anberer, 
t»on benen bied jtoeifelljaft feyn möcfete. Söir rennen baljin 
bie Gcsta Franc. V. 9. 16. unb fonft, baö Chr. Wirziburg. 

V. 4. über ^nörian, oergl. mit ber 9fu3g. in ben Mod. VII. 
24. lin. 35. Berthold. VI. 33. 34. Brano VI. 34. Aonal. 
Quedl. et Hildesh. VI. 28. 31. Sigebert. VI. 24. Aonal. 
Saxo VI. 31. — 3n folgenben ©teilen aber beruft er 
auf ©djriftfhHer ganj im Wtlgemeiuen, oljn.e fie näljer an* 
jugeben: II. 2. Aber bie 9fbftommung be8 JRomuluö unb 
Äemuö oon einem ^riejler, DI. 17. über Sftero al8 SfntW 
c^rift, IV. 18. 3eugni| ber Geologen feiner 3eit, IV. 27. 
über ben Urfprung SJenebigö, VI. 15. quidam modernus* 

VI. 17. Äaifersgljroniren, VI. 23. beutfdje ©jronifen, VI. 
36. qaidam ecclesiasticus scriptor '). 

9fn bem fünfte, wo bie iljm oorliegenbe Stecenfton 6tf r= 
tjnrbö itm oerließ, VII. 11, bemerftDtto auöbriUflid): Cae- 

1) Diefe «nfü^ruiifl fcf>It abrr in btii $antf4riftcn von 
®$rfflarn, ^eiligen Äreuj unb Bbinont. 



Digitized by 



Übet bie <S$rottt! Otto'6 ton greifmgen. 169 

leram qaae recentis memoriae sunt, a probabilibus 
viris tradita, vel a nobis visa et audita ponemus. 
©eine 9tad)rtd)ten nehmen alfo fcon l)ier ab urfprünglidjen 
SBertl) in Sfnfprudj. ®S if* nidjt unfere Aufgabe tiefen 
nätyer ju unterfudjen. 3)od) finben nrir, bajj er aud) föon 
in ben frühem Steilen feine eignen Vnfdjauungeit unb ©r* 
funbigungen in bie (grjäljhing einfließen ließ, fo III. 15. 
IV. 21. IV. 27. IV. 32. V. 9. VI. 11. 27. VII. 7"). 14; 
baf er ftd) namentlid) auf SBolfefnge jtüfcte, fo I. 25. III. 
4. 13. V. 3. 11. VI. 15. 20. unb baf er inöbefonbere 
feine 9tad)rid)ten Aber 9tom, bie mit bent 6nbe beS gefynteu 
3aljrljunbertS bebeutenb ju toerben beginnen, aus ben $Be* 
ridjten glaubtoürbiger üDtänner biefer ©tabt gejogen Ijat *). 
SBir rennen Ijierljin folgenbe (Stetten VI. 25. 32. 33. 34. 
36. VII. 1. 14. 16. 

£filfSmitte[ für bie neue SfuSgabe. 

SÖir Ijaben trier Ausgaben Don Otto'S Gbronif} bodj 
bilbet bie erfte, treibe SuSpinian nad; ber £anbfd)rift 
beS ©djottensßlofhrS ju SBieu, ©trajjb. 1515, mad?te, bie 
GJrunblage ber brei foatern: ^Htljou unb UrjHfiu8 
traten roefentlid} nidjtö 5fnbereS, als baß jte ben $)rutf 6uS- 
pinianö in ibren SfuSgaben (Safef 1569 unb Sranffurt 
1585) trieberljolten. 3)od) bflrfen toir nidjt überfein, baß 
ber grjlere p. 346. feiner Sfuögabe auf befonbern SMättern 
einjetned 9teue au8 jroei §anbfdjriften beS 9Jt. SlaceiuS, 
Don benen bie jüngere bem Snbe beS 15. 3aljrl)unbert8 
angehörte, nad)trug, wohingegen UrfHjiuS am Stanbe feines 
9)ud?8 üerfdjiebene ßeSarten, aber nur an wenigen (Steffen, 

1) $ier ergänzt er (Sffe&arb in betreff t»on %H&ri($ten über 
feine eigene gamiite; er föfcrt ben tarnen 3fta &in$u, brr bei 
Ekk. p. 220. nur bur$ N. angebrütet tuar. 

2) VI. 32. ut egomel in Urbe Romanis tradenlibus aiidivi, 
unb ebenbdfetbfi : sicut probatorum Tirorum relatu cognovimus. 
VII. 16. diennt Romani. 



Digitized by 



170 Übtx bit 6f)tonif Otto'« tum Sreiftttgen. 



anmerft. $)a uad) feiner tfngabe xljm fitrj cor bem35nitfc 
jtoei 3üridjer $anbfdjriften — tüooon aber bie jüngere eine 
Sfbfdjrift ber älteren toax — gufamen, fo ijl t>oraufyufe|jen, 
bajj jene 8e8arten ben 3ütid)er £anbfd)rifteu entnommen 
fmb Sie Dierte ?fu8gabe enblidj meiste Siffier im 
netten SSanbe ber Bibl. Cisterc. ©ie ijl ofjne allen SBertb 
unb ebenfalls nur eine 3Bieberl)olung be3 3)rucfS} mir 
werben aber fpäter nod) einmal auf feine 9fu$gabe fSmmt» 
lieber SBerfe Dtto'8 jurütffommen muffen. 

35ie brei erfteren Sfuögaben geben alfo mefentlidj nur 
eine Stecenfton, bie ber SBiener ©diotten^anbfcbrift, roeldje 
überbauet bie j weite 3tebaction ber STjronif, alfo bie Sonn 
jit repräfentiren fdjeint, in ber Otto fein SBerf an ?meb- 
ridj II. überfanbte *). — 35odj ftnb audj 3nterpolationen 
aufgenommen fcorben, bie erftdjtlid) t?on fpäterer $anb 
Ijerrübren. 

(Sine britte 9tebaction ijl bann unjttmfelbaft in ber 
©eftalt be8 SejrteS tvabrjuneljmen, iric iljn iibereinfHmmeub 
bie #anbfd)riften Don §annot>er, ©djefflarn, §eil> 
gen Aren) unb — gehnffe (Sigentfyümlidjteiten abgeregnet 
— audj bie t?on Sfbmont geben. <2ie fyaben, im 93er* 
gteidj mit bem 35rucfe, überaß biefelben ßütfen unb bie* 
felben Grroeiterungen 8 ). 

Diefer britten Jftebaction fcfyeinen nun ebenfalls bic 
$anbfdjriften beö «Sfacciuö unb bie 3ürid?er be8 Urfhfme, 
fo wie bie Senaifdje unb bie (Strafburger aujugeljöreii. 
3n ^Betreff ber erjteren fann id) bieö freiließ nur aus 

1) Urfitfm* bemerft p. 196. au§erbem noa), bat i&re gaffung 
fürjer wäre, unb er eine burd)greifenbe änberung nia)t für tbun» 
lia) trautet &abe. Über tiefe 3ürirt)er .&anbfa)riften öergl. 5lufff§ 
«njeiger für Äunbe be« $eutfa)en Mittelalter«. 1832. p. 74. 

2) Ob aber noa) #anbfa)riftr« t>orf>anben ftnb, welche &te 
erftc SRecenfion, b. bie ©eftatt be« Zttttt, in welcher ber 
SSerfaffer ei bem 3fingrim wibmete, bar|teücn, fann ia)nia)tfaa,tn. 

3) Die« näfcer barjulegen wirb mit Crrfolg erft bann möglicb 
feqn, wenn ia) eine noa) größere 3afrl t»on .§anbfa)riften au« eig- 
ner 2Infa)auung fennen gelernt f>abe. 



Digitized by 



Über bie ßftrottt! Otto*« uott gfreifingeis. 171 



bem Umftanbe folgern, baj} fle bie ©riefe Dtto'8 an 
Jtaifer SJriebrid) I. imb an feinen £anjler 9teinalb ebenfalls 
Do r ber ßfyronif geben, raäbrenb pe in ber SBicner £anb* 
fdjrift ftd} am ©djluffe berfelben befinben. Deutlidjer Ijin* 
gegen tritt eine JBertüanbtfcbaft ber 3üri($er #anbfd)rifteu 
mit ber britten Jftebaction IjerDor. <3o geben biefe, in 
Übereinftimmung mit ben $aubfd)rifteu Don £annooer (1), 
©djefflarn (2), ^eiligen Jtreu j (3), Sfbmont (4) 1 ), IV. 25. 
Bleda flatt Bada ber Sfuögabenj V. prol. illustrium 
doctorum Berengarii, Managaldi et Ansbelmi flatt 
ill. d. Manigoldi et Ansbelmi; VI. 34. Radolumque 
flatt Karolamqae *). 

2Jiit »ejug auf ba8, tvaö JRabeDic I. 11. oon Otto 
gefaßt, bafj er im Sfugenblitfe beö Xobeö SReue über bie 
9frt unb SBeife gefüllt, wie er Don Öilbert Don ^oitiera 
gefprodjen (Gesta I. 46. 47.), unb bie $aubfdjrift ben 
Gifhrcienfer SJttfndjen ju SJtorimont übergeben fyabe, um 
bie anftöfcige ©teile ju Derbeffern, fönute man üermutfjen, 
baf Siffier in feiner Bibl. Cisterciensium bie Gesta nad} 
einer anbern in biefem (Sinne Deränberten SerHRecenfion 
gegeben Ijabe. 83ergl. 9frduü I. 169. ?fber er erwähnt 
ber Duetten für feine neue 2fu8gabe mit feinem SBortej 
biefelbe Derräty ftd) Dielme^r, fotool)! in 93ejiel)uug auf bie 
Gljronif alö audj auf bie Gesta, auf ben erffen 93ti(f als 
ein nidjt immer treuer Sfbbrui beö Sejrtea beö ^itljouj 
namentlich I;at and) bie ©teile in ben Geslis I. 46. 47, 
tvüdjt ben frommen SBerfaffer nod) auf bem Sobtenbette 
beunruhigte, ganj biefelbe Sorm unb Raffung, wie in ben 
früheren Sfuögaben. 6ö fragt fid), ob biefe, bie nidjt ju 

1} 9Rit biefen ßatytn werben wir bie genannten $anbfa)riften 
in ber Hudgabe bezeichnen. 

2) mit Huftnabme ber ttbmonter inbrfj, bie frier ebenfalls 
Rarolamque lieft, ©«läufig brmerfrn wir aber, ba§ biefe Äbmon« 
ter boa) aud) Äbnlicfcfeit mit ben 3üria>er #anbfa)riften &at, ba§ 
fte ben £rrt namentlich in ben fpätern »üdjern terfürjt unb felbft 
perftömmelt giebt. 



Digitized by 



172 Über bie Gtynmif Otto * iura gretftttgen. 

Parf unb wenig anjüglidj ip, nidpt fdjon tmrd) ©percienfer* 
l)anb üerbejfert ip. 

2Btr erwähnten obm, baji Dtto bem Jfaifer Sfriebrid) 
feine $anbfd)rift burdj ben 9fbt Stapato Don SBriljenffrpljan 
unb feinen Kapellan 9tagaüin ober Stabetric überfanbte. 
9Jlit SBejieljung hierauf ifl ber Umflanb wichtig, bajj bie 
SJlündjener #anbfd)rift ber (Sljronif ehemals bem JfloPer 
SBeiljenPepljan angehörte (Sfrdjto IV. 512.); e8 wäre 
möglidj, baji wir in iljr ba8 Original ber britten 9tebactton 
entbetften. 

3n betreff ber ?frage, ob jener Sapettan Dtto'8 9taga* 
trin ober 9tabeoic geljeijjen, ljabe idj in ben ljanbfdjriftlidjen 
9ta$ridjten be8 9frd)to8 nic^tö finben fönnen. Der Sorte 
feter ber Gesta wirb überall Radevicus genannt. Dodj 
ifl in biefer 39e§iel)ung nodj ju bemerftn, bajj eine ber 
#anbfd)riften be8 SJlacciu8 ebenfalls Ragewinus lieft unb 
Werburg iljre 83erwanbtfdjaft mit ber britten 9tebaction 
ebenfalls bejeugt 



3} e m e r f u n g e n. 

I) 3cfy peilte oben, als Don Dtto'8 clajpföen (Stubteil 
bie Siebe war, bie SBermutljung auf, baji er ba8 ©tat auft 
bem Simaeua $piato'8 (Chron. VIII. 8.) woljl au8 Sicero 
entnommen Ijaben möchte. SWeine *ftad)forfd;ungen in bit* 
fer SBejieljung waren fruchtlos; bie ©teilen, wo ©cero ben 
£imaeu8 bed $piato citirte, entfpradjen ber SfnfÜljrmifl 
Dtto'8 nidjt. ©8 bliebe ju unterfuctyen übrig, ob er bieö 
nidjt au8 3Jtacrobiu8 genommen l;at. 3ebenfatl8 ip tyiet^ 
für aber widjtig, wa8 Soufm in bem 9fnljang ju ben Oeu- 
vres inädits d*Ab£lard (Doc. in£d. sur Fhist. de Fr., 
Paris 1836) p. 646. in biefer 23ejieljuug beibringt. (£ö 
Peljt nad) iljm fep, bajj *piato"8 Simaeuö feit bem aebteu 
ober neunten Saljrljiuibert nad) bem Gommentar be* (5bal= 



Digitized by 



Übet bie Gtyroitif Otto'« tum gretfutgeit. 173 

cibiud im ?fbenblanbe befannt h>ar. 3n beii fjraflmenten 
be8 #onoratu8 Don Sfuhtn über eben biefelbe ©djrtft $pia* 
to'ö, bie Gonftn p. 648. befannt madjt, babe irfj inbeffen 
bic in ftrage ffefjenbe ©teile ntdjt finben fönnen *)• 

2) golgenbe Sfnfüljrungen, bie Otto in feiner (Sfyronif 
madjt, Ijabe idj in ben Don iljm citirten SBerfen nidjt fin* 
ben fönnen: 

I. 6. Eusebius. — I. 7. Philo. — III. prolog. Augu- 
stinus. — III. 6. Iosepbus. — VII. prolog. Augustinus. 

1) Vu$ ttbäfarb brfennt auflbriicfliA, bog er ron tyUrto niebt« 
feabe Irfrn fönnen, toeil tym nichts in £atcimf$fr Übrrfcfcung be* 
fannt geworben. DialecL ed. Cousin p. 205. Äergl. fteanber 
b. »enterb 2. HufL 1848. p. 200. 



Digitized by 



V. 

Übet We ßljroitif *tteti#« oott Dr. SBilmanö. 



a p i t e t. 



I. 6 

©et Betfaffet bet 
mann et 



<5f)totiif. — Die 3ett 
gefdjriebett. 



ÄJürfen tüir bic fünfHerifdje Verarbeitung bed gefdjidjt* 
fielen (Stoffes, bis auf wenige 9fu8nal?men, überhaupt nidjt 
al8 ein SSerbicnfl ber mittelalterlichen #iftorifer betrauten, 
fo tritt un8 in ber unter bem Kamen Sflberi^'9, angebli* 
djen 9JWndj8 üon £roi8-foutatnc9, befannten SQettdjronif, 
obrooljl fte bod; fdjon einem fpäteren, gebilbeteren 3ritalter 
angehört, ba8 formelle ©lement gerabeju noeb in bem 3u* 
jtonb ber erjten {Roheit entgegen. Da8 gefdjidjtlidje 2Jla~ 
terial ijt auf baö Äujjerlidjjle an einanber gereift unb nur 
burdj ben Saben ber Chronologie mit einanber oerbunben, 
Don leitenben 3been, oon einer gefdjidjtlidjen ®runbanfdjau= 
ung, roeldje alle Steile bed SBerfeö beljerrfdjte, pnbet fid> 
feine ©pur. G8 ift eine ber merfrcfirbigjten Denfmale für 
jene Oebunbenljeit beö nrijfenfdjaftlidjen ©eijieö im 2JlitteI* 
alter, roeldje ben überlieferten (Stoff aufa (Strengte in ber 
gegebenen Sorm ber Stammelt ju Dermalen jfrebt unb bie 
fid) an ben Dingen ju oergreifen fürchtet, wenn fte biefer 
gorm audj nur einen S3ud)jtaben nimmt. 

9ttan follte meinen, ber Urheber einer fo roljen 3ufam- 
menfkllung ljätte nidjt eben, toaö feine ^erfbnUc^feit betrifft, 



Digitized by 



Übtt bie Sftrorn! *ttm#«. 



175 



^flmflanbwifffnf^aftlic^erUnterfu^unfl fetjn fönncn. 9fber 
grabe umgeMjrt fdjeint in ber Äujierlidjfeit feiner miffen* 
fd)aftlid)en Sfrbeit ber ©ntnb ju liegen, marum man in 
$flberid)'8 (Sljronif entmeber ein Don mehreren @d)riftflete 
lern fortgefefcteö SBerf ober bod; bie $anb Derfdjiebener 
Tutoren Ijat entbetfen motten. 

Diefe jfritif bürfen mir aber moljl eine oöllig unbe* 
grünbete nennen. SBir merben bie fcerfdnebenen , in biefer 
SBejieljung geänderten 9fnftdf>ten einer Prüfung untermerfen 
unb hierbei baö jur 8öfung ber tJrage nötljige SJtate* 
rial, roie wir fyoffen, Dottjränbiger als unfere Vorgänger 
famtneln. 

I) Durdj Sehnig 1 ) unb bie Senebictiner *) mar ein 
SBiberflmtd) jmifdjen bem Umjtanb tyerüorgeljoben morben, 
bajs bie (Sljronif üon einem ÜJtönd) üon Sroid^fontaine6 
fyerrüljren fotle, mäljrenb bod; ber SBerfajfer fidj metjrfad) 
alö ein SWönd; fcon 9teu*moujKer bei £ulj felbfJ bejeidnie. 
JHefer SBiberfprudj — auf ben mir unten jurütffommen 
merben — bilbet ben 9fu8gang5j>unft für bie üerfdjiebenen 
über biefe 8rage laut gemorbenen SJteinungen. 3n biefer 
Sejie^ung glaubte ber 93aron uon SBillenfagne s ) eine nridj» 
tige gntberfung gemadjt ju ljaben, alö er in Sflberidj 
a. 1127. U. p.254. 4 ) bei @elegenl)eit beö SJtorbeS #er$og 
Ätirfö tum glanbern bie Jöemerfung fanb: In aulhores 
sceleris acerrime vindicatum est a rege Ludovico — 
Eoram progenies tota exiliata est, et multi innoceotes 
quae noo rapueraot exsolverunt , inter quos fuerunt 
pater mens Hermanous et frater eius Helebaudus, qui 

1) Bibl. hist. prem. ed. n. 7103. p. 355. unb n. 16803. 
i. IL p. 151. 

2) »orrebe &u Ree. XIII. f. 44. unb t. IX. 

3) Recherches pour semr ä I'hisL de U ci-derant prin- 
cipaale de Liege. 1817. t II. 433—451. Dif ff Nbtmnblung t»cr« 
bitnt faum ber (Snuätiming i fie ift fo leichtfertig gemalt, baf? ber 
»erfafffr, tote er felbjt gefleht, im Hugenblitf, n>o er förteb, ben 
SZett Wbtxiüf* ni$t Dor Hugen hatte. 

4) nac^ ber Huftgabe von Seibnij Acc. bist. t. II. 



Digitized by 



176 



Übet tue Cfronif «tteritfa. 



pueri nobile« et pulcherrimi — de Flandriis in Fran- 
ciam anfngerunt. SHefer ©oljn ^ermanne, mit Utatncu 
Sflberid), ^abe bie Sljronif, rote SBitt. — man roeijj \\\&)t aus 
roeldjem ©nmbe — annimmt, bis 1163 gefüljrt, ein anberer 
2ftberid} fie bann bid 1220 fortgefefet, worauf enbtidj ein 
2Jtöndj Don 9teii*moujKer bie jroeite gortfefrung bis 1241 
Ijinjugefttgt fjabe. 3n biefem lefrtern roitt er bann bcn 
9JtauritmS (SanonicuS biefcS JflofterS erfennen, befannt 
burdj ben Umftonb, bajj il)m Giles d'Orval (Aegidius 
Aureae-Vallis raon.) feine Gesta Epp. Leodiensium roib* 
niete. SBir fommen auf biefen Tefetcm $)unft bei SBefpre* 
dnmg ber Quellen 1 ) jurücf, mfijfcn aber, Neroon abge* 
feljen, SBittenfagne'S #nfi$t Don uorntyerein als unftottljaft 
Derroerfen*), unb jroar aus bem einfachen ©runbe, weil 
«flberidj tiefe Stadjridjten auSbrürftity unter ben 9lamen 
unb bie Autorität £elinanb8 ftettt, in beffen 61)ronif (ap. 
Tissier Bibl. Cislerc. VII. p. 182.) fid} in ber 3$at bie 
angeführten SDBortc finbeu. ©o jerfättt biefe Soniectur mit 
aUen i^ren Solgerungen entfdjieben in StidjtS. 

2) SBegrünbeter bürfte ftbon bie SWeinunfl SrnfPS er* 
föeinen, bie, obrooljl früher entftonben, erfi 1838 im Sfp* 
penbir ju feiner histoire de Limbourg II. 6 — 10. oon 
gaüattetye veröffentlicht rourbe. <gr nimmt es p. 9. als 
feine (Sntbeiung in Sfnfprudj, baji brei ßanonifer in #uty 
an biefer 6ljronif unb jroar in ber 2frt gearbeitet, bafi ber 
erfte bie @rjftl)lung bis 1221 geführt, ber jroeite bie 
3aljre 1222—1227 l)in jugefttgt , ber britte enbli^ ben 
©djluji bid 1241 uerfajjt fyabe. CDiefer lefete, nimmt audj 
(Srnflan, fei? oljne 3roeifel jener oben befprotfyene SütaurU 
tiuS geroefen. SBaS ben 9tamen beö SBerfajferS betrijft, fo 
läjjt er biefen fcöHig ungeroifo itjm fdjeint eö fetbft uidjt 

1) unter bem fcrtifrl: ©efötfye einzelner Diöcefen, fiüttic^. 

2) Gin @le^ed r&ut 2at>aHeije ju drnfl h. de Limbourg 
SRoten p. 10. aber au6 einem anbern Orunbej ben toirf liefen ^at 
rr ni$t malgenommen. 



Digitized by 



Übet bte (Sljromf Mbtndf*. 



177 



waljrfdjeinlidj, bafj btefer mit ber öfter iwrfommenben 5Be= 
jeidjnung Albericus ftdj felbfi gemeint fyabe, trielmeljr 
glaubt er in ben biö 1111 üorfommenben Sfnffiljrungen 
alö Autor bie $anb be8 eigentlichen 6ompilator8 ju erfen~ 
neu. 3Me SJrage, waö unter 2flberieu8 ju üerfhljen fety, 
wirb bei Untermietung ber $petit*9tabelfdjen 9fnftdjt naljer 
befprocbm werben} bie ®rünbe aber, auö wetzen ©ruft 
oerfdjiebene Sfortfefcungen annimmt, berufen einjig auf ben 
SBorten, mit weldjen 9flberid) bie ©rjäljlung beö Saljreö 
1227 fd}liej*t: haec omnia iofra sex annos gesta 1 ) causa 
continuatioois explevimus. (Srnft mürbe Stecht Ijabm mit 
feiner 9fnfid)t über bie gortfefcungen, wenn biefe ©teile 
JBe§ug näjjme auf ba8 ganje SBerf $ bann umfaßten biefe 
fedjö 3al)re 1222—1227 atterbingö eine befonbere Sorte 
fefrnng. 9fber nidjt allein giebt e8 tjierfür feine anbere 
S3riegfk0e, fonbern e8 mufi aud) eine unbefangene ffietradj* 
tung be8 ganjen 3ufammen(>iug8 und bie Sftcinung tyttit* 
JRabefe al8 woljlbegrünbet erfd^eineu (äffen *), weiter bie 
angeführten SBorte nur auf 9flberid)'8 unmittelbar Dörfer* 
gebenben {Bericht über yolnifdje greignijfe bejieljt, in beut 
ber Gbnmifl alterbing8 bie StorfÄtfe mehrerer 3al)re jufam- 
menfaft 3Me8 wirb in ber Sfjat burdj ben 9fu8brucf: 
tandem Dei iudicio a luxuria interficitur (Logestelaus) 
betätigt, ber auf eine längere Steibe Ijier jufammen berührter 
3af>re fcbliefcen läjjt*). 

9Tber abgefeljen Don biefer gewijj richtigen, unb bind) 
bie 8e8art ber faxifa §anbfd)rift nod) betätigten 9fu8le* 
flimg jener ©teile, ljätte (Srnfi nedj SBeweife genug finben 
Fönnen, bafi baö ganje SBerf uon einem SBerfaffer Ijer* 
rfifire unb feine 3erlegung ber (Sfyronif in brei 5fbfdnütte 

1) Gesu ift Bufa( bei $arifrr cod. 4896 A; tpai bte groge 
fcfcr aufftört. 

2) H. tili, de la Fr. XVIII. p. 281. not. 

3) 3n brn Sauren 1222—1226 enoä^nt 9(1. $oleni mir fei« 
mm ©ort. 



Digitized by 



178 



Über bie Sftrottif Wbnidf*. 



nur auf roittffirlichen SBorauöfefcungen beruhe. Um hier 
gleich bie fdjlagenbjten ©rünbe ttorjulegen, fo ift roohl nicbt 
glaublich, bajj, wenn in bemfelben SBerfe ed einmal oon bem 
9fbt Sflepanber Don #ut; Ijeift, a. 1208. p. 449: de quo 
in loco opportuno dicemus, unb bann a. 1236 
p. 557: obiit dominus Alexander primus abbas no- 
strae ecclesiae novi Monasterü Hoyensis l ) — fuit hic 
vir laudabilis vilae, — bajj bieö Don jtoei Serfajfent §tt* 
rühren fönne. 9Ber jeneö a. 1208 gefdjrieben, muß ge* 
roujjt haben, baf er nod) einmal oon ihm ju fpredjen hatte 
unb jroar bei feinem Sobe. Sflfo jeidjnete audj Elberich 
bie (Sreigniffe beö 3ahre8 1208 fpäter alö 1236 auf, unb 
nur fönnen fomit unmöglich an bie S9eenbigung beö$aupt= 
werfe mit bem 3aljre 1221 benfen. 2)ieö wirb burd) eine 
grojje 3a^I anberer (Stellen betätigt SQir feljen felbft, bafi 
er ba6 ganje, uotlenbete 2Berf Dor9fugen gehabt unb unter 
ben frühem Satjren feine Söorte au8 fpäteren citirt} fo 
namentlich a. 878 I. p. 208. qualiter diclus über per 
300 circiler annos auetoritatem obtinuerit et landem 
damnalionem ineurrerit, habetur inferius in a. D. 
1225, quando idem über iussus est comburi, üergl. 
1225. II. 515, too ftd) ein ausführlicher S5erid)t hierüber 
ftnbct *). (Sine #auj>tjteHe aber, bie auf 6 Überjeugenbfle 
bartljut, nid}t allem, bajj ba8 ganje SDBcrf oon einem SJer* 
faffer unb jroar nadj bem Saljre 1239 gefchrieben ijt, unb 
bie ebenfalls tme bie obigen DöHig überfehen ift, giebt baö 
Satyr 281. I. p. 23. Manichaeorum haeresis turpissima 
in Perside exorta est. Isti sunt qui nostris diebns 
vocantur Bulgari, per quam diabolus multos sibi falsos 
marüres per ignem acquisivit. Et 6 prob dolor! 
pessima luxuria ad quanlam caecitalem devenisti. J)ie8 
bejieljt fiel) unatocifelhaft auf ben Bericht beö 3al)ree 1239. 

1) ®o unb nity Leodiensis ift ju Iffcn. 

2) Ä&nlty t>ern>etrt er t. 941. I. p.278. auf baS 3a$r 1227 
II. p. 525. 



Digitized by 



Übtt Me ß^tonil «ttertdj'a. 179 



II. p. 569. factum est maximum holocaustum et pla- 
cabile Domino in combustione Bulgrorum etc. 1 ). 

9Btr fiellen Ijier gleich bte (Steden jufammen, treibe auf 
bic 3eit 5er 9fbfaffung ein rntfdjeibenbeö ßidjt toerfen. @o 
mu£ fein »eridjt über »iföof $ngo Don ßüttid) a. 1200. 
p. 421. fpäter alö 1229 getrieben fetjn (oergl. b. 3. II. 
530.); bann bejieljen fid> bic SBorte nostris diebus 
beö3abreö 1160. II. p. 335. entfcfjieben auf baö 3al)r 1233. 
unb bemeifen für bic SBorte beö 3al)reö 1160 eine fpätere 
«faffimg a!8 1233 5 enblicty aber mirb im 3al)re 1113. 
p. 223 unb 224 birect bad 3al)r 1240, unb a. 1239. p. 
571. baö 3al;r 1246 alö Gpodje angegeben, too hrir an* 
nehmen müjfen, baß bie Dorliegenben Söorte niebergefdjrie* 
ben mürben *). 

SRfiifen wir bie 3eit ber 9fbfaffung fpäter als baö 
3abr 1239, bie ber ©djtujirebaction aber über 1246 Ijin- 
auöfefcen, fo bürfen mir bod) anbrerfeitö iu lefeter 93ejiel)ung 
baö 3atyr 1251 nid)t überleiten *). 2)ieö möchte t?or 
Sfllem au8 bem Umjtanbe ljeroorgeljen, baf Äaifer Srieb- 
rief) II. alö modernus imperator a. 1168. II. 351, an« 
brerfeitö aber Jfttdjarb üon Sonuoafliö II. 557. a. 1236. 
nodj tiidjt alö res Romanorum bejeidpiet wirb, ttrie bieö 
a. 1241. p. 578. bod) in Sejug auf #etnrid) JRaöpe 
jtattfinbet. 

SDirfcr llmftanb ift um fo nadjbrurföüotter ljeroorjulje* 
ben, alö nrir burdj bie gemattete 95ennfeung ber Kollationen 
ber §Jarifer $anbfdjrift 4896 A, ber bejieu, bie toir fenuen, 
imb welche bie oerborbenen ßeöarteu nteifl immer unb üor* 

1) 3n beiben 8erja)ten tritt ajeia) ftarf bie Sreube bei fona» 
tifa)en SRdna)* an bem ©ranbopfer ber Äejer ^rrt>or. Die* ifl 
ein inneres deinen ber Crm^ett beS SBerfi. 

2) II. p. 223 unb 224. 3m 3o&« 1240 hätten bie $o«pi* 
taltter 350 (SapeHen, bie SempSer 7000 Käufer gehabt j p. 571. 
So^anneS de Plano-Carpino toäre 1246 au ben Sartaren gefanbt 
toorben. 

3) »erflL toa* toir unter ber (Befaßte ber einzelnen Diöcefen, 
beim Ärtifel 2üttia), über ttgibtu* ton Drbal bemerfen »erben. 

•f$to jc. X. Sanb. 13 



Digitized by 



180 Übet bie ßfrottif «Iberi^ö. 



trepd) üerbeffert, in ben ©taub gefefct fmb, in bicfer einen 
interpolirten Sert ju erfennen, befielt 3ufäfce na4 bem 
Saljre 1256 unb fcor bem 3aljre 1295 Don nnbefannter 
£anb ben SBorten ?f(beridf 8 ljinjtigefügt roorben fmb »). 

galten wir nun mit ben Gcrgebiiiffeu unferer llnterfu- 
djung bie Sfnftdjt grnjt'S gitfammen, fo tritt uns mit ber 
bejtimmten 3eit ber Sfbfaffintfl aud) eine ebenfo beftimmte 
5>erföulid)feit beö SSerfafferS entgegen. Die Derfcfyiebenen 
Steife beS SöerfS fMjen bann in einem fo innigen 3ufam* 
menljange ju einanber, baß loir futuuljl in ber ^erfun beS 
SSerfafferS nl8 aud) in bem Sßerfe ben Geratter ber ©in* 
beit nic^t ferfennen bürfen. 

1) a. 1241. p. 577. lin. 22. morluus qui (Otlo IV. imp.) 
de filia marchionis de Marborch habuit filium du— 
cem de Bronsric et Elisabeth uxorem Guillelmi 
de Hollandia regis Romanorum qui genuit Flo- 
rencium qui nunc est Hollandiae codi es. Tandem 
etc. unb a. 1239. p. 574. lin. 14: Obiit comes Simon de Pon- 
tiro, quatuor relinquens filias, quarum unam duxit res Castellae 
de Hispania Fernaadus, et filius eius AI Tunaus duxit filiam 
regis Arragoneasis, ex qua genuit Sanctum regem qui 
nunc est; alleram etc. <&a\\<t)0, ber ©ofm Sllfon* X. (f 1284) 
unb (Snfcl gerbinonbe III. (f 1252) regirrte t>on 1284—1295. 
Anno 1224. p. 513. frtrb in einem äfnitt$rn 3ufafee (Sonrabin* 
ermähnt. 34 ^ar erfl t>erfu$t in bem gebrutften Serie eine ä^n* 
lidje, bis über 1265 fnnauftge^enbe Interpolation an einer @teQe 
ju ßnben, bie nur be* [Riefen 2lu*brurf* entfieibet ju »erben 
braucht, um unfre Slnpt^t ton ber3eit ber 9crbactiou ju betätigen. 
A. 1236. p. 560 : Fraler Roberlus qui hoc tempore per Galliatn 
haereticos comburebat, cum esset ?ir magnac religionis apparens 
et non existens, circa teinpus magni concilii apostarit, 
secutusque mulierculam Maaichaeam Mcdiolanum abiit et factus 
est de secta illa pessima per, annos t ig in Ii, ita quod inter 
eos fuit perfeclissimus; qui de novo resipiscens ad mandatam 
papae permultos haereticos denuda?it per solam loquclam, ei 
per solos gestus quos habebant haerettei deprehendebat eos, 
3$ bejog bie« juerft auf bn« (So n eil §u 2oon 1245 , wobei 
burdj $injufügung ber 20 3atyv , bie 3eit um 1265 a!6 bie fcet 
©efe&rung be6 aWönu)« Robert ftd> ^erau«freDen mürbe. JBielme^r 
tft bie @aä)e fo $u faffen. Stöbert n>ar um bie 3eit be* ifate. 
ranenfifdpen Conti U 1215 $ur Äefcerei abgefallen, in ber tx 
20 3at>r Derblieb , toorauf er um 1235 in ben @d)oo|j ber £irc$e 
jurfleffe^rte unb nun feine früheren ©laubenögenoffen t>rrfolgre\ 




Über bie 6(>romF «fteri#S. 181 

3) $>etit*9tabet fdjliejjt ftdj fo weit ber ajteinung Don 
6rn|t an, bafs er in ber bis jum 3al)re Uli öfter t>or* 
fommenben fBejeidjnunß autor") ben lüirflidjen Urheber 
bed ßanjen 9Berf8, einen ungenannten Sttöncb Don Steuf* 
moujHer bei £uty, in bem Don 1163 an auftretenben 
Sflbericuö aber einen fpäteren Snterpolator erfennen will, 
ber Don biefem 3al)re an bis 1222 — fpäter fommt ber 
Slame nidjt meljr üor — unter biefem Kamen SBemerfungen 
in bie ©jronif beö unbefannten #otjenferö eingefdjoben 
§abe. 35ie grage brebt fid) alfo bei iljm roefentfidj um 
ben $hmft, ob man bieö ®efdjitfjt8h>erf mit Stedjt ober 
mit llnredjt unter be8 SflbericuS Kamen angeführt Ijat. 
©efefrt feine 5fnnal)me wäre richtig unb ber SWönd; oon 
§ut), ber ba8 ganje SBerf bis 1241 einfdjliejjlid) Dottenbet, 
$abe bis §um Sa^re 1111 ju ben auögejogenen Duellen* 
fhffen feine befonberen ©emerfungen unter bem Stamm 
aator gemalt, Dom 3al)re 1163 aber ber Snterpolator 
?TIberiru6 biefe JRotte übernommen — fo fann man fragen, 
einmal, warum ber ©rftere biefe nidjt über baö 3af>r 1111 
[)inaaö fort<jefe|jt, bann aber, auö meinem ©runbe ber 
3nterpoIator alö 9flberieu8 nidjt ftfjon oor bem 3aljre 1163 
unter biefem Slamen fid} ljabe Derneljmen (äffen ? *) 

1) an. 674. 678. 717. 748. 750. 955. 1095. 1097-1100 
1106. 1111. 

2) 9>etit.«abel fhlfct feine Hnftty noch auf einen ©runb, ber 
hier eine nähere (frörterung orrbient. 3m Anfange ber örjäfjluna. 
be* 3atyt* 1213, II. p. 468. berietet ber »erfaffer über glanbri. 
fdje Greigniffe unb ermähnt hierbei ben £ob be« ©rafen Don 9to* 
mur. 33ei biefer Gelegenheit maa)t er ohne Einführung feine« eig« 
neu Ramend eine feiner gewöhnlichen Stanerfungen unb jioar 
genealogifchrn 3nt)<i(t*. tiefer fügt er ein Beugnig br* Cäfariu* 
Don $etf}erbad) über ben ©rafen von SRamur hi n S u , unterbricht 
bie* aber mieberum burch eine eigne SBemertitng unter bem Rubrum 
Albericas unb fährt hierauf im ^Berichte bei Gäfariuft über ben 
trafen von SRamur fort. Dann aber fehrt er ju ben 5tanbrifd)en 
Sngelegrnheiten jururf unb jwar unter ber fiberfd)rift : seqailur in 
eadem chronica. $etit*9cabel nimmt nun an, baf Liberia) ber 
3nterpolator mit biefen SStorten bie eigentliche Gt)ronif bei unbe« 
tannten Wönd)$ fron $uo begegnet habe, ttber wer fleht nicht, 

13* 



Digitized by 



Iö2 



Über tue 6I>rottif Wbtxidft. 



3ft cö itic^t lud lüaljrfdjeinlidjer, baji Saune ober t>ielleidit 
ber SBiinfdi, feinen 9tamen ber 9tadju>elt nic^t verloren 
gefjen $u laffeit, ben SBerfajfer, einen SRöud) Don #ulj, tvel- 
djerbiöllll fid) nur als aolor einführte, bewogen Ijabe, 
in ben fpäteren Steilen bireet mit feinem Stamm 9flberid> 
Ijcruorjutreten? ^petit^gtabet fdjeint ftd) biefe überflüffigc 
©djnrierigfeit felbfl gefdjaffen ju fyaben, um einer anbern, 
fdjou eriüäljnten, au6 bem SBege ju flehen. SBir icerben 
aber feljen, mit tuie wenig ©Itttf. Sflberidj uämlid) fagt 
a. 1130. p. 264: Exponit ctiam (Hugo de S. Victore) 
regulam b. patris noslri Augustini, tvaö fortrejflid) 
mit bem Umftanbe übereinfHmmt, bajj ber SBerfaffer SKttndj 
in 9teuf=moufHer, 9fugujiiner=Drben8 , war, — bann aber 
in einer anbern (Stelle: a. 1100. II. p. 183: Insuper et 
de prineipio nostri Cis terci ensis ordinis idem 
Urbanus (papa) memorabile perpetuum Semper habebiL 
Snbem $petit*9tabel nun jene erftere ©teile auf ben eigene 
ltdjen, nadj feiner SDteinung anonymen SBerfaffer bejieljt, 
glaubt er aud) für bie lefetere einen bequemen Sfusmeg burdj 
bie Sfnnatjme gefunben ju Gaben, baß biefer, jebenfattö audj 
ber ßüttidjer XiOcefe entjtammenbe Snterpolator mit tarnen 
?flberidj ein Gijtercienfer ÜUtöndj getuefen fet>, unb unter ber 

bafj tiefe «nna^rnt aflenfall« gültig fein fönnte, trenn bie ©4 et* 
bung jroifdjen (tyronif unb Interpolation au$ fünft auf« @a)ärfftc 
hervorträte, tornu biefer angebliche 3nterpo(ator Liberia) fia) aud> 
uoa) anberdmo über bie« fein JBerljältnit jum (Stjroniften bon SReu» 
mouftier befhmmt unb beut(ta) au«fpräa)c. «Hein bie« tft nirgenb« 
ber ja0, unb fo muß man jugeben, bat 9)etit»9iaber« Grrfläruna, 
feltfam ift. Eadem chronica fc^t bie 3bentität mit einer fO>on 
früher genannten borau«. Die« ift nirgenb« gefa)e&en ; aua) bie 
un6 jugänglid)en 2*ergleia)ungen ber brei ^arifer $aubfa)riftm 
geben nia)t«, n>a« bie @ua)e aufflären fönnte. 2Bir fonnen alfo 
nur annehmen, Silberig (jabe jum anfange be« 3at)re« 1213 feine 
GueUe gewohnter SBeifc angeben tuoüen, bie« bann aber bergeffVru 
@o träre ba« sequitur nur eine ^Berufung auf biefe £XueHe, 
wie bie« in ä&nlia)en gätten oft üorgefommen. 3a> ^abe nt<f>t 
entbeefen f önnen, tpofcer Liberia) biefe glanbrifd)en 9taa)ria)ten bat. 
dinige 2tyntia)feit ifl mit ber Genealog. Flandr. p. 402 unb 41 1 
t»or(>unben. 




Über bie gljronif «tteri^ , ö. 



183 



genannten Sorauftfeftung nur beut Älofkr SBal ©. gambert 1 ) 

angehört Ijaben Wune. Snbeffen eben jene ©teile, too von 

ben Giftercienfern bie Siebe ijl, ffcljt nnglfuflidjerroeife — 

nadj bem Sert ber Setbnij'fdjen §fuögabe — unter bem 

Stubntm aolor unb mftrbe alfo Dom Sötttndj t?on $uty Ijer* 

rüljren. «ftierburdj gerät^ JRabel mit ftd) in SBiberftmtd) 

unb fann ficti nur baburd) Reifen, bajj er Ijier grabe eine 

Snterpolation flatuirt. Sfber abgefeljen von ber ©ebenflid)* 

feit, eine Snterpolation in ber ©teile anjuneljmen, bie ben 

lefcten 93en?eiö liefern foU , tjat ber bejle *parifer Gober 

(4896 A) biefelbe in einer gaffunß, bie, toeim fie aud) nidjt 

atte 3»riftl aufffart, unb tnclmebr neue fdjafft, bod) Uber 

ben Umftonb unö Döllige ©enrijjljeit giebt, bajj ber 83er* 

faffer ber 6l)ronif 9flbericu8 Ijiejj unb bajj bie unter biefem 

9tamen unb unter bem {Rubrum autor angeführten Seiner- 

hingen i?on einer §)erfou berrfibren. 2>ie ©teile lautet 

nun nad) ber genannten $anbfd)rift in iljrem 3nfammeiu 

hange folgenbermafien: Anno 1100 Urbanus papa mori- 

tur. Sigebertus. Guibertus et Urbanus de papalu 

Romano conlendentes, moriendo uterque finem faciunt 

conleoüonis. Autor. Indiscrete loquitur et confuse. 

Guibertus mortuus est schismaticus, et ut dicit epis- 

copos Otto, horribili schismali tamquam densissi- 

mis Aegypti tenebris finem moriendo imposuit. Dico 

autem quod Urbanus mortuus est catbolicus et in mul- 

tis laudandus, cui tantum honorem contulerit Dominus, 

ot in eius diebus recuperareotur Anliocbia et Hiero- 

solyma et fierent omnia illa quae supra memoravimus. 

Auetor Albericus. Insuper et de prineipio nostri 

1) bem einzigen 9Rön4*flofter (£tfterrienfer*OrbenS in jenrm 5Bi*. 
tyuntf einürgununt, bat mögli$rr ©rife feine «nftc^t unterftfi(en 
fönnte, fjdt J>. Habel nod) baju überfein: CM ifl bie etrllc a. 1224. II. 
514: Cardinalis Conrardus — Lcodium ?cnit ibique Vallem B e n e- 
d i c t a m ordiois Cistercicnsis de no?o fundalam — consecravit. — 
Daf mit fetterem Tanten ba« 9tonnenflofier fßai ©enoit, cbcufaU^ 
(£tfierrienfersjDrbeitS, in ber 2>töcefe 8üttid> gemeint fet), berbanfe 
td> einer gütigen Sknurfimg M .fterrn Dr. ®rotefmb. 




184 



Über bie (Sljronif mhttty*. 



Cisterciensis ordinis idem Urbanas memorabile perpe- 
tuum semper habebit. Sigebertas etc. 

3>af aber jene #anbfdjrift in ber SBejeidjnung be6 
Autor alö 9flbericuö 9tedjt Ijat, bajj an eine Trennung 
jwifdjen bem ungenannten Sfngujiiner Don — aactor 
— unb einem 3nterpoIator Wlbericua nidjt ju benfen ifl — 
bied beweifen, glaube id), eine größere 3aljl t?on ©teilen, 
bie Don ben früheren ©eleljrten biötyer nidjt in ben Ärcia 
ber Sorfdjung gejogen waren. Suabefonbere aber a. 1165. 
II. p. 345} an ber erfleren fagt er alö Albricas mo- 
nachas: Ex hoc tempore Ioannes presbyter Indoram 
rex literas suas — misit, — ex quibus literis quae- 
dam hicannotabimus; in ber jweiten aber finbeu fid} oljne 
alle »eitere Sfnfüljrung unmittelbar im Serte bie SBorte: 
Inveniaatar quaedam papae Alexandri literae, quas 
misit presbytero Iohanni superius memo rat o. 
SBäre alfo Sftbericuö ber fpätere Snterpolator, fo folgte 
baraua, baf ber frühere Serfaffer jum3aljre 1170 9lücf^ 
fidjt näljme auf beffen fpäter feinem SBerfe einverleibte 35c* 
merfungen, waa ein Unbing ifl. 35aö umgeteljrte S3erl)älts 
nif pnbet ftd) 1163.11. p. 341. unter bemJftubmm Albe- 
ricas monachus: et licet ipse poeoituerit ut po- 
stea dicemas, waa jweifelaol)ne fid) auf baa Saljr 1178. 
II. 359. unb 1181. II. p.362. bejietjt 1 ). SBäre Sflberinia 
nur 3nterpolator, wie Wnnte er fidj für eine unb biefelbe 
9>erfon mit bem SBerfaffer auageben unb auabrürflid? bemer* 
fen: wie wir fpäter fagen werben, wenn bie bejug* 
liefen ©teilen ftdj bodj im Xejrte, unb wärt, wie fit eigentlid? 
müßten, in einer befonbern 9lote beö 3nterpolatorö befinben. 

30er überhaupt unbefangen unb ben SBIicf Don ben 
SMeinungen ber früheren ©elel;rten ungetrübt, bie Dorfie^ 
genbe Sbronif lieft, wirb nid)t auf ben feltfamen ©eban- 
fen geraden, in biefem Sflbericuö einen oon ber ^erfon 
bea Sfutora üerfdjiebenen Statin ju erfennen. 3)ie weiteren 
1) Die Jrage betrifft ben $fal$grafen $ctnrt$ ton Champagne. 



Digitized by 



Übet Die (fronst Stiftend)'*. 



185 



©teilen, wo biefe 9fnfüljrung Dorfommt 1 ), tljim, tuie mir 
ftfeehit, aitfd flarflc bar, bafj bie unter feinem Stamen ber 
6qfi^hma eingewebten 93emerfungen meifl ben befKmmten 
3fcetf fiaben, moraüfdje ober wijfenftfeaftlidje Sloten jum 
Sert feiner Duetten ju fetjn, in biefer ©inficfyt bttrdjauft 
alfö iiicbt Den einem Snterpolator berjurül)ren brausen, 
über aber bnju bienen, ben Söeridjt ber einen Duette Don 
ber aubeni fdjarf ju fonbern *). 

Sladj allem SMeljerigen bürfen wir und wobl befugt er- 
artten, ba §). Stabet eigentlid? für feine Sfnfidjt feine ©rünbe 
beibringt, für bie unfrige aber feljr entfdjiebene fprcdjen, nur 
einen SBerfajfer anjuneljmen uub biefem ben Flamen Silben 
rieuö $u Dinbiriren, unb bicö um fo metjr, ald bad magnum 
chronicon Belgicum feine ganje (SI)rouif unter biefem 9la* 
men fennt. 

6ö fragt fidj nun, weldie nähere Umflänbe biefer Gfyro- 
nift Don fid) uub feinen §Bert;ttltmjfeu augiebt. 

#ier werben wir mit Stotljwenbigfeit jur Überjeugung 
flefüfirt, bafc biefer SBerfajfcr Sftöndj Don sieufcmoufHer bei 
$uij ifl unb bem 9fugufliner*Drben angcl)tfrt. $petit*9tabcl 
Ijat fdjon bie Stetten gcfammelt, wo ber 9fntor Don §119 
rebetj wir DerDottjlänbigen fie mit nodj einigen *) unb feljen 
aud iljnen, baß ber £ou uub bie ganje Haltung biefer 
üoin Sfnfang beö Söerfö biß ju feinem ©djlujj 
fid) burd^ieljenben Steffen ber 2frt ijt, baj* nur ein SBe* 
lüoljner Don $119 fte gefdjrieben fyaben fann. 

a) (£8 treten l)ier ganj fpeciette Srabitioneu Don £ul; 
auf, tfieiW fdjriftlufye, wie 899. I. 235, tyeilö münblidje 

1) md. 1167. n. p. 348; 1187. p. 372; 1190. p 384 bis; 
1193. p. 398; 1196. p. 408; 1197. p. 412; 1198. p. 414; 
1200. p. 419 bis; 1204. p. 436; 1222. p. 510 ©ejufl nehmen* 
auf bat 3at)t 1221. 

2) tote 1204. p. 436: Albericus. Quod hic adiungilur 
Stratum est ex alia relatione. 

3) an. 626. 899. 996. 1035. 1047. 1066. 1075. 1101. 
1 1 16. 1130. 1208. 122 4. 1229. 1230. p. 535 unb 536} 1235. 
1236. 123 7. 1240. p. 576. 



Digitized by 



186 



Über bie ß&roml «fteru&'ö. 



1035. II. p. 66. Alii dicunt et maxime antiqui Hoien- 
ses etc., roo ber weitere SSeridjt eS aujjer 3»eifel fefct, brtj* 
ber SBerfajfer in §u\) getrieben unb eine anbre SBotföfage 
Aber bie 9Jhttter be8 berühmten 2Bifljelm8 be6 ©robererö 
auSjugleidjen fudjt mit ber in im ©djtmmge bejinb* 
ticken 1 ). 

b) SBir fyaben in ben Angaben über §ul; ben SBeridjt 
eines 9fugenjeugen t?or und; fo 1224 über ein altertfyflm? 
lidjeS bafelbji mit Serfleibungen gefeiertes Sejl, ber in eine 
Allgemeine Eljronif nidjt aufzunehmen geroefen wäre, tücnn 
ben SBerfajfer fyierju nicfyt ein befonbercö Snterejfe fceranlajft 
Ijättej bann über jtoei tiberfdjtDemmnngen 1230. p. 535, 
wo ber SBerfaffer nad) 9fufjäf>lung ber Derurfadjten <3d}S* 
ben tjinjufügt: et in diocesi Leodiensi apud Hoium, 
Hoiolus Hie fluvius enormia damna intulit oppidanis 
unb 1235. p. 554: In hac hyeme — inundatio aqoa- 
rum — enormia damna intulit. Sic in Hoio etc. 
nnb nun folgen bie betaiHirteflen 9fngaben, bie jebenfatlS 
baö CDomicil beS ©Treibers anjeigen. 

c) 9fn jirei (Stellen eublid) giebt ber SBerfaffer felbjt 
fein Saterlanb an: 1236. p. 557. IV. Kai. Aprilis — 
obiit d. Alexander primus abbas nostrae ecclesiae 
Novi Monasterii Hoiensis unb a. 1237. p. 561. roieberum 
beim 58erid)t über eine Überfdjtuemmung : fuit enim apud 
nos fere aequalis (Mosa) planitiei claustri nostri 
videlicet Novi Monasterii. 

©o türit ift STUeS Aar} unfre ß^ronif rttljrt Don 
einem SScrfaffer Ijer, bem 2Jtöndj STlberid} Don 9teuf*mou* 
fKer bei §uty , ber fid} alö folgen meljrfad} angiebt unb 
jjiermit in ÜbereinfHmmung audj ben 2fugufHner*Drben aiö 
ben feinigen bejeitfjnet *). 

1) Sefyr bejeiefcnenb tfl in tiefer Se&ie^una, fein ttulbracf : 
et ut satis auaereotibus faciamas, tra* fetner dr^luna, einen 
unmittelbar totalen Eon giebt. 

2) a. 1130. II. p. 264: regulam beati patria nostri 
Angnsüni. 



Digitized by 



\Vbtx bit ß&tomf ««erttfö. 187 



68 fiubet ftdj, meinea Söiffena, nidjta im ganjen SBcrfc, 
toaS bem wibeTfpradje, mit ?fuanal)me ber einen Don und 
o&en gegebenen ©teile bea Saljrea 1100. 3d) geflelje au f s 
richtig , fcaf id? bie namentlich aus ibrer Stiftung im Cod. 
Par. 4896 A. I)errül)renben ©djroierigfeiten nidjt ju löfen 
üermog, baj* id? nid^t begreife, wie ber Autor Albericus 
jtd) jum ©ßercienfersäDrben rennen fanu 1 ). 

3dj m&djte annehmen, bie SBenbung noster Cister- 
ciensis ordo wäre nur ber Sfuöbnnf ber SBerefyrung, bie 
rnid; moljl ein SfugufKner für einen burd? feine innige 
Srömmigfeit fo befanuten Drben gebrauten fönnte. Sfttein 
6er Giftertieiifer* Drben fpielt nodj in ganj anberer SBeife 
in tie und §ier befdjäftigenben Sragen ljinein. 

2)ie6 ift bie SJejeidinung, unter ber man gewohnt ifl 
?fl&frid; in ber @elel)rtengefd)id)te anjufüljren , nämlid) als 
SJlönc^ oon Sroiö-fontaineö (monachas Triam Fontium). 
@ie grfinbet jidj in feiner SBeife auf irgenb einen 9fu8* 
fprudj ober eine Sfnbeutung bea Gbroniffrn felbfo oiefmeljr 
find bie Grwäl)nungen biefea Äloftoa, bie wir bei iljm an 
jtoei (Stellen finben: a. 1204. II. 437. Iam exierant a 
Roma literae continentes mandatum papae ut abbas 
Guido Triam Fontiam fieret archiepiscopus Re- 
mensis unb 1214. p. 475: Huias aulem mater fuit Agnes 
nobilis comitissa, quae in abbatia Triam Fontium 
est sepalta, nid)t ber ?frt, bajj wir auf einen nähern 
3u\ammt\ti)ar\Q beafelben mit bem ©djreiber ju fdjliefjen 
berechtigt wären, dagegen fflljren bie brei alteften ^arifer 
$anbffytfieit *) , fo wie bie neuere SBolfenbftttler, weldje 
Seibnij benufete, im Sitel ben SBerfaffer ala monachas 
Triam Fontiam an, lefetere nodj mit bem 3ufa{je: dioece- 

1) Übrigen* ift ba« boppelre Autor hinter cinanbrr in jener 
6teüe felrfam genug unb lagt mi$ fair puffen , bog bie £e«arteii 
anberer, nod) nify benufeter #anbfd)rifien biefer gra^c eine ent« 
föetbrnbe SBenbung geben merben. 

2) No. 4896 A. s. XIV. 4896 B. unb C. s. XV. 



Digitized by 



188 



Übtt bte ß&romf Hlbtxiäf*. 



sis Leodiensis. Sfttein 8eibni$ l)at tveljl Dtedjt, lueim er 
biefen 3ufafe einer neuem STbfc^rift bie Sonjectur eineö 
©eiferten nennt ba, fo Diel idj au8 ben ^Bearbeitungen 
ber ßfltti^en ©ef^te babe etfeljen fönnen, ein £1 oft er 
biefeö 9tamen8 in bem ©ebiete biefeS 2M8tl)um6 ftd) nidjt 
finbeP). SfOerbinflö fütjrt ßaoattalje einen Ort $roi8* 
fontained im Marquisat de Franchimont im ßüttidjfdjen, 
unb einen jroeiten bei Sörüffel an s ). Sfffein er weift nidjt 
nadj, baß bie6 Älöfler geroefen fctjen. llnb fo mttflen toxi 
auf baS einjige berannte Älojier, roeldjeS fo geheißen, ju- 
tüdfgeljen, nämlidj auf ba8 Siflerrienfer-Älofler SroiSsfon* 
taineö in ber 35iöcefe S^AIona^fursSWanie. SBenn Sflberid) 
ba^er roirflicb 9Jtbnd) Don Sroiö-fontaineö mar, fo fann 
er aller ©aljrfdjeinlidjfeit nadj nur biefem unb fomit aud) 
bem GiflercienfeHDrben angehört Ijaben. SfCfcin feljen nrit 
üon ber einjigen rätselhaften ©teile a. 1100 ab, roo er 
ben lefctern als noster bejeidjuet, fo nriberjhebt biefcr 
Sfnnaljme ber ganje Snfjalt feiner Gljromf. £enn nidjt 
allein fmb, mie eben gefagt, feine (Srroarjnungen biefeS Älo* 
fhr8 Ijüdjft gleichgültiger Statur, fonbetn e8 fpridjt aud* 
nodj ein inbitectet ©runb bagegen. 9fegibiu6 nennt Hb. 
II. p. 265. ben 3acobu8, SSifc^of Don ^raenefle : quondam 
abbas Tri um Fontium ordinis Cjstercii, bei einet 
SBerantajfung, ber aud) 9flberidj a. 1240 — alfo in einet 
3eit, tco er mit 5fbfaffung ber Gljromf befdjäftigt war — 
eine auöfüljrlidje 33efpred)ung itribmet. Söare unfer ßljto- 
nift alfo SJtönd) Don SroiS-fontaine8 getoefen, roa8 ift na= 
türlidjer, al8 baß er benfelben 9fu8brudf gebraust, baß et 

1) in ber ©orrebe ju feiner «u«gabe. 

2) »erfll. inöbefonbere ben britten ©anb ber Galt, christ., 
iro unter ben fämmtli^en jUöfiern ber ßütti^föen Diöcefe ft$ 
fein« biefel tarnen« flnbet, ebenfowcnig al« ein Drübetf, auf 
welche« ©iefeler $. ©ejty. ben dornen Trium Fontium beuten roifl. 

3) im Kppenbtr jum jweiten ©anbe t>ou Ernst bist, de Lim— 
bourg. dlad) ben Sliitjaben einiger fiüttictjfcfcen ©flehten i(l ba« 
erftere aber nur ein ©eilen in neueren geograpljifdjen ©erfen nfrcr 
Sütrid) tyabe id) aber audj bic« nictyt flnben fdnnen. 



Digitized by 



Übet bif Gtyrottü Vlferstf«. 



189 



nidjt t>erfd>wiegen Ijätte, baj* jener pityjtlidje gegat einft 
fein 9fbt gewefen? SfHein in feinem Senate pnbet fidj 
5Rid)t8 bergleicfyen. — SBon bemfelben ®ejid}t8{mn(te au8* 
geljenb, müßten wir audj flrabe au8ffiljrlid)e unb fcCjr bc* 
fhmmte Sftadjridjten über 6l)Alon8 in feiner S&rontf erwar* 
tau Sfflein feine SJeridjte über bie Angelegenheiten biefer 
Diöcefe fmb überaus bürftiger Statur 1 ). 

Xrofr ber anfdjeinenben ÜbereinfHmmung be8 9fu8brud8: 
ordo noster Cisterciensis, mit jener 9Tngabe ber ^arifer 
$anbfdjriften, bie iljn al8 SOtönd) be8 Gifkrcienfer £lojter8 
Sroi8~fontaine8 bejeidjnen, müffen wir, glaube idj, biefelbe 
bod> al8 DöCCig unbegrünbet betradjten, trielmel;r at8 ftdjer 
annehmen, bafj Sflberidf im ßüttidjfdjen, unb jmar in bem 
Älojler 9teuf*moufKer bei §utj gefdjrieben Ijabe. 

Sine anbere «frage ift ea freiließ, wie bie SSejeidjnung 
Sffberi^'e al8 SDtöndj Don Sroi8*foutaine8 l)at entfielen 
(Dirnen. SDteine Sftadjforfdjungen in ber jiemlid} reiben 
fiiteratur be8 Sijtercienfer~Drben8 l)aben ju (einem StefuI* 
täte geführt. 9Jtan (önnte Derfudjt fetyn anjune§meu, ber 
Cfrfte, ber iljn alfo benannt, Ijabe if;n mit jenem 9Jtitftifter 
be8 ©jlercienfersDrben8 2flberini8 Derwedjfelt. Sfffein eine 
SBejieljung ju biefem ift fdjon au8 bem ©runbe unben(bar, 
weil 3ft<ri8~fontaine8 erfl 1118, alfo neunSaljre nad) bejfen 
Sobe, gegrünbet würbe. SBic^tiger bürfte fdjon eine 9fn* 
gäbe be8 Caspar Iongelinus, Noütia ord. Cisterc. (Colon. 
1640) p. 38. er [feinen: Trium fontium, Trois-fontaines 

in d. Calalaunensi. Ex tat Historia MS. Al- 

berici huius coenobii monachi. SJtüjfen Wir bie8 
auf unfere Gtyrontf bejieljen , fo ifl weiter md)t8 ju fagen, 
aI8 baß 3ongeIinu8, gleidj wie 2Jtiraeu8 *), autfy fifyon Dor 

1) 9Iu« biefem ©runbe fcerbient audj ber Sufafc beÄ Cod. 
Paris. Claromont. (Soc. lesu), mcldje unfern SBerfaffer monach. 
Triam Fonlium dioec. Catalaunensis nennt, feine ©erütf» 
fu^rigung. 

2) Serfll. bie JBotrebe tum £eibni$. 



Digitized by 



190 . 



Vbtx bie GPfjrotttf Wbettdf*. 



ber ?fu8gabe 8eibnijen8, lüafyrfcfyemlidj burdj ^arifcr £anb- 
fünften, ßunbe Don berfetben erhalten fjabt. 9fnber8 frei* 
Vidi fMIt ftd} bie ©adje, wenn mir annehmen Ahmten, baß 
ein bi8fier nodj unbefannter ©efdjidjtfdjreiber STIOeriniö in 
Sroi8*fontaine8, 3)iöcefe GljalonS, gelebt fyabe. £antt löge 
bie 33ermutl)ung nal)e, baß eine 33ertüed)8lung mit eben 
biefem bie (Schreiber ber $)arifer §anbfdjriften jn jener 
faljäjen 95ejeid)niing Deranlaßt Ijabe. 35od) gaben bie 23e* 
merfungen Don 8abriciu8 über bie ©djriftfteller biefeö 9la- 
nien8 9tidjt8 an bie §anb, tvad biefe SJermnt^nng näfycr 
begrünben fönnte *). 

II. Sapitet. 
fHatt be* 2Berl« nnb Verarbeitung be* ®toff«. 

ffici einem bie gefdjidjtlidjen 3$atfad)en Don fo Außer? 
lidjer (Seite, itrie bie djronologifdje, betradjtenben Söerfe ifl 
e8 eigentlich überftüfltg, nad; bem yiane, ber bem SBerfajfer 
bei 9fu8arbeitung beefelben fcorgefftroebt, 511 fragen. 3n= 
beffen ^at and) eine reine G&ronograptjie immer einige 
Sbecn, bie iljr ju ©nmbe liegen, bie fie beljerrfdjen. 

£>iefe treten bei Sflberid) in einer Sorm un8 entgegen, 
nrie fte au8 ber. 9fmt>enbung ber 3)i8putirfnnfl ber bama- 
Iigen llniDerfitSten auf bie Söiffenfdjaften entfpringen mußte. 
3)ie8 junädjft in ben bordjriftticben Partien, bie im ©nmbe 
nur eine djronologifdje Überfidjt geben. SBir erfahren, baß 
Sflberidj burdj 9fu8arbeitung be8 2Berf8 ber Sfufforbening 
feiner SJreunbe genügt: ed. Leibnit. I. p. 3. Voluerant 
amici nostram opinionem habere saper istis, et qui 
voluerit contradicere , parati sumus pro posse respon— 
dere. 2)a8 <3elbjtgefül;l, mit bem er tjicr rebet, jeigt fid> 

1) Hu« jenem Stifter be« (SifUrcienfer.JDrben« maty gabriciu« 
fälf($li$ &tuei $ er fönen. Der Silberig, t»on bem in bru Script. 
Cabilonenses p. 136 aebonbclt tptrb, ifl eben nur brrfelbe beittae 
Silberig. 



Digitized by 



Übet bit Gtytomf $tifcert#*. 



191 



nud) an anbern (Stellen unb giebt einzelnen Steilen ben 
flnjlrid), alö ob fie nur niebergefdjrieben nnirben, um ge* 
nnjfe dnrouologifche Siefen ja unterfHifcen. ©ejjr Ijäufig 
fpridjt er in bem SBemuftfriit ber oütUgen ©idjerljett, fo 
1. c. Quod vero 74 annis et antiquius ponimus nativi- 
tatem Abrahae quam Eusebius et secundum hoc cae- 
tera omnia, quae sequuntur, ordinavimus, haec est 
tota vis propter quam laborem istum de an- 
nis ita subtiliter calculandis assumsimus; 
ein nnbennal forbert er gleidjfam feine imjfenfdjaftlidjen 
©egner fjerauS, I. p. 31. Dico ergo non per opinionem 
sed per afürmationem et cerlitudinem, quod b. Mar- 
tinas obiit hoc anno (400), et hoc paratus sum 
probare cerlis autoritatibas contra omnes 
compotistas et cro n ograp h os, si fuerint 
contradictorcs, unb nun folgt ber SBetueia, ben mir 
und erfparen, um einige Don ben fefyr bejeidjnenben ©cfyliijj* 
Worten biefeß Sfbfafced fyier folgen ju laffen: Haec omnia 
ad hoc ingessi ut illa auclorilas quae dicitur a passione 
Domini asque ad transitum S. Martini anni 412 com- 
putantur (sie), aut corrigatur aut deleatur, cum ibi sit 
mendacium 45 annorum. Non est autem mirum, si 
usque ad haec tempora istud non fuit correctum, quia 
saneti viri, qui sunt in clauslris, plus inten- 
dunt con templ ationi et sermonibus quam 
cronicis, et literati qui sunt in seculo ad prae- 
bendas tendunt vel ad pecuniam. tiefer felbf!= 
gefällige ©laube, burd) feine Sfrbeit lounberireldjen großen 
£ieu|7 brr SBijfenfdjaft gelciflet ju Ijaben, tritt aud) fonft 
nod) Ijerüor 1 )) er bemerft eö a. 238 in Söetreff ber §)af* 
{ton ber 11000 Jungfrauen auöbrtttflidj: de quarum 
sanetarum tempore et de revelatione huius historiae 
omnes usque ad tempus Elizabeth istius errabant hi- 
sloriarum scriptores et chronographi , unb oertraut ben 
1) So I. p. 5. Quomodo ergo — Valerianus Dccius. 



Digitized by 



192 



Über Die <£$rom( ttlberuft'd. 



SJifionen, meiere bie ljeilige Slifabettj Don ©djönau im 
XII. 3al)rl)unbert über bic angeblichen (Sreignijfe beS 
res 238 gehabt, fo weit, bafc er iljnen ben Flamen beS 
angeblidjen ®rjbif(^ofö Don Ctötn entnimmt, unb jum 3aljre 
1156. II. 327. bie obige 58emerfung nodj einmal madjt: 
de quo errabant omnes chronographi. 3n anbern $)unfc 
ten ijt er bodj feiner ©adje Weniger gewifi, fo p. 8: de 
praedicto autem Menelao — qui poterit concordet ad 
secundum librum Machabaeorum, unb p. 13: Evasi in- 
ter utrumque prout potui, et qui tutiorem viam salvis 
auctoritaübus praedictis mihi ostenderit, libens et volun- 
tarius eius in hac arte ero diseipulus, wobei er jtim 
©djfaffe bodj wieber bie Hoffnung auSfprid)t, foldjc unb 
Sljnlidje 3weifel bnrtb Offenbarungen unb SBijionen audj 
in feiner 3eit no$ getöft ju fetyen *). 

S)iefe (Sigentljümüdjfeit feines SBerfeS, bajj er fid) unb 
feine ÜDleinungen gleidjfam acabemifdjen ©egnern gegenüber 
gebellt benft, madjt es nun aud) unmtfglid), an mehrere 
SBerfaffer ju benfen, ba, wenn biefe barin mitgewirft tjat* 
ten, ein fold) perßnlid)eS Clement ftdj nirgenbS jeigen 
Wnnte *). 

©eljen wir nun Don ber Sorm ab, wetdje bie ßljronif 
in ben furjen 9fufjeid)nuugen bis etwa 500 n. Sljr. Ijat, 
fo trägt jie bis c. 1220, wo feine lefcte grofie Cluelle: bie 
Historia regis, b. b. bie ©ejtyidjte ^fjilipp Sfuguft'S Don 
gtigorb unb 2Bill)elmuS SBrito, ifjn Derläjjt, ben ©jarafter 
ber bürrjten Sfnnalijttf an ji<fj, weltbe aus jufammengeftop* 
gelten 9totijen ber Derfdjiebenen unter iljrem Flamen ange* 
führten Quellen eine fortlaufenbe Gtjftijumfl IjeriufleHen 
fud)t. 3d) weiji niebt, ob id> mid) irre, aber mir fäcint 
aus einer ©teile IjerDorjugeljen, als ob unferm SBerfajfer 

1) SöergL nod) a. 340. delerminanda est a perilia. 

2) Unb tod) nehmen tt>tr Spuren Nerton au$ nod) in ben 
fpäteren 3af>rcn t&aty, fo in«befonbere II. p.66. 1035: quaesitum 
est a quibusdam — et ul satis qiiaereotibas faciamas. 



Digitized by 



Uber bie Gtyronsf »ibett#*. 



tiefe ftorm miSbrflcflicf) tforgefdjrieben roorbeu fet; 1 ). #ier* 
mit fOnnte man eine anbete ffiemerfung in SJerbinbung 
briiiflni, bie er jum gnbc be8 3at)re8 1110. II. p. 211. 
madjt, too er nadj auefüljrlidjer ©efpredjung ber genealo* 
flifrfjen SäerfjiUtniffe vieler granjöjifdjer nnb ßofljaringifdjer 
Familien jnm ©djlufj fagt: Nulli sit onerosuin qaod 
personas illas hic annotavimus, q aar am nomina 
frequenter in chartis abbatiaram inveniuntur, 
mib fyierauS tuelleidjt folgern, fein SCBcrf ljabe unter anbem 
mid; ben 3n3erf geljabt, ben gotljaringifdjen ßföfrern einen 
flmeaIcgifdj'I;iporifd)en ßeitfaben an bie §anb ju geben. 
<?in foldjer mochte tüoljl mandjem unter iljnen bei ben®ü* 
terftreitigfeiten mit ben benachbarten Samilien lüünfdjenfc* 
roertfj unb uotbroenbig erfdjeinen. 3)iefer ®ntnb würbe 
aud) bie nnuertyältnißmäfsig große 3al)l t>on außfüljrlidjeu 
geuealogifdjen 9tadjridjten, bie Sflberid) mitteilt, erflären 
imb wäre inelleidjt mit ber nid)t minber auffaHenben (Sr* 
fdjeinung iu SBejieljung ju bringen, bafs er an mausen 
Orten nur bie 9fnfang8- unb Chibtüorte feiner Quellen 
giebt, feineu ßefern alfo überlädt, biefe nadjjufdjlagen, unb 
tiefe Cluellen felbft folglich burdj fein Söerf nid^t überfTfifftg 
machen will *). 

1) a. 855. Usque ad hunc annura minor ccclesiastica hi- 
sloria Hugonis roouachi pertingit, quem eliam magist. Richardus 
in cxreptionihus suis nun transil. Uude quoniani lales Tiri — 
io medio ilincrc nos relinquunl — — prout melius polcrimus, 
quae ab islis quasi despccla conculcata sunt colligere et 
secunduin pra e s c ripla m formulam ordinäre co- 
oibimur. 

2) ©efonber« ntiffüücnb waren mir a. 852. I. 184. Et hoc 
lotum ep. Otto verbis suis lestatur, tt»o aber bie ©teile au6 Otto 
tum grcifmgru feljltj bann 1072. II. 115: Balduino iuniori Flan- 
drens! comitc etc., tuaft ber ftufana, cinc6 (Sitat6 au6 Sintbert 
tft. hierauf folgt ein (Sitnt aitd ÖJuibo , ba« aber in ebenfo räty* 
frl^aftrr SBctfe bcfctjIcfTcii wirb: pacem cum Philippo — compa- 
ravit, data sibi in uxorem privigna etc.; 1094. II. p. 142: 
Elina nd us. Quidam Ycncrabilis abbas etc. usque dilata?e- 
root. Episc. Otto. Ea tempestate usque profeclus est; bergl. 
Uli. p. 219; 1127. p. 252: Anseimus. Rex Lolharius natale 



Digitized by 



194 



Über bte (S^totiif «tterttf*. 



9TtterbingS finb bicfe ©teilen nur in geringer 3a$t, unb 
für getüößntic^ bleibt er feinem SBerfaljren getreu, bie gitate 
aus feinen QueDeu t?oHjtänbig ju geben. 68 ijl nicbt oljne 
3ntereffe, bie 2frt unb SBetfe, wie er feine ©rjäljlung jus 
fommenfleHt, näljer jit beobachten. 3m Sfttgemeinen fud)t 
er einett ©eridjt burdj ben anbern ju uerbollftänbigen unb 
jwar fo, baj* bie grjäljlung d)ronologifdj fortgebt, bie ®r» 
eigniffe auch in ben einjelnen Sauren unter biefem ©eftdjts* 
punft georbnet, unb aus bem ©runbe biefelben ©djriftfietter 
unter einem 3al)re oft brei* unb meljrmal angeführt wer» 
ben. hierin gel)t STIDeric^ fo weit, baß er juwetfen bie 
©orte eineö 61)roniften mitten im ©afre abbricht, bie S3e* 
merfung eines anbern bajwifdjenfdjiebt unb ben Sert beS 
erfhren bann wieber ba aufnimmt, wo er iljn Derlajfen 
hatte. 

(Spuren Don ftritif finben ftd} wenige unb unbebeu* 
tenbe. 9tur juweilen unternimmt er es, feine Quellen ju 
tabeln, fo 1100, wie mir fd)on oben gefeljen höben, ben 
©igebert Don ©emblourS: Indiscrete loqaitur et confase» 
unb 1116. IL p. 229. ben §elinanb ober eigentlich ben 
Sfnfelm Don ©emblourS: Ideo nimis negligenter anno- 
tantur casus qui sie annotantur. Söir werben unteu 
(oergt. ©agengefchtdjte) fel)en, wie gewijfenljaft er aud) ben 
in ben Stomanen unb (Sagen ü)m gebotenen Dorgeblidjen 
hiftorifchen (Stoff feinem SBerfe einverleibt f)at, unb wie 
feiten er baran oerjweifelt, i^ren Snljatt mit ber wahren, 
thatfäcblichen ©eftytye auSjugfeidjen. DaSfelbe fiubet iit 
93ejief)ung auf ßegenben unb SBunbergefchichten (f. b. Sf.) 
jlattj auch ft°l* m ^ m juweilen 3»eifel auf) fo 1224. 
p. 512. multa alia de ea dicta sunt, quae alii appro— 
bant, alii non credunt. 

SBom 3al)re 1220 ungefähr an trägt bie Shronif ben 

Domini etc. usque labuntur; a. 1204. p. 436: prout habetur 
in epislola imperaloris Balduini quae sie ineipit: Keyerendo 
patri usque dal terga devictus. 



Digitized by 



Übet bie ßfcromf Wbttidf*. 



ßljarafter einer größeren ©efbftänbigfeit. 3)enn obwohl 
aud) frühere Partien nidjt immer auf iljre Cluellen jurüdfc 
geführt werben fonnteu, fo fieljt man bodj beutlidj, baß er 
tom biefem 3rityunfte ab feinen ©eridjtauS eignen 9Tn~ 
flaumigen, <£rf unbigungen , Sfctenftftdfen unb ffiegenben 
SMättrrn nieberfdjrieb. £ieö wirb am ©djluß ber 9fbljanb* 
lung näfjer t?on und befprodjen werben} t;ier mir nodj bie 
Semerfung, baß biefe Sfufjeidjmmgen meljr bie gigenttjüm* 
Iid^feit eined 3£agebudje6 als bie einer ßfjrouif Ijaben 1 ). 
£\\t 8ff6rrid) bie 9Tu8arbeitung ber ETjronif, wie wir fallen, 
aud) erjl nadj bem 3al)re 1239 angefangen, fo Derrätlj 
ier $on unb bie Haltung ber Iefcten Saljre bodj, baß biefe 
auf unmittelbar bie Sreigniffe fcergegenWiirtigeuben Sfufjei^ 
mutflen benign *). 

III. (SayiteL 

JDie DtteKtn feiner Gtyroml. 

9Bir Ijabcn jtwörberft eine Heine 3al)l Don gelegentlichen 
Gitaten einjelner Cluetten anjugeben, weldje jid) befonberö 
im Anfange be6 Söerfa finbeu, nämlicb: 

1) 9Btr nehmen a(6 ©eifpiel ba« 3a^r 1240. p. 575: Lega- 
tus lacobus Praenestinus ep. — inhibuil Leodiensibus — ne epis- 
copum eligerent nisi de suo consilio — tandem coram ipso 
coasenserunl in tres personas, id est in ep. Lingonensem etc.; 
onftatt nun bat »efultat tiefer &erbanb(ungen ju geben, xoa$, 
toit toxi gleich feljen Hierben, ftä) noä) in bemfelben 3a^re tper* 
auSfletlte, bringt er emeSRenge anberer ©efä)iä)ten bei: M. laco- 
bus de Vitriaco — Kalendis Maii Romae obiit — 

Feria VII. ante f es tum S. Iohannis tempeslas roaxiroa — 

enblid? gegen ben ®(fclu§: Roberlus Ling. ep. — dalur 

a legato lacobo — Leodiensibus episcopus, qui reniens curia- 
liier suseeptus est a Hoiensibus et crastino admissus in rigi- 
lia natalis Domini — — el in die S. Stepbani pro— 
cessionaliter a Leodiensibus reeipitur. 

2) &o 1240: Coroes de Dolehen — duxit filiaro Valeri- 
anni fratris ducis (Henrici) de Lemborc; dux tarnen Braban- 
tiae nulfo roodo rult reddere Castrum de Dolehen — Roberlus 
consecratur in ep. Nireniensem. 

*rd)iv Hm X. 33ant>. 14 



Digitized by 



196 



Über bic (Sljtontf «Iberttf«. 



Stuf ine hist eccl. a. 398. 

©tegor Don Sourö a. 400. bist. Franeorum; a. 
310. über de miraculis S. Martini. 

f&t ba a. 633. 674. 726. 

9>aulue StacontiB a. 680. 738. 712. 856. 
mit) befpredjen mm juerfh 

A. bic gröfereu ©efd)i d)tö qu eilen. 

1) ßiubpranb. 

ßiubpranb'e Sfntapobojie füljrt Sflberid) 890 unter bem 
Sitel an : historia de regibas et prineipibas Europae ad 
quendam episcopum Libertanae ecclesiae de Hispania 
Regemundum nomine, uub beutlet jic bie jutn 3abre 
950, bie historia Otton. aber Don 960—965. 3d) $abe 
in beiben ffiejieljungen nidjte ju bewerfen gefunben. 

2) (Sijjebert Don ©emblourö uub feine 
gortfejjer. 

3u bem, roaö fdjon $irfd) de Sigeb. p. 361 uub 425 
uub Seemann SS. VI. 398. über bie Gigeutl)ümlid}feit bc8 
Sertee gefagt fyaben, weiter Don ©igebert uub bejTen 
Sfmplificatoren uub Sortfejjern tuiferm ?flberid) Dorgclegen 
f;at, ifl tuenig mebr fyinjujufügen. 6r l)at oljne 3»eifcl 
eine §anbfd)rift benufct, bie bem Sober ber Monumenta 
B 3 * (SS. VI. 288.) aufe ©cuauefk entfprodjen tyaben mu(L 
£er ©djreiber biefee lefctern Ijatte befanntlidj nidjt nur beu 
Cod. Affligem. B 3, foubern eine 9lebaction Dor ?fugen, 
roeldje in Scjug auf (Sigcbcrt ber #anbfd)rift F 2, in 93e- 
gug auf Sfnfelm uub bie Cont. Gemblac. bem Codex B 4 * 
amKädjjten fommt. ftolgeubee nun finb bie3»pfce, tuelcbe 
aue bem Auct Gemblac. — bwidj SJermittfung jeuee bem 
B3* entfpredjenben Sertee — in Sflbcridj'e ßbronit übtr= 
gegangen fmb: 



Digitized by 



Über Die Gfttotttf Mbtxty*. 197 

«Ibcridj. ©igebert unb feine gortfefrer. 

a. 652. I. p. 53. i 

- 693. — 66. [ AqcL Gembl. 1 t). B3*. F 1. 2. 3. 

- 711. — 71.) 

- 762. — 99. Auel. Gembl. 1 £. B 3*- F 1. 2, 3. bid 

ditavit; Don Idem Rex — vocatnr au0 
1 T). B3*. Fl. 2. 3. 

- 849. — 184. Auct. Gembl. 1t).B3*.F1.2.3 

- 876. — 205. — l£.B3'.F1.2.3. 

- 888. — 218. ifl ber 3ufafr quamvis esset — dilala 

miö 1 8, B 3*. F 1. 2. 3 (9tote jum 
3^te ©igebertt). 

- 890. — 222. Auct. Gembl. 1 t). B3*. F 1.2.3. 
- 1016. D. p. 51. — 1 ». B 3*. F 1. 2. 3. 
-1088. — 135. - — — 
-1118. — 235. Henricus rex Angl. ditavit auö 

1JL BS*. 4*. F3 (fälfölidj nlö «fnfelin 
angeführt). 

-1130. — 265. Auct. Gembl. 1 x. Fd. 2. 3 (fätfdjlidj 

alö Sfnfelm angeführt). 
- 1133. — 271. Rex Anglorum — benignitatis au8 
1 k F 1. 2. 3. 3>a6felbe nod) einmal 
mit ber auö ber Cont Gembl. ^errü^ 
renben ©Weiterung ac per hoc etiam 
multae — jum 3al)re 1135 fäffdjttdj 
als Sfnfelm angeführt. 
-1135. — 273. Auct. Gembl. 1 k F 1. 2. 3. 
-1143. — 299. — 1 JL B 3\ 4*. F2. 3. 
-1150. — 319. — 1 x. F 1. 2. 3. 

S5er breitnaf jidj nrieberljolenbe 3rrtyum unter 9fnfelm8 
tarnen 9tadjrid)ten ju geben, bie feineömegö Don biefem 
l)errfil>ren, ifl ein SBefeg meljr für bie oben aufgefaßte 9fn* 
ftdjt über bie S3efdjajfenl)eit bon «ftbertdj'e $aiibfd)rift, bie 
eine Verarbeitung beö ©embfour&'fdjen Sejrte8, feiner 2fm- 
plificationen unb Sortfefrungen burdj Sfnfelm unb ben im* 

IV 



Digitized by 



198 Über Die (Sljtomf «l*erid)'a. 



befannten SBerfaffer ber Com. Gembl. mit ben ©riücitc= 
rnngen nnb ber Sortfefcnng bcö SDtöuc^a twn ?fffligljcm 
enthielt. 9fn& eben bcrfclben SüueKc frammt bann and} fein 
Sert bcö Sfnfelnr, a. 1112 füfyrt er beffen 9tadjrid)ten nodj 
unter bem Slnbrnm Sigebcrtus an, beweift aber bnrdj 
ben 3»f^fe P- 221. qui etiam — reliquit, bajj feine SHuette 
aud) Wer miS B 3*. F 1. 2. 3. entforingt >). Db baöfelbe 
33erl)ältnijj in 33ejiig auf bie ßfemente ftattfinbet, roeldje 
ans ber Cont. Gembl. in feine HueHe übergegangen ftnb, 
mödjte jweifelfyaft erfdjeinen *). 

SfnS bem Auct. Afilig. entnimmt 9(Tbericfc ©teilen jn 
folgenben Saljren: 931. 1020. 1023. 1036. 1038. 1048. 
1057. 1061. 1063. 1067. 1083. 1086. 1091. 1093. 1094. 
1096. 1100. 1105. 1106. 1110. 1111. 1117. 1140. 1151. 
1155-1162»). 

Wild? Ijier toieberljott fid) ein äljnlidjer Srrtfyum, wie 
wir tfjn oben in Setreff 9fnfelm8 angemerft babeiu Unter 
ben Sauren 1057. 1067. 1086. 1100 fübrt 9ftberid} unter 
©igeberta 9tamen Stetten an, bie eben mir bem erweitern* 
ben 2Jtönd) oon Sfffligfyem itjr $)afetm uerbanfen, bie er 
aber bodj a(8 ©igebertö geebnet angefefycn Ijaben mnj*. 

?fbgefel)en twn tiefen durften finben fid) aber im 
Serte ©igeberta nod) anbere, inebefonbere ju beffen $papjis 
catalogen. 2Bir werben bie SBenuntbung aufftetten , baj* 

1) 5öir merfen noa) folgenbe, Dom geujöljnliajen Scrt abttei» 
a)enbe ©leüen an: a. 1120. II. p. 240. Comes Hainon. — eins 
aud F 1. 2. (Hnf. a. 1121); 1128. p.256. Guilelmus — aucce- 
dil au« B 3*. 4*. 4**; a. 1132. p. 270. hic tumulluante — 
cassala e»t au« B 1. 3*. 4*. 4**. F 1. 2. 3. 

2) a. 1136. II. p. 277. domnus Adclb. — episcopus au« Fl. 
2. 3. (desunl B 3*. 4*); a. 1140. p. 288. obsidere - rece- 
pil au« F 1. 2. 3. (des. ß 3* 4*); 1145. p. 304. Godefridus 
— moritur ifl ein 3ufü§ t»on F 1. 2. allein. 

3) SGBir brmrrfen Ijierbfi, baß Diele biefer ©reden in SBftfc* 
mann« Sluögabe be« AucL Afilig. fta) nia)t twrfiiiben, ba er fie, 
al« au« ben Ann. Blandin. ^erframmenb, mit SRtfy für öberftäfftd 
eraa)ret &at, nea) einmal abbrutfen &u laffen. 



Digitized by 



libet bie 6|rontl Wbtvtyt. 



bicfe and ber Gf;ronif ^uflo'S Don ©. äJictor entlehnt 
fteb»). 

3) Sie Gljronifen Don Hugo Floriacensis unb 
Hugo a S. Victore. 
CCa bic ljijtürifdjen SBerfe bcS Grfkren bieder nur man* 
gelljaft, bie bc8 gestern aber nod) gar nidjt t;erau8gegeben 
fmb, fo mürbe bie llnterfudjung über beibe unb bie ©Rei- 
bung beflen, mad jebem ©njelnen t»on iljnen angehört, 
einigermaßen erfdjroert. 2flö Sfnfjaltßptmft hierbei bient 
und Dorjugömeife ba8 3al)r 1130, roo er Don £mgo uon 
SReurty fagt, inbem er iljn üon jtuei anbem ©djriftfkllern 
beSfetben 9tamen8 unterfdjeibet: Tertius qui scripsit mi- 
norem ecclesiasücam historiam ad comilissam Cam- 
paniae Adalam, matrem comitis Theobald! , fuit niger 
monachus Floriacensis, id est de S. Benedicto super 
Ligerim in dioecesi Aarelianensi. hiermit ganj in Über- 
einftimmung äußert ber SJerfaffer 855: Usque ad hone 
annum minor ecclesiaslica Hugonis monachi pertingit, 
quem etiam mag. Richard us — non transit, unde 
quoniam tales viri, qai multa et bona et bene 
dicerc potnissent, in medio itinere nos 1 ) relin- 
quant, unb giebt baburd) beutlid) ju t>erjiel)en, baß er Don 
#uflo Don Sfeurtj'8 SEBerfen feinS über bae Satyr 855 
hinaus benufet l)at s ). 3)a8 erfh Sitat, baö id) auöber 
List eccl. entlehnt finbe, gehört bem 3atyre 674, baö lefcte 
aber bem Satyre '844 an. 9fu8 ber oben eriDätynteu SBib- 
mung an bie ©räfin ?fbafa erfeljen wir aber, baß ^Ibericb'S 

1) 9*aa) 3u*u>ei* be* 3a&re« 1055 &at «lberi($ au$ ba« 
Auel. Mortui Maris unb naä) 1024 baö Auctarium BelloTac. 
gerannt 

2) fo Cod. A, ftatt bei non im Drncfe. 

3) hiermit tpirb aud} fogleia) bie OTögtirf^ff it ber Shtnafyme 
atgefönttteit, baf er wettetet jene allgemeine G^rontf £ua,o'« t»on 
Jleurp ad Mathildem reginaiu Anglorum, welche bt« jum Anfange 
ttt zwölften 3abrbuubert« a,ebr, unb woran« bei Bouq. XIT.79U. 
ein grimmem be« 3al^red 1095 ftc^t, vor Sluacn fleljabt tyabe. 



Digitized by 



200 



Über bif ßljromf «Iberi^ö. 



Original ein unb baöfetöe ijt mit ttm bei Da Ch. III. 357. 
herausgegebenen 1 ). 

©anj unabhängig Ijieruon ftnb feine Sfnfühntngen au8 
ber fpapjt* unb Äaiferdjronif ^ugo'ö a S. Victore, gr 
trennt beibe forgfältig a. 769 (I. p. 104.): ünde magi- 
sler Hugo de S. Victore: Hic obiit etc. — solus. 
Hugo Floriacensis: Karolus in Noviomensi etc. 
unb wie er ben lefctern öfter atiebrtttflidj nodj Hugo mo- 
nachus de S. Benedicto super Ligerim nennt (üergl. 752), 
fo bejeidjnet er ben erfteren nur immer als magister Hugo, 
©ntletymtngeu auö feiner 6§ronif pnben flc^ 769. 886. 890. 
892. 903. 951. 971. 988. 1033. 1038. 1042. 1059. 1073. 
1079 (?). 1087. 1100 unb 1130, n?o er pcf) folgeubermafcen 
über ifjn att6(fift: Lambertus qui et Honorius papa mo- 
ritur. Sedit annis quinque, mensibus duobus. Huc 
usque magister Hugo de Sancto Victore chronica m 
suam de Romanis pontificibus et imperatoribus diges- 
sit *). Unde manifestum est iiium hoc tempore floraisse. 
Hic multa scripsit laude digna quae in armariis ha- 
ben tur, in quibus haec sunt: Hugo de sacramentis. 
Hugo super hierarchiam Dionysii. Didascaiicon Hugo- 
nis s ). Hugo de tribus virtulibus, fide, spe et charitate. 
Eiponit etiam luculeuto sermone regulam b. palris 
nostri Augustini et multa alia scripsisse dicitur. Sed 
et quaudam epistoiam prolixam scripsit ad beatum Ber- 

1) nur bog bie« ntc^e über 841 ^inauSgr^t; ftortenborf* 
ShlSgabr ton Hugo's Chronicorum libri VI. ad Ifooem CaraoL 
tyabr \<t) ntcbt erhalten fönttrn. 

2) Diefe ©orte ^abrtt Stynlicbfeit mit benen Koger'S de Weo- 
doTer (f 1237) in feinem Chronicon si?e Flores historiarum, ed. 
Göxe, Lond. 1841 sq. II. p. 209. a. 1128: cl magister Hugo de 
S. Victore chronica sua hoc usque digessit, obne bog t$ mit 
tnbeffcn möglio) grmefrn wäre, eine wettere Übercinflimmung ixbu 
fc&en beibrn ju rmbetfen. 

3) Cr. 1225. (11.515) De libello supradicto (lohannis Scoti) 
testatur magister Hugo de Sancto Victore in libro didascalicoo 
quod Ioannea Scotus scripsit theologiam de decem cathegorits 
in Deum. 




Über bie <5ftromf «tterty'ö. 201 



nardum. Dicunt eum natam fuisse de Saxonia 1 ). 3)ie 
gljronif nun ijt, toie gefagt, bisher ttngebrutft. SBaö idj 
aber au8 einer Ijanbfdjriftlidjen 9toti$ uon SBaifc über brci 
^Jarifer $anbfdjriften berfclbcn 4891. mbr. s. XII. fol., 
4999 A. mbr. s. XIV. 4to unb 4862. mbr. s. XIII. ») — 
entnehmen fann, fhtntnt üofffommen mit ben Zitaten 9flbe* 
ridj'e fiberein. 

3dj Dermut^e aber, bajj biefer $ugo'8 fcou @. 93ictor 
Gljronif nodj an Dielen anbem ©teilen gebraust tyabe, ol)ne 
fie birect anjufüljren: in ber $papjtgefd}idjte nfimttdj folgt 
Sflbcridj geroöljnlid} bem ©igebert, l)at aber meijt überall 
bte 3al)re, SWoiiate unb Sage beS $pontificat8, bie©tgebert 
nirgenbd angiebt , fo toie bad SBaterfanb unb bie 9fbfiinft 
beö ^apfleö auö einer anbern Duelle ergänjt. ©ue 9Jer* 
gleidjung mit #elinanb, ber ebenfalls ben Hugo a S. Vic- 
tore benufct Ijat, madjt eö waljrfdjeinlid}, bajj biefe ergänz 
jungen eben au8 bejfen ©jronif Ijerjlammen. 

9tod) möchte id) tnbeffen in ©etreff ^ugo'9 üon Sfleurt) 
eine SBermutljung Äußern, bie ftd) aber gern befdjeibet, 
nidjtö weiter alö eben eine foldje ju fet;n. Guilelmus Thorne 
liefert in feinem SBerfe de rebus geslis abbatum S. 
Augustini Cantuariae Don 578 (sie) — 1397, gebrutft bei 
Twysden et Seiden II. p. 1758, bie Sfbfftrjimg einer 
Sbronif beö 3I;omaS ©prot, bie biö 1272 ging. 5öa8 bie- 
fer nun ib. p. 1794—1798 über jenen Hugo de Floriaco, 
natione Normannus et regis Willielmi consanguineus, 
faßt, ber im 3al)re 1091 2fbt üon ©. Sfuguftin in San* 
terburt; nmrbe, bin id) üerfudjt, auf ben befannten Sbro~ 

1) Diefen Icfcttrn Umftanb befprfa)t ßeibnij auSfityrlid) in brr 
Sorrebr. 

2) 3« brn beiben tvfttn $anbfd)riftrn toirb bie CHjronif Uber 
de tribas maximis circamstantiis gestorum id est personis locis 
temporibus genannt. (&$ fängt an: Pili sapientia ihesaurus est. 
@tnb bie nad) Ära)io VIII. 304. in S5. »ictor befinMtd)en #anb. 
fd)riftrn 567. 577. Hugoiiis a S. Victore ebronicoo Sirrin ein» 



Digitized by 



202 Über bie Gftrom! faierty'a. 



nifenfdjreiber #ngo Don Stenn; ju be^ieljen. 2>a8 Satyr 
be8 SEobcÖ, 1124, tuelcbeS fyier p. 1798 angegeben wirb, 
pajjt Dofffommen in bie 3eit, tt»o ber Gtjronifi gcfdjrieben. 
Sfnjjerbem flnb aber nod) jtuei ©rünbe, wetdje bie ©adje 
mir tvaljrfdjeinlidj gemadjt tyaben. Unter ben Derfdnebenen 
Gfyronifen, bie §ngo jnm SBerfaffer fyaben, befinbet fid) audj 
eine ad Mathildem Angliae reginam, bann aber befreit 
mir Don if)m nod) einen tractatus de regia potestate et 
sacerdotali dignitate, bei Baiuze Mise. edit. in 8vo. IV. 
9—68, ber auf ©eljeijj §einrid)8 I. Don Chiglanb, be8 ©oljneö 
eben biefer SOtatljilbe, in feinem ©treite mit 9fnfelm t>ou 
Ganterbnrty getrieben nnb Dom Skrfajfer eben biefem 
Könige getuibmet ronrbe 1 ). 3fl ea min tDofyl anjnnetymen, 
bajj ein tfranjttftfdjer SUtönd? einer (5nglifd>en Königin feine 
ßljronif tt>ibmen, jnr SBertljeibigimg ibreö Sofyneö gegen 
bie tibergriffe ber Äirdie, jn beren Sienern er felbji geirrte, 
gefdjrieben, trenn er nidjt in einem befonbern 33erl)ältnijj, 
in eigentf;ümlid)cr Sejietjnng jn (Snglanb gefianben tyatte? 
2Bir tjaben, fo Diel idj roeijj, feine 9tad)rid)t Aber ^ngo'ö 
Sebent bajj er äUönd; in SIeuri; geiocfen ifl — nnb fo 
fdjeint üjn ja and) Sfjemaö jn bejeidjnen — nnb bafj er als 
foldjer einjelne feiner SBerfe gefdjrieben Ijat, Derljinbert nedj 
nic^t, baß er fpäter ?fbt Don ©t. Sfngnflin in Ganterburl) 
nntrbe. 

4) SB i 11} e I in Don 2Jtalme6bnrt; 

gehört ebenfalls jn ben am fyäufigffrn benufcten CineHen. 
(Seinen SBeridjt aber entnahm er, f;Siifig in abgeleiteter 
Sonn, nidjt nur au8 $c(inanb, fonbern audj au8 Guido de 
Bazochiis, worüber unten mebr. (Sine felbfftinbige SBeniifeung 
fann ettüa Dom 3al)re 962 an nadjgenriefen werben} fie ijl 
befonberö für ba8 11. nnb 12. 3al)rl;nnbert febr jlarf. 
9tad) 9fn8n?ei8 D. 1092. II. 141. bat Wberid) Don 'ifjm eine 

1) ut per loca plurima dispergilur, alfo mit entf$iebcnen 
publiriftiföcn 3roecfen. 



Digitized by 



itaer bie Gfjromf «IbertaY«. 



203 



$anbfdjrift t?or Sfugen gehabt, bie mit bcn Codices A. L. 
bc8 §arbtj t»errcanbt gemefen fei;n mujj *). Über bie t?er= 
ftfyiebenen 9tebactionen bicfcö 23erf8 bringen #elinanb tmb 
?Tlberid} banfenötüertlje Sttotijen bei. ©o fagt ber erjkre 
p. 178: huc usque (a. 1117) Guileimus Malmesburien- 
sis historiam suam scripsit ad Robertum comilem Nor- 
manniae, §eliuaub fannte alfo nur eine Sfnögabe, treibe 
bie mtr erften ©iteber umfaßte, unferm Sflberid) aber lag 
nod> baS fünfte S3udj, lceldjeS mit bem Safyre 1124 ab* 
fdjlief&t, Oer 5 a. 1124: hoc usque pertingere videtur hi- 
storia Guilleimis Maibesberiensis; er befaß alfo nidjt bie 
historiae novellae libri III. 

5) Otto Frisingensis. 

9flberid) fennt t>on bejfen ©efdjicfytemerren mir bad 
Chronicon, nidjt bie Gesta Friderici. 6r benufct bad 
erftere t>om 3abre 747 bis 1147, wie e8 fdjeint, mit einer 
befonbern Vorliebe für bie aöcetifd^moralifc^e SJetradjtungS* 
weife bicfcö ©djriftfhllerö *), inbem er auö il)m gern bie 
JRecapitulationen, welche bie gefcfyidjtlicfyen Stefultate ganjer 
3eiträume unter einem ©efidjtspunfte jufammenfajfen, ent* 
nimmt, nnb jum ©d)lup nod) a. 1146 unter bem SEitel: 
Ep. O. de quadrifaria ecclesiae persecutione, einen 5fu8~ 
jug au8 bem aalten 93udje, bem apocaIt?ptifc^=mt?fHfc^cit 
$fnljange ber Sljronif giebt. Die SJtadjridjt, welche er Ijier» 
auf oon bejfen Seben folgen läßt: Huc usque pertingit 
narratio ep. Ottonis, qui fuit vir nobilis et monachus 
Morimundi, et una die electus in abbatem eius- 
dem loci, sequenti die factus est in ßavaria 
episcopus Frisingensis ecclesiae, märe tmdjtig, 
wenn biefelbe audj fonfi nodj betätigt mürbe. 93c* 
nufct fjat er Dtto'8 ßbronif in einer 9tebaction, bie ber 
.#annpi»erfd}en $anbfd>rift nabe fommt. A. 1060: Inde 

1) cf. 1095. 11. p. 144 au« Cod. L. 

2) ct. 84?. Episcopus Otto qui semper maturius incedit 
sie ail. 



Digitized by 



204 Über bie ß&tomf «ftetttfö. 

ad Hispanias, nuperrime ad Gallias in diebus illu- 
strium viroram Berengarii, Managaldi, Lamfranci, 
Anselmi. 

6) Helinandi Monachi Frigidi - Mon tis 
Chronicon. 

$)iefe§ nur einmal gebrutfte ') ©efdjithttroerf gehört mit 
ju ben borjftglichfhn unb Don Elberich meift namentlich 
angeführten Quellen j both ift fein ^iflorifc^er Söertl) nur 
fef;r unbebeutenb. #elinanb fdjrieb im 3al)re 1206 «nb 
fuhrt bie greigniffe bie jum 3al)re 1204 *), fjat aber, im 
Söiberfprud) mit ben meiften anbern Shronifen, grabe fftr 
bie legten 3eiten nur l)b<hfl bürftige 2fufjei4nungen. 95c= 
fanntlid) famen bem 9Tutor felbft fdjon bei feinen gebjeiten bie 
Quaternionen abhanben, welche bie erften 44 ffiüdjer t?on 
erfdjaffung ber SBelt biö jum Saljre n. <§$t. 639 enthiel- 
ten *). Ob biefe vielleicht und bennod; in einer ßottonianifcheu 
#anbfd)rift bed SBrittifdjen 9Jhifeum8 erhalten fetjn möchten, 
bleibt bahin gejtettt 4 ). Sflberidj fennt ben $elinanb eben* 
falls erft Don jener (Spoche an, toaö er beim Safjre 633 
angicbt 4 )} bie lefete Sfnführung aber macht er üon ihm, 
fo lud ich roeijj, jum Sahre 1193. ©inen feljr wefentlühen 
S)ienjt leitete $eünanb bem Elberich baburdj, bajj er bie 
auSgeftthrtcre (SrjAhhtng SBithelmd t>. 9JI. unb mehrerer 
Ruberer ihm munbrechter machte, fo bajj, tuenn er gleich 
beffen Duelle hatte, er es boch üorjog, ihre Grjähtung in 
ber üerfürjten fjorm $elinanbs ju geben •). Sfber nicht 

1) bei Tiuier Bibl. Cist VII. 

2) Hirsch, p. 369. 427. 

3) Hirsch, p. 427. 

4) Prima pars chronicorum Helinandi, qae n'ont pas les 
manusc. de ces chroniques conserres en France 
manusc. CoUonien Claud. B. IX. erwähnt Bullet, de l'hist. de 
France II. 416. 

5) Lib. III. Bedae ineipit et über Elinandi. 

6) ©o882. Elin. cx dictis OdonisCluniacensi?, 1044. Quam 
tcrrihilem visionem, ut srr.domntis Elinandus, Petrus Datnianus 
in alia ep. ita refert; 1078. Item secundum Elinandum quaedam 



Digitized by 



Üier bie 6*ron» «Iberttfö. 



205 



immer war er aufrid)tig genug, bieöauSbrfitflitftanjitgeben} 
febr oft nämfidj fil^rt er t>en SBifljelm üon SMmeeburij 
an, tuo er entfdjiebeit nur beffen ^Bearbeitung im $elinanb 
bor «fugen Ijatte 1 ). 

3nbeffen nidjt bitfen ©djriftffcffer allein benufcte er 
Ijäufig auö £elinanb8 23erf, aud) Diele (Elemente ber ©ige* 
bertinifdjen Gtjronif jinb burdj bejfen 83ernütteltin(j in fein 
S3udj übergegangen, ber, wie $irfdj nadjgemiefen tjat *), bie 
©igeb. Sf;ronif in ber Äebacfion be8 SOWndjö Don SJtor* 
temar beiu^te. 9fuffaUenb war mir notb, bajj er 878 
einen SBeric^t über Iohannes Scotus wörtlich auö £elinanb 
entnimmt, hierbei fdjon auf ba8 3aljr 1225 Dermeift, roo 
bejfen S3udj Derbrannt rcurbe, unb bafefbft (11.515.) fei* 
neu obigen 33erid)t ald au8 ber nova historia Anglorum 
gejogen bejeicfynet 5 ). Überhaupt ifi mir, um bie8 Ijier 
gleid? anjirfnüpfen, nidjt flar geworben, rooljer 9flberid) 
gewijfe gngtanb betrejfenbe SJtacfyridjten l)at, fo 867. 929. 
966. 995. 1053. 1093. 1104. 1109. 1115. 1133. 1136. 
1143. 1164. 1171. 1220. CDie SBergleifymg mit ben be* 
Fannten (Snglifdjen (Sljroniften, mit benen idj glaube audj 
fonji einigermaßen Dertraut ju fetjn, ergab fein Stefultat. 

9tod) will id) enblidj mit Übergebung be8 fdjon Don 
#irfdj iu feinem fo DerbienflDotten SBerfe angeführten 3mg* 
niffcS $elinanb§ über bie Sortfefeer ©igebertö 4 ), ein anbere8 
Don il)m mitteilen, ba8 mir für bie Sntwidlung ber Deut- 
fdjen $iftoriograpljie fel)r bejeidjuenb ju feljn fdjeint Abhinc 
(1155), fagt $etinanb ed. Tiss. VII. 195, nil inveni de 

de Pelro Damiano occurrunt hic notanda. — Sßtr werben unten 
(eben, bat er Petr. D. ©riefe frlbft fanntei bann Elinandua ex 
dictia ober ex relalione Wilhelm! (Malmesb.) fommt tor 759. 
846. 856. 867. 933. 945. 946. 1054 unb öfter. 

1) eo 912. 934. 1073. 

2) p. 369. 

3) De quo loanne habetur in nova hisloria Anglorum, quod 
marljrr aeslimalti% ett, lege supra in anuo 878 (c. A. ed. 877). 

4) Hirsch p. 369. 



Digitized by 



206 Übet bif ßftronif «Ibmd^ ö. 



temporibas imperatorum Alemanniae et ideo pro eis 
annotandi sunt anni regum Franciae. 9Jtan jietjt, bic 
Seutfdjen @efd)id}tbfid)er verloren iljren unit>erfetten <$lja* 
ratter unb löften ftd) in $proüincial* unb ßocaldjronifen auf. 

7) Guido de Bazochiis (f 1203), 
Ganter ju <2t. (Stephan in GtjAfonö fdjrieb unter anbern 
93erfen einen Uber historiarum Dorn Sfnfang ber SSelt biö 
ju bem Sobe SRidjarbö Don Gnglanb (1199) unb als 9fn* 
fyang tyierju einen libellus de mundi regionibus '). 

©eine SBerfe jinb ftimmtfid) Derforen gegangen} 9flberidj 
allein t;at unö eine fo große 3af;l 33rud)ftüie auö feinem 
©efdjidjtsbud) erhalten, baß wir bejfen Sigenttjümlidjfeit 
\vo\)l jur ©enüge erfennen ftnnen, unb bejfen SBerlufl nicfyt 
feljr ju bebauern Urfadje Ijabeu. SHit Sfußnaljme ber auf 
bie ffreu^üge unb bie orientalifcfyen Sfngelegen^eiten bejflg- 
Iidjen ©teilen mürbe eö fdjtrer fallen, in aQen |eiuen 9tad;* 
richten aud) nur einen $punft nadjjutoeifen, ber etroaö tue* 
fentlid) Sleueö enthielte ober unfere bisherige jfenntniß ber 
S^inge audj nur in S3ejug auf geringfügige S)etail8 eriüei* 
terte. ^Dagegen fdijeint ©uibo feinen ©tolj in einer fdjttntng- 
Collen, möglidjft pomphaften 3)arfleffung gefudjt unb Sflbe* 
rid) biefe Cftgentljfimfidtfeit feiner Cluelle fetyr woM gefüllt 
$u ^aben, ba er )itm 3af)r 842 fagt: Guido moro suo 
Gailicano coturno incedit ita dicens. SMefer ©igenHjflm* 
lidjfeit ganj angemejfen erfdjeint bann ber Umftonb, baß er 
ber ©age unb |tt?ar fdjon in ber ©eftalt beS 9titterromanö 
große Stedjnung trägt. ©o treten bei iljm (Alb. a. 752.) 
©arin oon Sotljringen unb fein Sater #crnin fdjon als 
Ijifiorifdje *perfonen auf} iljm luie $elinanb erfdwnt ber 3uq 
kcal* be8 ©roßen a. 802 nad) Scrufalem unb Gonftanti- 
nopel alö eine fo ausgemachte gcfdncbtlidje Sfyatfadje, baß er 
biefen alö ben erften Äreu^ug betradjtct baben muß unb 
bie große Äreujfatyrt bcö Salucö 1190 baber als bie vierte 

J) Alb. a. 1203. II. 431. 



Digitized by 



Über btc ßfcromf «tteridy«. 



207 



bcjcidjnctj cf. Alb. IL p. 382. Siefen mochte ©uibo im 
©efotge beö $Pfafjgrafen t»on ber Champagne, $einrid) beö 
jfltigrrn, mit, a. 1190. 11.383. 3d) triff nic^t leugnen, bajj 
bier fein ©eridjt w\\ SBertb ip, wie beim überhaupt feine 
Siadjridjten Dom bciligrn ßanbe wel;l nod) eine nähere 9Bür= 
bigung tterbienten, ber wir und aber nidjt unterjieljen fön- 
mit. Snöbefonbere innere id} auf bie ©teile 1059. II. p. 96. 
Guido de origine et potentia Turcorom, unb auf 1186 
aufmerffam, wo er Don ben ?fjfapnen fyanbclt. CDa biefe 
lefctere 9tad)ridjt in mehreren fünften grojje Äljnlidjfeit mit 
beu Sfngaben bat, bie ber fpätere Oliverus Padarbr. in 
feiner hislor. reg. lerr. s. c. 43. über fte madjt, fo mftjj* 
ten wir annehmen, bafj Dltoer ebenfalls ©uibo'8 SMtdj 
gefannt l;at. Sn SSetrejf ber erfteren wäre id) fcerfudjt, pe 
alö and feinem Jöud; de mundi regionibus entlehnt ju 
betradjten. 

3n SSetrejf ber Quellen ©uibo'S bemerfen wir, bajj 
SBilbefm'a t». 2Jt. Gtjromf eine ber bebentenbflen ifl, wie 
bieS mtd) nnfenn Sflberidj feincöwegS entging, ba er fte 
feljr oft mit ben SQorten: Guido ex dictis Guileimi ein* 
fftljrt 1 ), nnb fel)r triele anbre Steffen iljren berartigen Ur- 
fprung nidjt oerfennen lafieit} aujjcrbem l;at er über bie 
Sljronbepeigung ber gapetinger ben fogenannten §fimoin 
bemifct, unb pbeint für ben erften ftreujjug bem Baldricus 
Dolensis gefolgt ju feint, cf. 1096. II. 167. 

SBir bemerfen nod), bajj und a. 674 baö erfte, a. 1197 
fcttö lejjte Gitnt ©uibo'a aufgeflogen ip. ©ämmtlidje oon 
Wberidj auö ©uibo angeführte ©teilen aber luer jufammen* 
gitjieOen, fdieiut fiberflüfpg, wefentlidjer bagegen ip bie Ste 
tnerfuug, bap a. 1095. II. p. 146.— Sequitur Hugo de 
institutioDC peregrinationis Hierosolimitanae unb 1099. 
II. p. 176. his dictis evanuit. Sequitur Hugo — nad) bem 
Codex Par. 4896 A, bem bepeu in betreff ber SeSarten, 

1) fo 880. 927. 990. 



Digitized by 



208 



Über bie ßbromf «Ibert^ö. 



Guido flatt Hugo 51t fefren ijtj mit Med aud) beut ©til 
ber beiben ©teilen öottfommen entfpridjt 

8) Hisloria regum. Chronica S. Dionysii. 

Unter biefem allgemeinen Site!, ber juroeifen in histo- 
ria regni *), ober in historia regis Francorum 3 ), ober 
regis Philippi 4 ) uariirt, citirt 5flberid) eine SompUation 
ber SBerfe StigorbS nnb SBilfjefotd beö Sretagnerö über 
bie Stegientngöjeit ^ilipp tfitgufiS üon Shranfreidj. Über 
bie 2frt nnb Söeife i§rer ?fbfaffung fiujjert er 1179 (II. 360): 
Itaque quae de eo (rege Pbiiippo) habentur in chronica 
ecclesiae 5 ) S. Dionysii annotata secundum magistrnm Ri- 
gordum elsecundum Guilelmum Britannicum presby terom, 
vitam ipsius regis et omnia praeclara gesta, sicut sunt 
veraciter digesla, in hoc opusculo nostro annotare de- 
crevimus. CDiefe 33ejeid)nung beiber SBerfe als GIjroniF 
Don @t. 3)entjö mujj juerft bie 93ermut$ung erregen, baji 
er, wo er fonft biefelbe anführt, eben nur bie (Bereinigung 
beiber genannter Gljronifen meine. 3n ber Styat ift baö, 
tuaö er 1165 (II. p. 344.) ex chronica Sancli Dionysii 
beibringt, jum größten SCbeil bem Anfang Don Stigorbe 
Gesta Philippi entnommen, enthält aber bodj aud) eine 
bebeutenbe Sfmplification, bie Äbte üon ©teauj: betreffend 
beren Quelle id) nic^t ju entbetfen üermodjte, unb lüeldje 
ftdj aud) nidjt in ben 9fltfranjöfifd)en Chroniqaes de S. 
Denys tom. IV. befinbet. @ar nid)t unterjubringen ijt 
aber bad 1171 unter gleidjem SEitel : Ei chronica S. Dio- 
nysii über baö geben unb bie Rafften beS <S. 3$omaft 
öon Ganterburtj Sfngefil^rte, tüoüon aud) weber in ber 

1) (Sin Schreibfehler aber ift t$ jebenfafl«, toenn a. 1189. 
p. 379. fctoofjl bie «u«gobe al$ au$ jene $anbfc$rtft Hugo ßatt 
Guido fyat. 

2) 1193. 1197. 1198. 

3) 1181. 1189. 

4) 1185. 1187. 

5) eccl. fugt c. A. (jinju. 



Digitized by 



Über bte ß&romf «Ibmch'«. 



209 



Überfefeung itoc^ in ben Annales S. Dionysii ftdj irgenb 
eine ©pur oorfiubet. Snbeffen in einer befonbern 93e* 
Siehuug 41t bejfen ßlofier flehen immerhin Stigorbö unb 
Söilhelinö äöerf. Stigorb felbft faßt: (ed. Du Ches- 
nes V. p. 3.) opus decennio elaboralam habui in vo- 
lanlate supprimere, tandem ad preces patris Hugonis 
b. Dionysii abbalis, cui isla fainiliariler revelaveram, 
el ad istius instanüam hoc opus in lucem protuli, unb 
SBil^rim befüinmt ib. p. 68. bied näher bö^tn: (Rigordi) 
Gesta — Philipp! — in archivis ecclesiae b. Dionysii 
— habentur. 9tigorb8 SBerf ging, nad) ebenbejfen Sfuö* 
fage, bis in8 28. 8tegierung8jahr tytytipp SfugujtS. 93on 
biefem 3citpunrte, bem 3aljre 1209, an fefrt SBilhelm felb- 
fMnbig bie Shronif fort, nachbem er Don 1180—1208 nur 
einett SfuSjug au8 Stigorbö (Sfjronif geliefert Ijat. (Seit* 
fatner SBeife aber giebt Da Chesne bie (SrjShlung ber 
3ahre 1209-1214 (V. p. 49—66.) bur<h 5öilhelm unter 
bejfen Kamen unmittelbar hinter JftigorbS SBerf unb in 
3ufammeul)ang mit bemfelben, läjit fie aber in SBilhelmö 
?fu$gabe fort. Gr bemifete, wie er felbft fagt, eine £>anb* 
fdjrift üon <3t. £>enps, ohne 3weifel ben iefcigen Sobep 
9lo. 1075. Über biefen aber giebt Dom Brial XVII. p. 114 
genügenbe Sfuöfunft, bte und and} über bie ffiefdjajfenheit 
ber t?on STlberidj benujjten ^aubfdjrift belehrt, hinter 9ti* 
ßorbö SBerf, baö, wie mir faben, in ben Sfr^iDen Don 
(2t. 3>nt?8 fiä) befanb, habe ein SJtönch bedfelbeu Ätofhrö 
bie 3ahre 1209—1214 auö SBilhelme Gfconif jugeförieben 
unb bem einige eigentümliche 9tad}ri(hten ^injugefügt. 3>ie8 
ifi bad, waö bei Du Ch. V. p. 66 unb 67 gebnuft fleht 
unb Stotijen über bie 3al)re 1215, 1216 unb über ben 
SU>b Philipp »ugufiS enthält, (£8 muß aber biefer unbe* 
fannte SDlöiub bieS fdjon oor bem Saljre 1246, wo §flberich 
fdfrieb, gethan haben, ba biefer bejfen lefrte oon SBilhelm Döttig 
unabhängige Nachricht ebenfaKd in feine Sljronif a. 1223 
aufgenommen bat. $ierauö fehen wir bann auch, baf e8 



Digitized by 



210 Übet bie ßfjtonif «Iberidj'ö. 



bicfe üon Du Chesne benufcte $anbfdjrift üon @. 3>eiHj8 
ijt, bie unferm Sflbrric^ üorgefegen tjat unb bie er als Chro- 
nica S. Dionysii ritirt. Sür bie (£rtt)eiterung , bie fldj 
1165 fcorfinbet, fo wie für bie 5ttadjrid)t bee 3a$re8 1171 
Ifljjt fufy inbejfen oljne eigne Sfnjidjt biefeö Sobej: ni<6t8 
fejtjfrllen. S>enfelben benufcte oljne 3»eifel aber aud) ber 
Serfaffer Jener 9fltfranjöfif^en tiberfefcung. Denn tom. IV. 
p. 137 in ber Sfaögabe üon Paulin Paris geljt er bei eben 
bem Saljre 1209 unmittelbar üon StigorbS ju 3Billjelm8 
Se^t über, beffen Bearbeitung ber früheren 3al)re 1180 
bi8 1208 iljm DöKig unbefannt geroefen ijh 9ti$t fo aber 
unferm ?flberid}, benn biefer giebt aud) fiir biefe 3eit meift 
immer bem Sfufyuge 9Bilijefm8 ben ©orjug unb gebraust 
9tigorb8 üofffWnbigere (DarfleDung mir fubftbiarifd? *)• ® r 
muji alfo heben biefer ©. S>iontjfer $anbförift aud} no$ 
eine befonbere beö SBilljelm gehabt Ijaben, bie aber nur 
ber bei 3)ud)e8ne gebrutften Jftebaction entfpradj, feineSroegS 
aber bie Sortfefcung in ftdj fdjfojj, welche Dom Brial XVII. 
p. 769 auö einer Sonboner £anbfd)rift gegeben. 

S)ie Gesla Ludov. VIII. ap. Du Ch. V. 287 fmb itjin 
ebenfalle unbefannt geblieben. 

B. ©efdjidjtfdjreiber ber tfreujjüge. 

Sfujjer Guido de Bazocchüs, beffen Söerf fidj auafuljr- 
lid) mit ben ftreujjügen unb ben S3erl>ältniffen beS ^eiligen 
2anbe8 befdjäftigt unb unter biefcm ©eptfatepuuft allein, 
»ie fdjon oben gefaßt, einigen SBertfj Ijaben mag, benufctc 
Sflberidj nodj folgenbe fjicrin einfdrfagenbe ©djriftftetter : 

1) Bernardi monachi peregrinatio in terram san- 
clam. 6r ermähnt e8 jum Sa^re 970 jtoar fo, bajj man 
glauben Wunte, er Ijabe bie8 33ud) felbtf getefen. ®enno$ 
aber tjat er ^ier nur ben SBilljelm D. 2Mme8b. (II. 562.) 
abgetrieben, auö bem er aud} alle feine Sftadjridjten über 

1) <25o 1185 (II. p. 367.). 1192 (p. 397.). 1196 (p. 406.). 
1199 (p. 417.). 



Digitized by 



Übtx bie 6I>ronif tttteri*'«. 211 



feie Steide ber §)atriard)en Don Serufalem a. 1012. 1069. 
1099 entnimmt 1 )- Stod $fuffallenbe hierbei ijt mir, bajj, 
wä&renb 3öill)elm Don 9JI bie Steife jenes 2Jtönd}S in baS 
3al)r 870 fefct — wie bieS audj richtig ijt, ba Äaifer ßubtoig 
Don Statten barin als gleidjjeitige ^erfon Dotfommt, — 
$flberid) fie um ein 3al)rljunbert fpäter annimmt, unb 
feine ttima$me burd) eine $anbfdjrift beSSBrittifdjen SJtufeumS 
Bib. CotL Faust. B. 1. unterjtüfrt wirb, bie ebenfalls baö 3aljr 
970 Ijat. @S ijt baljer möglich, baj* Silberig biefe ober 
eine iljr oertoanbte #anbfdjrift beS Bernardus gehabt, hierbei 
aber, wie er bieS ljäufig tljut, Dorgejogen Ijat, bie \f)n inter* 
eflirenben 9tad)rid>ten in ber gorm, bie 3Bill)elm Don ÜJt. 
feinem ?fu8jng gegeben, mitjtitljeilen. 

2) Robertos unb Baidericas. 

SBie befannt ift JftobertS Siud) de expeditione Hiero- 
solimilana baö urfprünglidje SBerf, iüodou Baldericus in 
feiner bistor. Hierosolimit, nur eine Überarbeitung gegeben. 
35a ber (Srftere jid) auSbrftilidj als Stöbert 2Jtön$ Don 
<3t. Sterne in StyeimS nennt (ed. Bongars. p.31.), 9flbe* 
rid> H. p. 149. 151 — 172 unter biefem Stamen Gitate 
feines SBerfS beibringt, fo ift eS auffaUenb, baß Baldricas 
Doleosis jidj über bieS il;m Dorliegenbe Original in fol* 
genber SBeife auSlaffen fonnte — ed. Bongars. p. 85. — 
neque visa narravi; sed nescio quis compilator, 
nomine suo snppresso, libelinm super hac re nimis 
rnslicanom ediderat, — — sed propter inurbitatem 
codicis nobilis materies viluerat, simpliciores eliam in- 
culta et incompta lectio confeslim a se avocabat. Ac- 
cessi igUur ad hoc Studium. JBon biefer Überarbeitung 
machte 9flberid) burrfigeljenbs einen fyäuftgem ©ebraud) als 
ron ber Urfdjrift. ©eine Kntlefjmingen fcrooljl als bie 
^elinanbS überjeugten mid) aber balb, baji beibe Dom ©al* 
bridj einen toeitergeljenben Sert gehabt als uns im S3on* 
flarS gebrueft Dorlicgt. £ier bat baS SBerf Dier 33ütber, 
1) ob au$ a. 1116? 
Slnfrfo ic. X. 9anb. 15 



Digitized by 



212 



Uber bie d^ronif »ftradj'«. 



fd)Uej$t mit ber gittnaljme t>on Serufalem unb enbet p. 138 
mit ben ©orten: Nos aulem librum quartum istius hi- 

storiae opilulante Deo claudimus et sie solulo 

promisso quieseimus. 3m Qfföerid) nun fiubeu fid) jttm 
3al)re 1102 brei (Stellen unb 1105 eine Stelle unter SB«!* 
berit^S Stamm, bereu 3nljalt fpäter als 1099 fatlenbe Gr* 
eigtüffe betrifft 5 Don biefen oier ©teilen ergeben ftdj aller- 
bingS bie jroeite unb britte beS 3at;re8 1102 (II. p. 191. 
His associatus est unb Solimannus admiratus) al8 foldje, 
bie 9flberidj bem Jöalberid) irrtijümlid) jugefefcrieben. ©r I)at 
fic atid #elinanb p. 169 entlehnt, bie jttnäd^ft jhljenbe Über? 
fdjrift Wilhelmus Malmesb., bem fte toirflid; p. 591 nn* 
gehören, überfein, unb geglaubt, bajj fte ju bem ©tat atid 
SBalbridj gehören, baö unmittelbar Dorljergeljt. ?fnber§ Der- 
fyilt cö fid} mit ber ©teile 1102 p. 190: Dum Boemun- 
dus Antiochiae etc. unb 1105 p. 196: Hoc factum fait 
etc., für welche fld) jtoar audj im £>elinanb p. 169 unb 
171, aber nidjt im Söilljefm Don 9Jt. ober in einem anbern 
©djriftfleller bie Duelle naefetoeifen läßt, §eftnanb fftljrt, 
wie 9ttberid>, fte bireet unter ©alberid^S Stamm an. SEBir 
müffen alfo glauben, bajj er unb roaljrfdjeinlidj audj Sflbc* 
rid) eine Sortfefrung ber ©djrift JBalberidj'ö gel;abt fyaben. 
S)ie8 wirb und burdj baö betätigt, toad SBetljmann 9frdj. 
VIII. 387 über beffen $anbfd)rift ju ©jartreß fagt: „130. 
„Baldrici Dolensis bist Hierosolimitanae libri qaatuor, 
//fdjliejjt et sie soluto promisso quieseimus (ftel)e oben); 
//ber Steft ber Seite ijt leer. 3>ann beginnt Don berfelfren 
,/$anb aber ol)ne tiberfdjrift, eineSortfefcung: Cum audis- 
z/sent domnus Boamandus — insidiarum revocasset su- 
//spitio; ba fdjliejit bie ©eite, bie erfte beS JBlatteö} bie 
//folgenbe ijt leer, alfo nichts Derloren." ') 

3) a. 1098. (II. 167.) füljrt «Tlberid) eine ©tette auö 

1) 34 tof *f Nie es 'jty mit ber $aitbf($rift ber yartfrr 
IBtbltot^ef 4892. t>ert>ält, toorin t>oti einer $anb beS XII. 3. Bal- 
dericus Dol. de itincre Ierusalem libri q u i n q u e. Kr$. VIII. 342. 



Digitized by 



Über bie ß&romf SUbm*'«. 213 



einer ßbronif eineö Radulphus an, ber hierbei ftd> alö 
einen 3citgenojfen beö Seifigen 33ernl)arb Don Slairtwur 
bejeidjnet Sfuö biefem (Srunbe fdjon fönnen wir nidjt 
tuo^I an ben Radulphus a Diceto beuten, ber, fo Diel mir 
befannt, um 1210 fd)rieb. 

4) Oliverus Padarbrunnensis unb Iacobus a Vitriaco. 
DliDer, ©djolajier ju Söln, SMfdjof Don $paberborn unb 
enbfidj Sarbinal fcon Oancta Sabina *), fdjrieb jwei Söerfe: 
historia regum terrae sanctae — 1213 unb hisloria 
Damiatina 1217—1222. ap Eccard. II. 1349 unb 1398. 
SSeibe fcfyeint 9fH>erid) nur alö ein Sud} betrautet ju l)abm. 
a. 1223. (II. 512.) Huc usque magister Oliverus Pate- 
bnrgensis episcopns perduxit historiam suam Hieroso- 
limitanam incipiens eam ab anno creali mundi. 93on 
biefem Umflanbe abgefeljen, inujj eö auffallen, bajj er ben 
Sfofangöpiintt mit grf^af^ing ber 9Bett fcfrt, ba man bie 
»enigen allgemeinen fBemerfungen Aber bie erften SSefifrer 
beö (jeiligeu ßanbeö fdjtterlid) als eine ©efdjüfyte bejricfyien 
fann. J)ie bist reg. t s. beSfelben fängt eigentlich erfl 
1096 an. Sflberid) aber ljat fie iiid)t benufrt, unb au8 ber 
bistor. Damiatina nur eine ©teile angeführt, a. 1234. 
U. 552»). 

ÜDiefeö lefctere SBerf aber ijt t»on Iacobus a Vitriaco 
abgefdjriebcn unb alö britteö ffiudj feiner historia orien- 
talis angehängt toorben. £ieö ift um fo merftuürbiger, ba 
3acob felbft im ^eiligen Sanbe gegenwärtig getvefen unb 
bie Eroberung S)amietteö in einem befonbeni ©riefe be* 
trieben ljat s ). Da bieö britte 9Jud) in ber »uögabe ber 

f) •. 1214. 11. p. 485. fommt eine ganj intereffante 9laty 
ric^t über DltorrS Ärfujprfbigtni in ©roOont \>or. 

2) Sa* ft$ am «nfanfl br6 3ü$re6 1220 finbet (II. 506.), 
eine ^ropbfjfiung bftrffffnb, tyat unfrr Hutor fctypcdicfc auf Olir. 
bist Damiat. c. 33. cntle^tit, tueü beflfen HngaOm mtnber t>oU- 
(Janbig fitib. Dirfflbe yrop^r&eiung toirb au$ t>om Chron. Dun- 
ttapliao a. 1220 (ed. Hcarnc p. 101.) mitgeteilt. 

3) ap. Bongara. 1. 1147, ürrföirbrn t>on bem fllci<$ jw ertofifc« 
nrnben »riefe brS OliTcrot ib. 1185—1192. 

15» 



Digitized by 



214 Übet bie d^ronif «Ibcritfö. 



bist. Orient. Douai 1597 feljlt, fo Knute man t?ermntf>en, 
bajj eö bem SBerfe felbft fremb fetj. tiefer Sfnnafyme jkbt 
aber bie auöfüljrlidje Ginleitung biefea ffindjeö in ber 9fii8= 
gäbe (Sccarb'ö im SBege, bie t>on Dlioeruö unabhängig tjt 
nnb einen QTudjitg auö bem ffieridjt beö ^Patriarchen l?on 
Serufatem an 3nnocenj III. über ben 3uflanb ber tranö* 
marinifdjen Steide nadj bem Sobe <2alabbinö enthält *), tutb 
bann in weiterer ?ruöfüfjrung beö SBerfajferö Sfbfidjt bar- 
legt, bie einnähme üim ©amiette gu befdjreiben. 3mmer* 
[;in bleibt bieö ein feltfamed Unternehmen, ©elbfhrlebteö 
mit ben SBorten eine« dritten jn betreiben. Sacob aber 
mujj ntc^t baö Dottftänbige SMid) beöDltoer befeffen tyabenj 
mit bem 27. (Sapitel ber «fuögabc Ecc. II. 1423 bricht fein 
SSeridjt ober oielmeljr fein Plagiat ab. Stodj »eniger t?ott* 
ftänbig aber mar bie 9fuögabe, lüeldje bem Stöger t?on 
SBenbotuer ed. Coie IV. 7 — 62. bei feinen Flores tempo- 
rum vorgelegen I;at. 9tad) SDlafgabe ber bafelbft p. 62. 
befinblidjen Stotij über ben Ranulphus comes Cestrensis 
fdjeint Stogerö 9fbfdjrift auö berfelben .ftanbfdjrift l)er$u~ 
rübren, anö lueldjer @ale in feinen Script rer. Angl, 
bie historia Damiatina beö DliDer, aber o§ne beffen 
Slamen, gegeben T;at. Stogerö Sejrt nnb ©alrö 2fbbrndf 
fäjlieflen beibe mit bem 24. Sapitel gccarb'ö. SBir l)aben 
fonadj — abgefeljen Don bem SBriefc beö Dlioeruö — brei 
t>erfd)iebene Stebactionen feiner historia Damiatina. 

a) ben Gober beö Stöger oon SBenbotoer, ben ebenfattö 
©ale bei feiner Sfuögabe benufcte, nnb ber bie 24 erften 
Gapitel beö Dmtfö bei (Sccarb umfaßt} 

b) bie §anbfd?rift beö Iacobus a Vitriaco, bie biö jum 
6nbc beö 27. (Sapttelö gel;t; 

c) bie §anbfdjrift beö gecarb, urfprüngtid) im SBefife von 
ffiemljarb Stottenborf, fpiiter uadj ©t. fiubger in $dm* 
ftabt gefommen, iveTt^e 45 CTapitrf gäblt nnb bie Onr~ 

1) melden aud) Biberg a. 1217. p. 496. frlbfMnbtg rjrrrr» 
pitt bat. 



Digitized by 



Übet bie ß&ronif «tteridj'*. 



215 



eiflitifft bid 1222 füljrt. Diefe fjat «Tlberid) gehabt, 
ba er erft jum Saljre 1223 ben ©d)Iufr Don DliDeruS 
SBerf anführt, tmb fein ©tat a. 1234 aua bem 36. 
Sapitel entfernt ijh 

DeÖ Iacobas a Vitriaco bist, (mentalis wirb Don 
$flberidj nirgenbd außbrficflid) erträ^nt} man mfljjte bann 
bic Sfnfüljrung a. 1217. p. 496. hierauf bejit^cti 1 ) 5 allein 
idj gefhlje, fie toebrr bort nod) in feinem oben crrcäljnten 
93riefe ftnbeu ju Wimen» ©in anbereö SBerf beöfclben SBer* 
fafferd, bad ßebeu ber fettigen ffliaria Don Dflnied, benujjte 
unfer Gljronifi an jroei (Stetten *). S)en Sacobud felbjt, 
juerft Jtreujprebiger, bann SMfdjof Don tfecon, cnblidj Gar- 
binal, einen in ben bamaligen 3$er()itftniffen bebentfam ber* 
Dortretenben SJtann, erh)ä§nt Süberidj nod? an mehren aiu= 
bern (Stetten 1 ). 

5) Über bie ginnaljme Sonftontinopett fjat nnfer Sljronifl 
a. 1204 bie jtuei 9tebaetionen Dom ©riefe Jfaifer SSalbuinö 
bei Dachcsnc V. 275. nnb 278 mir jnm Sljeil benufct. 
SBaö er tinter ber SBejeidjnung item supra de alia rela- 
tione p. 433, seqoitur narrationis persecutio p. 435 nnb 
qaod hic adiungitur sumtum est ex alia relatione p. 436 
anführt, ift mir biöfjer nid^t gelungen unterjnbringen. 

6) Die Greignijfe ber 9flbigenfer Jtriege luerten Don 
tflberid) mit einer geiüiffen SBorliebe erjäljlt} Dom 3aljre 
1207 bis jnm Safyre 1240 pnben mir fajt unter jebem 
3aljrc Stadjridjten über biefc (Seele, bereu Urfpntng er Don 
inten ©uniten ober ©oniten ableitet, bie im 3aljre 1148 

1) Magister Tero Acconensis episcopus (f&enberffl&e t>erg(. 
1217. p. 496.) de duce Austriae et «Iiis qui transierant mare 
scribit ita: Postquam a Caesarea recessimus, in via quae ducit 
Jerusalem munilionem ereximvs etc. utque Soldanus quoque prae 
dolore lurris (ita) mortuus est. Huo utqae magister Iacobut. 

2) 1211. II. p. 457 unb 1213. p. 472. 

3) 1216. p. 494. 1227. p. 522 u. 523. 1229. p. 530. 1240. 
p. 575. 1241. p. 579. 



Digitized by 



216 Uber bie ß&rornf «toeritfö. 



Dou ©ugeniuö III. &enirtl)eilt würben, ttnb bie er für eind 
l)Ält mit beu Popelilani ober Popelicani ■). Dbwofyl er 
mm ein befannteö SJtidj, ba8 be8 ^eter Don 5Batir*©ernai *) 
Aber biefe Kriege, an jwei (Stetten an§brflifUdj citirt s ), fo 
fann man bodj Faum jagen, bafj er it;m gefolgt fei; j tue? 
nige fdjroadje ©puren abgeregnet 4 ), ftefyt fein 93erid)t über 
biefe Sfteligiondfiiege bttrdjauö felbftänbig ttnb ^äufig in 
SBiberfprttdj mit ben Angaben fpeterö ba. Sflberidj'd ClueUe 
hierfür waren münbfidje ttnb briefliche Stadjridjtcn 5 ), wie 
fte bttrd) bie ©eifHidjcn ttnb in§bcfonbere ben Gijlercienfer- 
Drben über bie occibentalifdje SBelt uerbreitet würben. 

7) SBir faffen hiermit gfeidj Sflbcridj'd 93eridjt über ein 
anbered (Sreigttijj jufatnmen, baß tüdjt minber ald bie 
groberung Sonflautinopetd uttb bie Sflbigenferfriege ein 
Stefuftat bed ©eifted war, ber in ben Jfreujjitgeu bie ©er? 
mano*9tomanifdjen SBölfer 6ttropa'8 betjerrftfyte. SBBtr meU 
nen bie Eroberung ^reufettö ttnb ßicülanbö. Über bie 
erflere l)at Sflberidj nur jwei Stadjridjteu: 1207. II. p. 444. 
unter bem Xitel: de prineipio christianitatis in Prutia 
uttb 1228. p. 527, wo er bie merf würbige ?fttgabe madjt, 

1) »erflf. a. 1148 unb 1200. p. 420. Die lefctere gorm ift 
tvo\)\ eine JBerftümraelung tum Poblicani; er. 9ieanber V. 770. 

2) Cr« führt eigentlich » nact) ben ®chlufm>orten ed. Tiaaier 
Bibl. CisL VII. p. 71, ben fcitel: hisloria de faclis et triam- 

{»bis memorabilibus nobilia riri d. Simonis comitis de Monte— 
orli, geht nur bis 1217 unb ifi 3nnocenj III. bebicirt Küfer 
Siffter ^oben bie* SGBerf noch Comujot befonber* unb Duchenne 
im fünften IBonb ber Scr. herausgegeben. 

3) 1203. p. 432. Per abbatem Arnoldum Ciaterciensiam 
et Petram de Castro — coepit contra haerelicos Albigenaea 
ferrena praedteatio. — — Qut de hisloria isla Albigensium 
plenias cognoscere yoluerit, habetur libellos monachi Guidoois 

abbatia Saunaio. ffiie bie* ju tterflehen feto, (ehrt bie 

jtoeite ©teile 1209. p. 451. In eifitate Carcassona poaitua fuit 
Guido episcopus, abbaa de Sarnaio , cuius monachua Ii bei tarn, 
sicut superius memini, de historia Albigensium conscripsit, cf. 
Petrus c. 20. 28. 

4) (Sine fol<he jeiat ft<h 1208. II. p. 446. 

5) gefctere namentlich angeführt 1224. p. 514. 



Digitized by 



Übet bie Otyrotttf Xlhttty*. 217 



bnf ber papfllidje ßegat episcopus Mutinensig Guillelmus 
— Donatam in illam barbaricam linguam com 
maiimo labore transtulit. 3al)Ireidjer ftnb feine 9Tnf(U)rim« 
gen über »etrfanbd ©efdjidjtc: 1194. p.404; 1201. p. 424; 
1207. p. 445; 1215. p. 486 feltfamer SBeife nrieberl)olt 
1221. p.510; 1228. p.527; 1229. p.533; 1232. p.542; 
1236. p. 560, lefrtere jiemlid} audfüljrfid;. Der fjier 
mvätyitt SBifdjof üon Semgaffen, JBalbuin be Sfhta, itnrb 
fdpn 1225. p. 517. 518. bei ber ©efdjidjte be8 fallen 
ifaifer JBalbuin üon iljm a!6 Autorität für feine Stadjrid}* 
ten angeführt 1 )} tuclleidjt, baj* er ebenbemfelben frine Sfradj* 
ridjten über bie Sefeljrung ber Dftfeejjrotmtjen fcerbanft. 
einen merfrüürbigen SJeleg aber für bie Steigung feiner 
3eit, jebe neuauftaudjenbe (Srfdjeinung burd) bie mittfür* 
lidjften ©ebilbe ber 9tf;mttafte, nur burc^ jufallige 9tamen8* 
Sljnlid)fett gefeitet an bie yerfonen unb bie ®efd)id)te beö 
?Htertl)um8 ju fnüpfen — eine Steigung, bie einen großen 
©influfj auf bie ©eftalt ber ©age gehabt unb tool)l früher 
ba mar, e§e bie Gesta Trevirorum unb ©obfrieb ttou 
SJtonmout^'Ö SBerf fic in ein gettriffed @l;flem brauten — 
einen SSetüeiS hierfür liefert Sffberidj in feiner Semerfung 
jum 3aljre 1232. p. 542: Cur Semigallia dicatur illa 
terra, revolve historiam Brennt et Beli et 
Senonensium Gallorum, qui capta Roma Senam 
veterem et Senegalliam et quasdam Italiae civitates aedi- 
fieaverant. Horum qaidam per mare Adriaticum et 
per brachium S. Georgii mare Ponticum inlraverunt, 
inde per flayium Nepre iuxta Russiam qaandam pro- 
vinciam obtinuerunt, quam Semigalliam voeaverunt et 
talis est concordia novorum et veterum. 
(SJergL unten ben «fbfdjnitt Sage.) gd ift mir tüdjt 
gelungen, eine ©pur tiefte [jifhmfdjen 8tomanö fonft auf? 
^ufmbeu. 

I) 1225. p. 517. Dicit ergo episcopus Semigalliae (fo cod. 
A.) Baldaious de Alna. 



Digitized by 



218 



ilhtx bie <S&roitiF ««eridf*. 



C. ©eftfyidjtöquellen für bie tinjelnen CDiöcefe tu 

Unter biefen fangen wir, toit bittig, mit ber eignen 2flbe* 
ridj'ö an. 

1) 8ütti$. 
2fu8 ben am ©djluj* bed erfhu gapiteld gemalten 3"* 
fammenflcttungen faljen mir, Ijajj 9flberid) in 9teufmoufHer 
bei §i\t) gefdjrieben, alfo ber Diöcefe Süttic^ angehörte 1 ). 
3Me grojje 3aI;I ber ßftttidfö ©eföid) te betreffenbeu (Stetten 
n?ar id) jnerft geneigt, inöbefonbere in Setreff ber legten 
Satyrljunberte, alö auf unbefannten JQuetten beruljenb ju 
betrauten unb anjunetjmen, bafl er t»on nodj ttortjanbenen 
6§roniFen nur ben $eriger unb ben 9fnfelm gefannt ljabe. 
Erneuerte gorfdjungen ergaben inbefl ein abtoeidjenbeö 9te= 
fultat unb jhttten l)erau§, bajj Sflberidj'ö Ctuetten fftr fifit* 
tidj'föe @efd)i(&te ftdj auf brei SBerFe befdjränFten: bic 
CHjroniF bed 9fegib Don Drüaf, baö Chronicon S. Haberli 
unb bie @djrift eineö gercijfen $irnarb. 

a) Acgidii Aar eae-Vallis religiosi gesta 
pontificum Leodiensium. 

6d ift befannt, bajj ?fegibiuö ben Sert beö £>eriger unb 
bed STnfelm in einer t?erfürjten unb intcrpolirteu ©efhill: 
feinem SBerF einverleibt [;at *). ©ei llnterfucfyung ber Ijie v* 
auf bejiiglid?en ©teilen in 9flberidj Farn eö barauf an, feft- 
jujUttcn, ob berfelbe bie beiben ßüttidj'fdjm ®jronifhn in 
i[;rer ächten, urfprünglidjen ober in jener ucrfälfäjten ©t== 
Palt beuufet l;abe. ÄityFe s ) t;at fid) ffir baö grftere ent- 
Rieben } id) glaube aber mit Unredjt. Senn Don ben fyiei; 
in SBetradjt Fommenben (Steden 4 ) bemeifen tvoty bie 9tadj== 
rieten ju ben 3af;ren 319. 511. 617. 626. 647. 656. 

1) ftrrgf. nodj a. 1239. p. 568. nosler electus Leodiensis. 

2) Röpke M. Germ. S. VII. 159. Codex D. 

3) ib. p. 157. Gesta integra exscripsit 

4) an. 319. 511. 595. 617. 626. 647. 656. 832. 925. 942 . 
960. 1016. 1021. 1025. 1036. 1041. 



Digitized by 



Itter bic (Ebonit «l*eri#ö. 219 



832. 925. 945. 960. 1021. 1025 *) mtf baß (Sntföeibenfcfte, 
baf $ftberidj fyier tvtbtx ben reinen Xejrt, nod) aud) bm 
üerfürjten bc§ Geber C, fonbern bcn interpofirten beS 9fegib 
mit allen feinen Additamentis t?or Sfugen gehabt. 

@ine nidjt miitber fdjlagenbe Übereinftimmung jmifdjen 
tfcgib unb 9flberid} finbet ftdj aber aud) für bic fpäteren 
3citcn in SBejug auf ba8 eigentlidje SBerf bcd Sfegib, »o 
töefrr meift feiere Duetten benufcte, bie un§ nidjt mcljr $u= 
flänglid) ftnb. SefonberS finb l)ier bie 9tad;rid)ten Sflbe- 
ritya ju ben Sabren 1047. 1066. 1091. 1105. p. 196. 
Aber Sfbt Stefan, 1106. p.204 unb 205. 1168. p. 349. 

1191. p.392 unb 393? 1213. p.475. 1230. p.531. unb 
1239. p. 568. IjerDorjuljeben, bic ebenfo entfdjieben toit bie 
früheren jid} «IS aud 9fegib8 ßt;ronif entfimingen bocin= 
mentiren. Sticht auf biefe Quelle jurüijufü^ren fmb 9Hbe* 
ri^'8 SRadjridjten über ßüttitffdje ereignitfe 1096. p. 147. 
1099. p. 182. 1101. 1142. 1164. p. 343. 1165. p. 344. 

1192. p. 397. 1194. p. 403. 1195-1197. 1200. 1202. 
1226. 1238. p. 565. 1240 in.; für manche, namentfid) 
1192. 1194. 1196 iniL, mM;tc ßambert fcer Äleinc ba8 
Original fetyn, traö id; n5l;cr ju erörtern einer weitem 
Prüfung überlajfe. 

1) Die (Sroä&nung be* .angelos a. 319. nur im fcegib, nia)t 
im $ertgrr, fbntfo 617 bie Übertragung naa) Cölnj a. 626 grün« 
ber fio> bie grnaur SBeftimmung ber 3eir nur auf einrr annolatio 
in cod. Aureae rallis be* Äfg. c. 37; ebenfo jeugen bie gönnen 
a. 647 Hadelinoa uttb 832 Pirardus flott Badelinus unb Girardua 
für ben Urfprung au« Siegib \ a. 656 rityren bie ftrben 3o^re au« 
ber 3nrerpo(ation Begib'* ju ttnfelm c. 8. &er, ber bie 925 bor« 
fommenbc SRotij be* öfgräbniffe* ton ©ifd)of SJidjar allein r>at. 
Äuffattenb tvat e* mir, bat bir 9Zaä)ri$t Sllberia)'« jum 3. 945: 
Apad Leodinm iaxta carlam G emblacen te m Hugo fuit 
episcopaii per annos duos et dimidium, in feiner ©ffd)id?töqufflc 
ton ©rmblour« ftcf» uorfinbet unb aUrin burd) Slegib'« 3"tcrpola* 
Hon sum Hnfelm c. 43 betätigt nwb. Die «Rad)ri*tfn gu ben 
Sauren 960 unb 1021 ergeben ßa) auf ben erfien ©lief at* Stblei» 
tungen au* Begib'« 3nterj>olaiion ju ttnfelm c. 48 unb 71, ebenfo 
toit aud> a. 1025 bie Sedart collalcralis M Liberia) flau colli- 
leralis be* flnfelm auf biefelbe Duette (nntwif *• 



Digitized by 



220 



Über bte ©frromf mbttty*. 



@o Diel |M)t aber Jebenfaltt feft bafc 9Ttberidj baß ganje 
SÖerf be8 9Teg. üon Drual tinb jmar nadj feiner Uötttgen 
SSeenbigung gerannt §at. S5ie8 ift nridjtig, um und bte 
3eit rennen ju letjren, too and) unfer «Tutor bie lefete #anb 
an feine ©jronir gelegt l)aben muf. ©al)en mir oben 
fdjon, bajj bie ©djlujjrebaction nad) bem 3a^re 1247 ju 
fefeen ift, fo erhalten mir burc^ Sfcflib nod) ein genaueres 
Natura. SMefer nämtidj jtng im 3al)re 1247 |u fdjreiben 
an 1 ) unb §atte im 3al)rc 1251 fein SBerf Dottenbet 
durften mir nun auö ben oben ausgeführten fjorfdjuugeu 
baö Stefuttat sieben, ba£9Tfberid) fein SBerf nad) bemSaljrc 
1239 gu fdjreiben begonnen, unb biß gum 3al)re 1247 bäte 
felbe in feiner Orunbmajfe oottenbet tjatte, fo feljen nrir, 
baj* er and) in fpäteren Sauren immer nod) neue Slotigeit 
nachgetragen unb indbefonbcre erjt nad> 1231, aus bcd 
9fegibiu9 ©udj ben graten £l)eil ber9totijen für bie 8ftt* 
tidj'fdje Oefdjidjte entnommen l)aben muj*. 

§ier motten nrir nun and) flfeidj ienen 3ufamment>mo 
erörtern, in toeldjem STlberid} mit 9Tegib nad> ber 9Jteimma 
einiger ©ete^rtcr geftanben fytben fott. 2)af er bejfcu 
g^ronif geTannt unb benufct Ijabe, ift freüidj üou Stieman« 
ben bisher bemerft toorben. 2Bol)l aber bringt man, toie 
imr fcfyon oben gefehlt, beibe in eine anbere »ejieljnitfl. 
9Tegib nämlid) toibmete fein SBerf bem 2ttauritiu8, einem 

1) Aegidii ep. dedicatoria ad Mauriliutn ap. Chap. p. 2. 
Et inde ab anno 1048 — nostram digoum duximus initiam 
habere porliunculam , finem Tero in Henricum lertiam 
h. n. episcopum, quem p rae fe cit ecciesiae Leo — 
diensi Petrus dictut Gaputius diaconus cardi— 
nalis anno Dom. 1247. 6. Kai. Aprilis. 

2) Aegid. c. 137. — praeßcitur ecciesiae Leodiensi Heu— 
ricus tertius huius nominis — quem oraefecit Petrus dictos 

Capulius a. Dom. 1247. 6. Kai. Octobris, de quo quid 

scribere debeamus certum nondum habemus, praeter id qood 
satis dignum memoria duximus, Tidelicet quod usque in finem 
anni Domini 1251 quando calamo silentium im — 
p o s u i m u s episcopatum rexerit adolesceos et inconsecratus« 



Digitized by 



Uber bie ©^rontf «ttmtf*. 



221 



(Eauonicud Don ^ul; 1 )/ über beffen ^crfönUAFcit und eint 
9Jlarginalnote jum c. 16 beö 9fegib nodj einige nähere 
Stadjridjten giebt*). CDiefen 9Jlauritiu8 mm Ijält @rnjt 
— augenfdjeinlid) burdj bie obigen SBorte Sfegiö'S oerau* 
laft — für ben SJerfaffer üon einer jiemlid) bebeutenben 
3^1 oon SJtarginalnoten s ), roeldje ©japeainttc au§ feinem 
Gobej: bed Sfegib l)at abbrutfen laflen, uub tritt in iljm ben 
gortfefeer ber «flberidj'fdjen ©jronif tton 1227—1241 feben. 
Diefe festere SReinung ljat audj SBittenfagne, beljnt aber 
beffen 3$ätigfeit nodj auf bie ftebcn früheren Saljre aud 
(1220—1227). Grnfi'S SJteinung fdieint und in beiben 
Seflieljungen unhaltbar. StjapeaüiCe felbjl, ber bod) bie #anb- 
fdjrift üor 9fugen Qattf, fagt I. p. 10: Reperies haoc an- 
notationem adscriptam hoc loco margini codicis Anreae 
Vallis, procul dubio ab ipso Aegidio codicis 
aactore 4 ), welker Sfnftdjt aud) $irfd) 1. c. beipflidjtet. 
Sinnt Haren SemeiS aber, baf bie SJtarginalnoten eben 
nur üon Sfegib, unb in feinem gaffe Don SJlauritittd I;ers 
rühren, giebt bie oben angeführte ©teile, II. c. 16. p. 48, 
roeldje SSitlenfagne unb Srnfl affein ju iljrer SJteinung oer^ 
anlagt Ijat unb ben SWauritiud felbft betrifft. SBeim ee 
£ier im 3>j*e Don $peter bem gremiten tjeijit: cuius cor- 
puscalum digne mandatur sepulturae, unb mm in S3e- 
jieljung hierauf in ber SDtarginalnote gefagt loirb: In se- 
qaenti tempore cum Uber quidam aedilus a mag. Iacobo 
Aconensi episcopo devenissel in manus nostras, 
bann bie £rand(atiou bed 5)etru8 folgt unb bie ©rjäljlung 

1) p. 1. Maoritio ecclesiae nori monasterii Hoyensis ca- 
nonico frater Aegidius — — Tibi ergo, fraler Mauriii, hanc 
tertiana partem Yolumioia gestorum pontificum Leodiensium 
transmittimus humiliter et devote deprecantes, quatenus lima 
correcüonia tuae emeudes , si quac in bis quae scripsimus, alt— 
ter quam se yeritas habet, repereris. 

2) p. 48. 

3) t>on <S. $irfo) auf« fteitiflfle gefammelt: de Sigcberto 
p. 424. 

4) cf. II. p. 67. auetor noatcr in marginal! annotalionc. 



Digitized by 



222 Uber bie ßljroitif 9tlbertd^ <5. 



«Heß beffcii, tüiiö fyierbeigetljan roorben, mit ben SBortcn frtlieflt: 
Mäurilio eiusdem ecclesiae canonico omnia supradicta 
procurante — fo glaube idj, Wimen mir biefen 9Rauritiu6 
und toofjl unmöglich ald ben SSerfaffer eben tiefer 9fufjeidp 
nungen benfen »)• ©tfcfct aber au$, pe rührten au8 feiner 
Sfcber ljer, fo ift bamit nod) nidjt im 9Hinbej}en beroiefen, 
bafl berfelbe awä) Sortfefcer ber Sflberidj'fdjen Ctbronif fei). 
9Bir erfennen, line fdjon oben bemerft, eine foldje Sorte 
fefcung in berfe(ben burdptta nidjt an: am atterroenißfleti 
aber mödftc fie Dom 9Jtauritiu8 l)errül)ren. 2)enn toäre 
er roirFtid} ber SSerfaffcr ber 9ftarginaInoten unb jitgteic^ 
gortfefcer unferer Sljronif, fo mürben pdj fibereinpim- 
mungen in beiben SBerfen entbeien laffen an ben Drten, 
wo beibe baöfelbe ©reignijj bel)anbeln. £>iefe jeigen pd> 
aber nirgenbS. 

b) Chronicon S. Haberli Andaginensis. 

9flberid) fttl)rt ed a. 750 unter bemSitelan: cxlibcllo 
qoi cancerellus dicilur. hierfür möchte id) cantarel— 
lus ober ctma§ Äljulidjcö tefeu *) unb biefeö SBort in 93e= 
jieljung bringen mit temSftamen: cantatorium S. Huberti, 
unter »eifern biefe für bie ©efdjidjte ber ßüttic^er Diöcefe, 
fo tüte für bie SBerljältniffe 8ot§ringen8 am Snbe bc§ XJ. 
unb 9fnfang beö XII. 3al;rfmnbert8 midjtige ©djrift im 
SWittelalter befannt mar s ). Sflberid) bcnufcte biefelbe anfö 
PetjügPc unb entfernte il)r fcfbp eine auf Äönig aßilljefnt I. 
Don ©nglaub bejttglicfye 5fnecMe, bie man fiberall anberö 

1) (Sinen tynltcfcen ©rmti« fabtn urir c. 133. p. 264: too 
Begib DomSBif^of ©ityelm ton Surticfc (f 1239) fagt: Cuius Um 
obitas qaara aepultarae locus isla scribentibus hoc osqoe 
manel incognitus unb in ber SDfarginalnote ben fpätern 3ufafc 
giebt: Sed postea transportatus est in Sabaudiam etc. 

2) Der Cod. Paris. 4896 A, ber einige Don ben brei |>aH* 
fern, toel^er au$ ben erften Jtyeil — 960 entölt, gtebt feine 
obtt>ei<$enbe £e*art. 

3) Mon. Germ. Sc. VIII. p. 567. lin. 13. 44. 



Digitized by 



Übtx bte 6$romf Wberidj'*. 223 

fl)tr als l;ier l;atte fliegen fottcn 1 ). SftrudjfHiie be8 Chr. 
S. Huberti finben ftd) beim Sflbericf) unter ben 3af)xt\\: 
750. 809. 1033. 1052. 1057. 1063. 1064. 1065. p. 106 
»ergf. au* p. 105. 1068. 1072. 1076*). 1081 »). 1084. 
1088. 1090. 1096. 1099. p. 178. 1105. p. 196 unb 1119. 
p. 238, roo eine Slotij, bic einer frühem 3eit angehört, 
iw^fletragen wirb. — ©o triel wir jefjen, ßittfl bie Vflberid) 
iwliegenbe Stebaetion be6 Chr. S. Huberli nidjt iveiter a(6 
bie ben »uSgaben ju ©runbe lieflcnbeu #anbfd)rifteft, ireldje 
befmintlidj bei @rn>är)mtnfl eined ereiflnijfee bed 3a^red 
1106 mitten im ©afce abbrechen. Söaö inbeffen bodj tier* 
mutfjeu raffen fönnte, bajj Sflberid) eine roeitergeljeube 3>r* 
teöretenfton (}el)abt, wäre, wenn biefe Sfyatfadje niebt ju 
ttereinjelt baftönbe, ber Umftanb, baß bie SRotisen, wrfdje 
fidj 1064 an fein greerpt au8 bem Chr. S. Huberti fd;lie* 
fen (Fulco vero — Lemborch), biefe6 Jtfofter jwar be* 
treffen, aber Aber ba8 3af;r 1106 tyinaudflefyeii. 

c) Chronica Hirnardi archidiaconi Lco- 
diensis. 

«flberid) fcfylieft ben 93eridjt be6 3af;reö 1213 mit ber 
93emerfung: Occasione huius belli quidam archidiaconus 

1) dum 3ü$re 1068. 

2) Die SRottj jum 3a$re 1079: El hoc tempore primus 
comes Arnulphas de Chitncio a Malhilde marchisa erat insti- 
lotos, »ermüdete i$ ebenfalls, tote bte 1063 unb 1105 Ctyinan 
bftreffenben aus brm Chr. S. Huberti entfprungenj i$ $abe jte 
aber barin ni$t finben fönnen. 

3) $ier fliebl 9Hberi$ eine toidjtiöe, tt>a&rf<$einli<$ rityijjere 
Setart Gaisnensem (c. Par. 4896 A. Guinneosem, 4896 B 
unb C aber Guinensem) abbatiam flott IuYinienscm bc* Chr. S. 
Huberti r. 43. «n bcrfrlbrn ©teile fommt unmittelbar t>or(er 
ein Gerardut Florinensis bor, ber im Chr. S. Hub. c. 42. 
Flamen* is \)tift, n>a« fa)tocr ju ertläreit iß. giebt grabe 
Wer bie ättefte $arifer 4>anbfd?rift 4896 A ftiebrr bie Maxt be* 
Original« Flamensis, aber bie jtoeite #anbf$rift 4896 B l)at 
merfttürbtger SBeife Florinensis Aber Finna mens it getrieben. 



Digitized by 



224 



VLUx bie ß$toittf «toeritf*. 



Leodiensis magisterHirnardus *) quendam libellumchro- 
nicae de hiis tanlum quae suo tempore contigerant di- 
citur edidisse, ubi ea quae facta sunt ibidem diligen- 
tia exequitur. Dbtüol)! ber 9fu8bnii dicitar fc^Iic^cn 
laffen möchte, bajj 9ffberidj baS SSudj felbft nidjt (jefaimt, 
fo möchte idj bennod) 6er SOteinunfl ßaüalleljc'ö ju Emst 
h. de Lirobourg beipflichten # baß jene ßfyronif $irnarb'8 
ein§ fei; mit bem triumphus S. Lamberti M. in Steppes 
obteotus ap. Chapeav. II. p. 604—640. uub {mar aitö 
bem ©runbe, weil Sflberic^ in ber (Srtftyhutg immittelbar 
Dorther faßt: Hugo Leodiensis episcopus de duce Lova- 
nii et de Brabantinis per b. Lambertum mirabiliter 
triumphavit loco qui vocalur custodia sive garda 
de Slopes, wobei ju bemerfen, baß aud) ber triumphus 
p. 624 Don einer custodia de Steppes flmdjt*). 

Diefer triumphus bilbet aber nur ben britten Sljeil 
eined für ßüttic^ unb Deutfdjfanb im 9fffflemeincn tmtfc 
tigen 9Berfe§, nämlidj ber vita S. Odiliae et B. Iohannis 
filii eins, welche bie ©eföidjte ßftttidjS Don Sfbelbero IL 
1135 biö gu Hugo de Petra Ponte, f 1230, umfaßt Diefc 
ifi biö jefet nodj nidjt ^erandgegeben , aber tum tfegibiuS 
trieffad) abflefdjrieben roorben. ßtjapeaüille, ber bie beiben 
erfien Steile au0 einer ^atibfctyrift ber Bibl. S. Martini 
Lovaniensis (p. 119 unb 603), ben legten Xljeif, ben 
triumphus, aber aud einer §anbfd)rift be8 Daniel Stai* 

1) ®o bie 9>artfrr Codices 4896 A unb C unb ber cod. 
membran. be« ßcibnijj 4896 C unb £etbni&enS Znt ober geben 
bit gorm Heraaldut. 

2) Aegid. c. 111. \)at brn triumphus ebenfalls unb no$ ütet 
ouefüljrli^er au*a,efa)rieben , tote (tyapeab. p. 224. biet f$on be« 
merfr. Dod? ^at er aua) öiajteS, fo namentlich ben ®$iuf be« 
dapitflö: Celebrata est ergo haec victoria — doroinica qua 

cantalur Iustus est Dominus 3 Idus Octobria id est in 

Tigilia S, Caliiii. Unde rersus : Ac Brabantim caeduntur nocte 
CalixH. Die* ift fufr wörtlich im Silberig p. 475; trenn tiefet 
aber (jinjufugt: De hoc bello quidam hunc yersum composoit: 
Ac Brabantmi etc. fo meint er too^l jebenfaUS ben Begibm« 
tarn it. 




Über bit ßljnmtf «»ert#*. 225 

munbi, cinca ganonirnö S. Materni in cccl. Leodiensi 
mib mi§ einer §Jerflamentl;anbfdjrift 9frnoU>8 tum 3Bao> 
tenbenf, CDecanS jti @. SJtortbi in ßüttidi, bennfrte, bemerft, 
bafj SfeflibinS fbloenbe (Sapitel and ber vitac Odiliae tnU 
letynt: c. 40 (ocrfll Chap. p. 119. Adn.). 47. 1 ) 52. 53. 
(a. 1183, reo angegeben wirb, bit Gesta episcoporum 
diversorum mären mit ber ©t. Eambertßfirdjc verbrannt) 
cf. 93. 99. not. 2. 100. 101. 102, 103. 104. cf. 105. 
106-118. cf. 119. not. 3. 124. cf. 125. not. 1. 126. 
cf. 127. 128. 

2) Serbun. 
3>ie Stadjridjten, tueldje Sftberid) über SBrrbim unter ben 
Sauren 775. 800. 805. 829. 852. 875. 921. 960. 975. 
984. 988. 1005. 1008. 1024. 1038. 1064. 1066. 1078. 
1084. 1090. 1107. 1108. 1111—1114. 1118.1123.1124. 
1128. 1129 mittbeift, entlehnt er of;ne ätoeifel an8 ber 
befannten bist. cp. Virdun. tmb i[;ren beiben erßen Sorte 
fefcitngeti (d'Acher.Sp. U. 234.)»)} üon bem lefctflenannten 
3al;reab, inöbefonbere aber 1131. 1151. 1170.1181.1187. 
1207. 1208. 1210. 1225, finb, fo triel idj tueif, feine 9Tn* 
gaben fetbflänbig. 

3) Soul. 

Mx bit frityefte ©efdjidjte biefer ©iöcefe bid ju bem 
Satjre 1064 ungefähr I;aben tinferm ?flberid) unjtreitig bie 
Gesta episcoporum Tullensium (Monum. SS. VIII. 632.) 
Dorgelegeu, DergL an. 446 (cod. 3. ber Monum.). 487. 
644. 719. 764. 796. 822. 860. 887 (cod. 3. ber Monum.). 
905. 921. 992. 1051. 1064} am bejeicfynenbfren trat bieö 
CUieffenDerßättnijj 511 ben Satiren 644. 764. f;ert>or$ auf 

1) £ie* finbrt fta) faf* toörtlicfc auä) im Albcric. a. 1168. 
p. 349. G* tmiji ba&in geflrUt bleiben, ob biefer et au« ber Tita 
Odiliae ober au« Aegidius genommen $nt. 

2) SBa* 1019 Jöfrbun betreffend beim Liberia) porfommt, 
tonnte i$ bafelbfl nia)t ftnben. 



Digitized by 



226 



Über bie Cfrmril Htttxty*. 



anbern Quellen berufen müjfeu aber feine Souler 9lad}= 
rid)tcn an. 895. 1005. 1036. 

5Bai{} (Mon. 1. c.) iß ber SJteinung, bajj bie Don iljtn 
Ijerauögegebeuen Gesla ep. Tüll, erft nadj bem im 3at)re 
1106 erfolgten Xobe yibo'8 niebergefd)rieben roorben feljen} 
id} möchte einige 3weifel hiergegen Ijegen nnb behaupten, 
bajj in benfelben und ein üon 2)tel)reren fortgefefeteö SSerf 
uorliegt, indbefonbere aber bie ®efd)id)te $pibo'8 fpäter fyut* 
jugefügt ift. 9Jteine (Srttnbc fftr bie 9fnfid)t, bajj e8 eine 
Siebactiou biefer Gcsta gegeben Daben muj*, in benen baß 
©pifcopat ^ibo'd nid^t enthalten war, bie alfo üor beffeu 
SBeginn ■) abgefaßt fetyn muf, berufen auf er auf ber jiem- 
lidj merflidjen ©erfdjiebenbeit beö @ttyl8 auf jtcei Styatfa* 
djen. einmal tjat 9flberid) jmeifeldo^ne bie früheren 
Steile biefer Gesla oor ftdj gebabt (— 1064), weicht aber 
trofcbem in Sejieljung auf yibo Don iljrem ©eridjt ab *), 
bann aber Ijat $ugo Don Slaoignlj biefelben ebenfalls fdjon 
benufet »«0 bidljer nod} nidjt bemerft roorbeu 3 ). Da bie* 
fer OHjronift nun nidjt fpfiter ald 1101 gefdjrieben l)at, bie 
lefrten Steife ber Gesla ep. Tpll. aber erji nadj bem Safyre 
1106 tjinjugefügt fetjn fönnen, fo leuchtet eö ein, bajj aud) 
er eine Slebaetion benufct Ijat, tueldje bie Otegierungöjeit ^ibo'd 
nidjt umfafte. 

gür bie Stadjricbten über bie fpäteren SBifd>öft Don 
Soul, indbefonbere 1090. 1107. 1126. 1163. 1191. 1192. 
1196. 1210. 1212. 1217. 1218. 1228. 1230. T;abe iäj bie 
duedc nidjt entbeefen fönnen. Dajj er aber bennod) eine 
befttmmte ©djrift fyerbei t?or Sfugen gebabt, möchte and 
bem Umftonbe berttorgefyen, bajj er a. 1212. p. 465. eine 
Sljatfadje in näberem 93ejug auf Soul mitteilt, bie er ib. 

1) 1090 na<4 «Iben*. 

2) an. 1090 nennt er tyn monachus S. Beoigni Diyionensis, 
bie Gest« l.c.p. 646 machen tyn jum (Sölntfctyen Gctyüler unb «$>al. 
berfläbtifc^fti dononicuö. 

3) »erfll. Hag. FUy. Mon. Sc. VUf. 341. lin. 31-34. mit 
ben Gest. ep. Tull. ib. p. 636. lin. 17-20. 



Digitized by 



Übn bit Chroittf MUtty*. 227 



p. 466. ohne biefc ©ejiehung an© Wilhelmtis Brito nodj 
einmal giebt. 

4) Sricr. X>ie Gesta Tre viroram. 
CDied für bie mittelalterliche $iftoriographie, inöbefonbere 
nie SfuSgangöpunft für roittffirlidjc ©agenbilbung fo über* 
aii6 imcbtige SSerf, fyat 9ftberid) ju folgenben 3al)ren be* 
nufet: 52. 76. 91. 143. 157. 174. 238. 319. 345. 357. 
368. 385. 397. 446. 450. 487. 511. 546. 577. 592. 617. 
647. 681. 723. (765.) 766. 784. 796. 810. 837. 851. 
864. 884. 905. (921.) 923. 953. 960. 966. 970. 972. 
993. 1003. (1007.) 1015. 1029. 1047. 1067. SBaife ma^t 
bie SBemerfung *), baf tmfcr tfutor einem Sobeyr ber mit 
B bejeidjneten $anbfdjrifteufamüie gefolgt fety} bie8 trifft 
faft burchgehenba ju> bo<h fjabt idj einjelne 9äQe roaljrge* 
nommen, wo er auch anbere Sobiceö gehabt haben mujj*). 

#ier ifl ed tvoljl ber Drt, einen Umßanb jit erwähnen, 
ber überhaupt in Sflberidj'S Stadjridjten von ber ®cfd)idjte 
ber einjelnen SMSttjümer entfdjeibenb hervortritt, ben uäm* 
Vidi, bajj feine Duetten inöbefonbere für bie früheren unb 
frfiheften 3eiten faft nie ba§ 9fntritt8jahr ber einjelnen 
fflifdjöfc angeben. $at er nun gleich in vielen gälten feine 
djronologifdje 9fngabe burdj ©ummirung ber yontiftcatö* 
jähre gefiinbeu — unb auf folAe djronologifdje SBerechmm* 
gen bilbet er fid), toie mir oben gefeljcn, nid}t wenig ein 
— fo möchte ich boch in anbern Sailen, unb namentlich in 
93e)iig auf feine Srierfchen Stadjridjteu glauben, bafj er 
nach Sauren G^rifii georbnete ffiifthoföocrjeichnijfe bemtfet 
hat ©o ifi feine 3at;re8jahl 319 lüoljl richtig , aber in 
offenem SBiberfprud) mit ber burchaue falfchm 3citangabe 
Der Gesta c. 19, eben fo bemerfrneiperth erfdjeint ed, tuemi 

er a. 765 fagt: Milo — Treverensis — archiepiscopus 

hoc anno moritar, ba boch nadjSBaifo bte3eit von beflen 
STobe unbefHmmt ifl, unb wenn er a. 1067 bemerft: Odo 

1) SS. VIII. p. 128. n. 44. 

2) @o (lammt a. 157 au*A5*. 784. 810. 864 au« CunbD. 
nvdfiv if. X. »au*. 16 



Digitized by 



228 



Über bie (S^ronif gfterid)'*. 



fit archiepiscopus Treverensis, wobei bie Gcsla M. SS. VIII. 
174. u. Contin. p. 183. il)m bnrd?an8 feinen & JTiil;aItdpuiift 
für biefc ©eftimmnng geben. Db batjer ?flberid)'ö djronolo- 
gifdje (Spodjen tiid;t in biefer 33e5ie[;nng eine größere Söerntf- 
fidjtignng uerbienten, al§ tyiten biöber jit Styeil geworben? 

SBJaö feine fpätern Slotijen jnr Srierfdwi ®efdud?te 
nnter ben 3abren 1124. 1131. 1132. 1151. 1152. 1155. 
1158. 1168. 1187. 1188, p.376. 1212, p.464. betrifft, fo 
fteljen biefelben, fo tnel id; biöfyer Ijabe fet;cn fönnen, felbftänbig 
ba, foiuoljl Don ben Gesta Trev. cont. I. atö and) t?on ben 
Gesta Godefridi nnb ber fnrjen biö 1258 gefycnben gort* 
fffennfl, bie p, 126. ber Monumenta (SS. VIII.) abgebrntft ijt. 

5) 6iU n. 

Sflberidj'S gölniföe Sttadjritfjten unter ben 3al;ren 347. *) 
511. 577. 626. 651. 726. 731. 758. 796. 832. 851. 863. 
870. 966. 968. 972. 993. 1037. 1075. 1132. 1155. 1158. 
1163. 1167. flammen obne 3weifel au8 bem Catalogas frei 
$al)\\ Coli. Mon. I. 385, wie inSbefonbere ba8 jnlejjt Qt= 
nannte 3al)r berocifen mtfdjte. &ie Überarbeitung uub 
Üfortfefcnng biefeö Gatalogd bnrd; (SäfarinS ton £eijfrrbadj 
ap.Boehmer Font. II. 271. [ja t er bagegen nid)t gewinnt, 
obroofyl er beffen Söerfe bodj fonft fleißig bennfete. ©eine 
übrigen Angaben über SiUnö ©effydjtc an. 1191. 1196. 
1198. 1216. 1225. mögen aber meift tuoljl auf grfunbU 
gnngen berufnen. 

6) ffli e fc. 

8fir bie Angaben über bie ©efdjidjtc t?on 2Jlefc nnter 
ben Saferen 446. 487. 546. 696. 719. 796. 801. 860. 
868. 877. 883. 1006? 1042. 1073. 1111. 1119. 1164. 
1209. lag nnferm 6f)roniffcn aller 93al;rfdjeinlid;feit baö 
Chr. ep. Mettens. ap. d'Ach. Sp. II. 224. mit feiner erffrn 
Dor bem 3aljre 1210 gefdjricbenen Sortfejjnng fcor*). %$iu 

1) a.238 ijtau« brr passio ! 1000 virginum entlehnt. ©. oben. 

2) Qt\)t entftyfibenbe 3cid?cn brr SlbfUnnmuna fmben ftefa na= 
mentli$ a. 883. 



Digitized by 



Über bie G^rontf Wbaty$. 



229 



uii6 trieber ftnbm ftdj inbejfen djronofogifdje Bnfäfce 1 ), 
tütldje anbereiüofyer entnommen fet;n miiffen. — SDie jmeite 
Sortfefcung tiefet 6§ronif bie 1260 tonnte Sflberid; nidjt*). 
7) 8t l) e i m 3. 
Sftoboarb'8 historia Remensis benu^te Sfl&erid) fcon bem 
3af;re 336 bi8 jum3al)re 946, fi'i^rt beren @nbe aber erft 
950 mit ben SBorten an: Hucasque Flohardas Remen- 
sem historiam deduxit. 93on beffen Sfnnalen madjte er, 
fo Diel id? felje, mir einmal jum Safjre 954 (Sebraud). — 
2)odj mfiffeu itjm nod} anbere CUieDeti twrgelegen tyafcen; 
maß er beifpieiemcife a.806. p. 149. in Sejug auf 9t^rim6 
in annalibus gefiinbeu fyaben roitt, unb bie ttoit'tym ju 
ben Sauren 816 unb 845 gegebenen cfyronofogifdjen SBeftim* 
mungen Faim id) eben fo wenig im Sfoboarb nie in ben 
beibeu 9tt)eimfer (S^ronifen bei 8abbe I. 358 unb 362 flu* 
ben. — 3He 9tod)rid;ten, lucldje er bann über bie fpätern 
6r5bifd)i)fe t?on 9tljeimö unter ben Saferen 961. 975. 986. 
1023. 1034. 1056. 1070. 1085. 1096. 1108. 1124. 1125. 
1161. 1162. 1175. 1176. 1201. 1202. 1205. 1211. 1218. 
1220. mitteilt, fanben rceber in ben genannten beiben ßf;ro= 
iiiffii, nod) in fjanbfdjrifttidjen Annales Remenses (Stent* 
pettier 9to. 280.), welche biß jum Safyre 1150 get;en unb 
bie bev £err ©. 9t. 9t. §Jerfc mir giltigft mitteilte, irgenb 
einen 9fnfmipfung8punft. 

8) 2> i j ü n. 
3>ad Chronicon abbalum S. Benigni Divion. (ap. 
d'Acher. Spie. II. 357.) ipirb von 2flberid) alö charlae 
S. B. D. a. 925. 991. ober alö collectaneum S. B. a. 
939. ober niblid) alö über collectaneus monasterii S. B. 
a. 926. anoefftfyrt; er benufct c8 tum bem 3at;re 890 bia 
1051. 2Bn6 er aber a.877 mit ben SBurten: tarnen apud 
S. Benignum scribitur beibringt, unb bic unter bem Saljre 

1) @o 1042 unb 1073. 

2) Tat Urteil über ©iföof Äonrob a. 1210 töricht auf* 
ttuffaUetttfie oon ben Angaben tiefer Guelle ab. 

16* 



Digitized by 



230 Üfcrr bic ßfctonif »Iberidfö. 



1001 gegebene ben ?fbt SBityelm betreffenbc 9iadjridjt k)abc 
id) bafelbft eben fo wenig als in ben fyierüon meifi ganj feite 
{Mutigen excerpta ex ehr. S. Ben. Div. ad cyclos pa- 
schales - 1285. bei Sabbe I. 293 finben Wunen. 
9) Glairuanr. 
©a8 nad) 1223 abgrfaftc Chron. Cläre vallense (ap. 
Chiflet, genus illustre S. Bernardi asserlam. Divion. 1660. 
p. 81—89), weldjeS wn 1147 biß 1192 geljt, bilbet eine 
iuibebeutenbenneltennfre8@djrift{lel(er8i er fjat iljrn unter 
folflfiiben -Sauren 9tad)rid)ten enttebnt: 1147. 1155. 1171. 
1172. 1174. 1179. 1181. 1184. 1188. 1189. 1191. 1192; 
hierbei aber, wie bie 3al)re 1171 nnb 1182 (qai fuit — ) 
bereifen mödjten, eine twtlftänbigere 9tebaction gehabt, alö 
im 6f)iflet gebrneft lwrliegt. 

10) Gesta Romanorum pontificum. 
3d) war jnerft üerfndjt, «Iberidj'ö Sttadjridjten über bic 
SRümifdjen $päpfk als birecte entletymtngen anö ben Gestis 
jn betradjten, ftberjengte mid) inbeffen balb, baji er hierbei 
für bie 3eiten biß 1100 aller 5öat;rfd?einlid)feit nadj nur 
$iigp'* a S. Victore nnb $eIinanb'S (Sljronifen Der 
9fngen gehabt. 5Ccm Centern entnimmt er inßbefonberc eine 
(Stelle, weldje für bie ©efdjidjte be3 Serteö beö fogenann- 
ten Sfnaftaftnö nid)t unwichtig ift 1 ). Db er für bic fpatcre 
3eit bie uoüjtänbigen Gesta bennfet tjabe, fann bei 6eu 
fpärlidjen SRctijen, bie ftd) unter ben 9fntrittejatjren ber 
einteilten 9?äpfte finben, nid)t mit ©idjertjeit entfdjieben, 
mödjte aber bod) el)er bejafjt als verneint werben. Detm 
wenn anberö ber etwad fagenljaftc S3erid)t beö Snber-gja- 
triardjen Seljanneö bei 9f(berid) a. 1122. p. 243—244. 
wirflid), wie er behauptet, ex gestis Calixti (II.) l;ciftainmt, 

1) Heiin. a. 758. p. 97: huc usque imrenilur liber de gc- 
slis Romanorum pontificum conlinue scriptus, seil a quo 
posl Damasum nesrilur. Albcrir. a. 758: huc usque ncrlingit 
über tle gestis pontificum Romanorum et abhinc de Komanis 
pnn(i(i( ilus s; arsim et varie tractanl diYersi auclores. 



Digitized by 



Über bie ßljronif ttlbertil)'*. 



231 



fo wäre und hierin ein feljr bebeutenbeö SJrudjfHW jener 
jefct feerforeneu Gesta erhalten. 

D. ©efdndjte einjelner Sauber. 

SBir faffen unter biefem Stamm getuijfe {Reihen uon 
furtfaufenben Stadjridjten über bcfhmmte ßäuber jufammen, 
mm melden e5 und nicht gelang bie Quelle nadjjuraeifen. 

1) Ungarn, Älberidj'ö 2fugaben Aber bieö&inb fdjie* 
nm und inSbefonbere alle Sfufmerffamfeit ju uerbienen, 
weil fte in iljrer einfachen Sorot metfi nur 9lotijeu über 
bie Jöjronbefhignng ber einjelnen jfönige mit genauer 9fn~ 
gäbe ber {Regierungöjeit geben unb Werburg ibren tlrfpruiig 
auö alten Sfnnalen ju t?erratl)en fdjirneu. Sie finbeu fid) 
bei Ujm unter ben 3atjren: 893 (3nfafc ju Dtto'6 t>on 
Sreif. SBorten). 957 (merfwürbige grfläruug ber ©daueret 
in Ungarn). 1006. 1010 (mit {Berufung auf baö 3c"gnijj 
ber Ungarn: dicant Hangari). 1040. 1041. 1043. 1045, 
P. 77 (3ufa& juDtto Don Sh:.). 1061. 1065. 1075. 1078. 
1095, p. 144. 1111. 1126. 1127, loieberbolt jum Saljrc 
1128. 1135, p. 276. 1146. 1151. 1167. 1171. 1194. 
(1196, p. 407.) 1204. 1206. 1213, p. 473. 1227, p. 524. 
1237, p. 564, wo mir bie ßrwaljnung ber vetas Hangaria 
in Sejug auf bie fjrage Aber ben Urfprung ber Ungarn 
berutffi^tigt ju werben fcerbient} 1239, p. 573. 1241 p.478. 

SWtt ben mir befannten Quellen ber ältefkn Ungarifdjen 
®tfd)i*tc flehen biefe 9tadjrid)ten in feiner SBejiefjung, in6* 
befoubere and) nicfyt mit ben Annales Posonienses. $)arf 
idj mir eine Bermutljung Aber ifyren Urfprung erlauben, 
fo wäre eö bie, baj* 9flberid) fie burdj fBermitteluug beö 
Robertos Vespriraensis, de Leodiensi dioecesi, ber 
ep. Strigonensis wirb (a. 1227), erhalten Ijaben möchte. 

2) 3>änemarf: 985. 1055. 1095. 1124. 1130. 1135, 
p. 273. 1151. 1158. 1181. 1206. 1227, p. 523. 

3) giorwegen: 1027. 1149, p. 317. 

4) @d)Webeu: 1130, p. 265. 



Digitized by 



232 



Uber We ßfcrontf ttfteridj'*. 



5) ^ulen: 1146, p. 309. 1227 in fin. 

6) 93ö$men: 1197, p. 412. 

7) DejUrretd): 1141, p. 290. 1195, p. 405. 

8) Stalien: SDtatlanb 850. 928, p. 265. 1073, p. 
118. 1076, p. 120. Genua 1131. 1183. ©ieilien 1179. 
©arbinien 1211. 

9) (Spanien: 1062.1063.1106.1116.1143,p.301.U44. 

1196. 1212 (93eri*t eines Sfiiflenienotn). 1213, p. 472. 473. 

10) yortuoAl: 1144. 1174. 

hieran fc^liefeit lütr am beften bie Wormanmftyen 9tafe 
rieten, bieWtoerid) unter ben3al;ren 740. 912. 928. 945. 
1020. 1026. 1028. 1060. 1183. fliebt, unb wobei er eine 
ttolIfWnbiflere &uette, ald un8 im Chr. Fiscanense bei 
Labbä I. 325 Dorlieflt, bie aber biefer jebenfatte ttertüanbt 
iß, gehabt ju baben fdjeint. 

E. ©eftfyidjte ber $eiliflen, ber SranSla Holten, 
SBifiouen, Reliquien unb äljnlidje ©djriften 1 ). 

a. 45. Historia Clementis. 

a. 238. 1156. Passio SS. 11000 virginum. 

a. 750. Vita S. Eucharü Aurelianensis. 

a. 764. De Bonito habetur illa narralio ritmica iu 
miraculis fi. Mariae etc. 

* a. 766. Vita S. Gengulfi. 

a. 806. Vita S. Guillelmi Aquitan. 
a. 841. Vita S. Audoeni. 

* a. 842. 843. 845. 849. 850 bie 93ifton be8 Audradus 
(t;eijjt Andradus 845. 846.) corepiscopi Senonensis. 

a. 845. Translatio S. Kalixti per Radulfum. 

a. 867. Passiooem S. Dionysii quidam Methodius 
Constantinopolitanus graece conscripsiL 

a. 877. Henricus monachus vitam S. Germani Anti- 
siodorensis heroico raetro in 6 Hbellis luculeoter exa- 
ratam Karolo imperalori obtulit. 

1) Die mit * bejei^neten ©teDen Qtbtn gröSere ©rucfyftütft 



Digitized by 



Übt* bit ßfcroittf Ulbtxidf*. 



a. 877. Translatio S. Gornelii pap. 

* a. 880. 883. 995. 1104. 1115. Translatio S. Cutli- 
berti. 3)aÖ unter bem Satjre 880 ©efaflte fdjeint aber 
unmittelbar and $etmaub Ijerjujtammeu. 

a. 913. Do relalione corporis S. Martini ab An- 
lissiodoro ex dictis S. Odonis Cluniac. abbatis. 

* a. 938. Translatio S. Agili Rcsbacensis, cf. 1197. 
U. p. 410. 

a. 940. Vita S. Dunstani, 1071 cj. miracula. 

* a. 976. Narratio Maioli de duce Sardiniac Euscbio 
et duce Siciliae Oslorgio. 

a. 994. Miracula S. Fidis de Conchis auct. Bernardo 
scholastico Andegav. 

a. 1002. Libellas de sancluario Lateranensis cccle- 
siae, cf. 907. 

a. 1004. Vita S. Heinrici imp. 

a. 1029. 1035. Vita S. SymeonisTrevirensis, cf. Gest. 
Trev. ConL 1. c. 2. 

a. 1045. 1059. 1066. 1071. Vita, visio et transl. S. 
Edwardi regis. 

* a. 1051. 1056. 1063. Vita S. Hugonis Cluniac. 
(1073. 1110 ftnb aua SBifljelm Don 2Mme8burv uub 
1109 auö £>etinanb). 

* a. 1061. 1074. 1075. 1076. 1081. 1082. Vita S. S i m o- 
d i s consulis et regis Francorum primipili post monachi. 

* a. 1099. 1141. 1153. 1155. 1170. Vita, visiones 
el opera S. Hildegardis. 

* a. 1113. 1115. 1130. 1132. 1137. 1147. 1153. 
Viia S. Bernardi Clarevall. ej. canoniz. 1174. epist. 1146 
(cf. 1142 auö #elinanb). sermones 1149. Über bie3Buu= 
bcr freSfelben fityrt 9flberid) 1130. 1135. 1166. 1167 ben 
über miraculorum Clarevallensis beö Herbert — jum Safjre 
1166 mit bem 3ufa]je: indicante abbate Gerardo de Alna 
— an> wobei icft jcbod) bemerfe, baß nur bie tfitffiljrimg 
t*ö 3at;rca 1135 in ber 9fu8jjabe Herberts bei Gl)iflet (gen. 



Digitized by 



234 



Üba bte <5(rottif Iflftmifj'*. 



ill. S. Bernardi ass. p. 186—193) ftd) faub, bagegen in8= 
befonbere bie mt&fftljrUdje narratio Herberti — de inferno 
Hyssellandiae — in libro miraculorum Clarevallis a. 
1130 bafelbjt nic^t entbetft werben fonnte. 9Tujier $erberfd 
bemtfcte §rtberid) aber and) nod) ©ofroin'ö 58ud) über ben* 
fclben ©egenftanb a. 1203: Dominus Gosvinus Clarevall. 
monach. scripsit miracula et visiones, de quibus qaae- 
dam in superioribus annotavimus, tmb Ijicrauf bejieljeii 
vljm 3»eifcl <md> uod) feine ©orte 1173: mirabilis — nar- 
ratio, quam qui plenias scire voluerit, apud Clarevallem 
inveniet. 9fnö GlairDmir Ijatte «Iberidj aud? nod) anbere 
©Triften, tterßl. 1188, p. 377: occasione legaüonis ar- 
chiepiscopi Balduini, de qua legatione proprius apud 
Clarevallem libellus invenitur, continens illius (Walliae) 
descriptionem. 

# a. 1141. Narraüo de purgatorio S. Patricii p. 291 
—295. 

a. 1149. Visio Thugdali de poenis inferni. 

* Novus libellus miraculorum fratris Gaesarii (von 
^eifterbad)) 1150. 1188. 1196. 1200. 1210. 1213. 

a. 1154. Vita S. Volverii auet. lohanne abbate de Forda. 

a. 1155. 1156. Vita et opera S. Elisabethis Treve- 
rensis de Sconaugia. 

a. 1163. Inventio S. Hildae, cf. 333. 

a. 1171. Vita S. Gundrici Dunelmensis. 

a. 1202. Vita et visiones Humelinae Ambianeosis. 

a. 1209. Vita S. Guilelmi Bituric. arebiep., ej. mi- 
racula 1211. 

a. 1211. 1213. Vita S. Mariae de Ognies auet Ia- 
cobo de Vitriaco. 

a. 1212. p. 467. Nova bist beatae Mariae Salomae. 

a. 1233. De S. Clavo ap. S. Dionys, reinvento, Dcrgl. 
Sfnljanfl ©eletjrten-Oef^. 

a. 1234. Passio S. Lamberti (auetore Nicoiao gebr. bei 
Gbapertt?. p. 114)-, IjiermiS tft a\\6) bieSftotij a. 686. entnommen. 



Digitized by 



Übet bie 6$ro»if «ttcnd)'*. 235 

F. »riefe. 

^etruö Damiani. a. 764. (901. 965. 981. 1023.) 
10441). 1055»). 

3t>o Don Sljartrea. a. 858. 879. 930. 1013.1060. 
1061. 1094. 1103. 1108. 1110. IUI. 1115. 1116. 

9)at>fi SucitiS IL an Jtonrab III. a. 1144«). 

Joannes presbyter Indorum rex. a. 1165. 
1170. 

STujierbem tf;eift 9ffberid) ben 3nl)att fotflenber »riefe mit: 
a. 1213. p. 473. De morle autem huius reginae 

(Gertradis) qnaedam archiepiscopi Strigonensis pabli- 

calae sunt literae amphibologicae doplicem babentes 

constractionem etc. 

eod. a. p. 474. jtoeier »riefe §)apfl Snnocenj HI. 

über Serfammlunfl bea Sonate nnb einen jtt nnternebmen* 

ben Jfrenjjnfl. 

a. 1221. p. 508. einea »riefea #onorina III.*), worin 
ber Snlialt eines »eridjta bea Carbinala ^efaflitia über 
ben Sartarenfönifl Xaoib aufgenommen ijt*). — eben 
bafelbft werben »riefe ber Sempier über biefelbe Sfngeleflen* 
Ijeit erwähnt 

a. 1224. p. 514. cineö »riefea über ben 6rjbifd)of 
oon Sfrlea. 

a. 1227. p. 525. einea »riefe* bea 2Jtinoriten tyttrnB 
be »nrüedj an« @t. 3ean b'?fere. 

a. 1230. p. 536. Ad generale capitulum Gisterciense 
buins anni venerunt literae über eine Stieberfoge ber 

1) lib. Elacidarius. 

2) 1078 ift ba* ©tat au* ^clinonb entlehnt. 

3) Die gan^e ©teile ift au* Otto \>on greifiiigen Mittönt. 
$af aber «berief ben »rief felbft gehabt , betoeip ber Uraftanb, 
baf er bie &nfang*»orte be* ©riefe« toetter girbt al* bie 8u*ga* 
ben nnb $anbfa)riften Otto'*. 

4) $ien>on ein (frrerpt im Chroo. DansUpl. p. 107. 

5) Diefer ®eria)t ift ttoOftfinbig otjne be« »erfafler* «Kamen 
abgebratft bei decarb II. 1451. 



Digitized by 



236 



Uber bie ß&ronif »lbcrid>'$. 



©aracenen. — ib. In curia Campaniac lectae fucranl 
literae, betrejfenb einen fem ©nltan #fll;ptend über ben 
©djadj Don Kerpen baDonfletraflenen (Sieg. 

a. 1237, p. 562. werben bie lilerao Pbilippi prioris 
transmarini de fide Iacobianomm Dolljlfinbifl gegeben, 
ebenfo tuie 

a. 1239, p. 570 ber 93rief be8 Semptermeiftoe fyt* 
mann an äöalter Don SfDefned. 

G. 2Jtttnblid)e 9ladjrid)ten, flieflenbe Slätter. 
SBir fln|erten eben, baß Don bem 3afjre 1220 an 
9ffoeri#d ©jronif feffiftäitbig auftrete. SEBir faljeu eben 
unter bem 9fbfd)nitt JBriefe einen SEljril ber $)ocu* 
mente, worauf fidj feine CDarjtcKtmfl jener 3citcn ftfifct. 
$fuj$erbem aber bennfcte er ljierju nodj anbere ^Relationen *), 
flieflenbe SBIcttter , inöbefonbere g)ropl)ejeiunßen*), ©eridjte 
Don Sfiiflenjengen 3 ) unb bie münblid) fidj fürtpffanjenben 
©erttdjte 4 ). 

1) toic bie fa)on oben befproa)ene Relation be* $atriara)rn 
Don 3erufa(em a. 1217, p. 496. 

2) @o a. 1220, p. 506 unb a. 1240, p. 576. Über bie »er. 
breitung folc^er ©Triften, tote fie bamal* fa)on über ganj Europa 
flattfanb, ift bie SBemerfung nia)t o^ne 3ntcref[e, ba« Chron. 
Dunst p. 101 ebenfalls erwähnt, bafi bie erllere nao) Gnglanb 
gebraut toorben feto, unb bie jroeite p. 241 mit benfelben Sorten 
tote Liberia) anführt / obwohl bott) fonft au$ nia)t bie geringfle 
»enoanbtfajaft ati>ifa)en beibeu (tyronifen toa^rjune^mm ift. ©gl. 
noa) ©ermann Ära). VIII. 91. 

3) a. 1200, p. 420: Haec orania relulit dominus Petrus 
abbas de Cbaerio (fo cod. A., Charono cod. B., Charerio cod. 
C.) qui fuit socius eiusdem cardinalis, prout propriis oculis 
aspexit et audmt. a. 1205, p. 440 über ben lob jtaifer StaU 
buind ton jtonftantinopel — sed simpliciter quod a quodam 
presbjtero Flandrens! dicitur, qui per cmtateui Tornoam — 

repatriando iler habuit, haec retulit Ad hoc etiam 

quod in Tornoa fuerit occisus consentit d. arebiepiscopus lo— 
hannes Mitilinensis et unus monachus magisler Albertus qui 
eodem anno ibi per Tornoam transitum habuit, addidit supra 
dictus presbyter (fo cod. A.) Flandriae; in fBejug auf ben fal* 
fa)en SBalbuin beruft er jta) auf bat deugnif bet 9Rbna)* ©irnon 
t>on 5Hna, unb be* S3ifa)of$ IBalbuin t>on GtangaHen a. 1225, 
p. 517 unb 518. — A. 1208, p. 449: Dicit episcopus Carmt- 




Übet bie 6btontf ttlbertd)'*. 



237 



H. @ (i g e n. 

3) iefe,fpielen eine bebeutenbe Stolle in unferer 6t;tonif. 
3foar entgeht bem gterfaffer \{jx fabefljafter Snöalt nidjt, 
lmb er fpridjt fld) Ijänflö aufd ©djfirfifr QW» t>it Urheber 
berfelben auö 1 )} bod; fndjt er, wenn irgenb möglid}, bie 
Sfnflflbtn ber ©aflen mit ber ädjten ©efdndrte auejiiflleidjen*). 

niensis (fo cod. A, Caminiensia cod. B.C.) de Armen ia, quod 
Tartari hoc anno primum bellum fecerunt in maiori Armenia 
etc. 9Ran fte^t niu)t, ob bte« eine Berufung auf ein münbliä)e* 
ober fa)riftliä)e* deugniff ifl. SieUeia)t ba* Severe, unb bann in 
©qiftyung ju bringen mit ber 9iaa)ria)t bie Roger oon SBenbofrer 
IV. 176. jura 3atre 1229 über einen reifeitben J8ifd)of t>on ©rof. 
armenirn gtebt. 3n bem SJerid)re biefe« ©ifa)ofS tritt bie ©age 
bom etoigen 3uben in milber, fafi freunblia)er, t>on ber heutigen 
Zrabirton aanj abn>eid)enber ©eftalt auf. A. 1212 über ben Äreuj» 
|ug ber jtinber — p. 460: Addidit qui hoc retulit. 

4) Über Reinritt)'« VI. Sob 1196, p. 412: Ab uxore sua 
Constantia ut dicitur toxica tus. 1206, p. 442: De lohaoi- 
cio rege Bolgariae audiyimus. 1212, p. 459: Itaque tradi- 
torea horum infanüura d i c a o t u r fuisse Hugo Ferreus et Guil- 
lelmua Porcua uiercalorea Massiliensium. 1221, p. 508: In islo 

Zooque anno nunciatum eat in Franc ia quod idem rex 
>a?id. 1232, p. 541: Dicitur enim de ea (Margareta), eod. 
a. p. 543: De rege Angliae dicitur quod religioni ralde 
consenlit. 1233, p. 548. De morte prineipis Anliochiae — 
nunciatum est etc. 1236, p. 560: Über bie gorifojritte ber 
Cbrifien in Spanien: De istis quolidie meliora melio- 
ribua a peregrinia nunciantur. 1237, p. 562: Ibi, sie- 
ut dicitur, usque ad 140 nori milites creati sunt. 1241, 
p. 577: Treugae ergo tranamarinae dicuntur esso ad solda- 
num de Damasco. 

1) @d)on ber me^rfad) t>on tym gebrauste ttuftbruo? canti- 
lena (a. 753. 777. 788. 805.) läßt auf fein <Ri§trauen in biefer 
©ejie^ung fd)ltrfen. Dann fagt er noa) 806: de gestis eiusdem 
Guidonis satis pulchra decantalur site fabula aire historia unb 
810: et caetera sire fabulosa aire bislorica connexa; unb enb« 
Itu) 770 fefjr bejeid)nenb: Quae omnia quamris delectent et ad 
risum moTeaot audientes, Tel etiam ad lacrimaa, tarnen a to- 
ritate hiatoriae comprobantur nimia recedere lucri 
gratia ita composita; alfo 8tomanfa)riftfieQerfi für ©elb! 

2) 3n ©erreff ber @efa)lä)te be* Amirus unb Amelius a. 774. 
p. 108: Tidcodum eat ai de historia illorum aliqua reperiri potait 
concordia unb ib. p. 110: Licet igitur praedicta narratio vide- 
tur in aliquibus apoerifa, ea tarnen <juae sequuntur autentica 
sunt; wo* aber eben fo menig ber %aü ift. 



Digitized by 



238 über bie Gtyrotttf «(brricff*. 



SBarett in SBenufcunß ber ©aßen bodj jroei feiner t>iupt- 
fSc^lic^fleu nuettenfdjriftfktter, $elinanb unb ©nibo be 
S3ajocd}ii8, Ujm mit ßutem SBeifpiel toorangegangen, tttib 
fyitte im 3al)re 1 122 9>af>fl Safi % rt II. baö 9Berf Surpiifd 
für autt;entifd} erflfirt 1 ), fo fonnte aud? er nidjt tüol)l an- 
flehen, ba8 9Befentfid}c biefed 9toman8 in feine Gljronif 
aufjimeljmen. CDie8 K;nt er unter ben Sauren 778. 790. 
795. 798. 802. 805. 806 } eine STnipfifkation beöurfpriin^ 
liefen SejrteS, wie idj ifjn in ber 9fu8ßabe Giampi'd bannte 
(Turpinus de vila Garoli M. Florenliae 1822), finbet fid? 
in ben Sauren 795. 798. 805. 3dj üermutlje, biefelbe bc* 
rul)t auf einer, fo Diel id) roeiji, tingebnnftni Srroeiteruurt 
beö £urpinifd)en9tomane8 felbfl, worüber Giampi 1. c. p. 141 
auf Orunb einer Florentiner #anbfd)rift s. XIII. ex. 
Bibl. Laurentiana pluteo 66. cod. 27. LaL nfiljerc 9tad)- 
ridjt fliebt. CDiefe £>anbfd)rift enthält aujjer bem Surpiit 
ttod) bie uic^t minber fabelhaften Gesta Caroli H. ad Gar- 
cassonam et Narbonam et de aedificatione monasterii 
Crassensis, bie fein iuratus scriptor Filomena (Stoma- 
nifdj ober CDeutfdj) niebergef^rieben unb ein Wilhelmus 
Paduanus tn8 ßateinifdje überfefct Ijaben foll*). 2Ba8 midj 
glauben läßt, baß Sflberidj ben erweiterten Xejrt Surpin'e 
(jefannt §abe 8 ), ift ber Umftanb, baß Siampi (Turp.p.142) 
aus biefer #anbfd>rift bie Überfäjrift eines ber Gapitel an- 
führt, bie in ben übrigen Sobb. unb in ben VuSgabeii 
fehlen, nämlich: De miraculo Rotolandi comitis quod 
apud Granopolim dominus per eum fecit, unb Sflberid) 

1) Dieff bf fonnte S$atfaa)e giebt aua) Wberic^ an a. 806. 
p. 149: De Turpiuo — mullis fuloeribas debiliuto colligi — 
idqi ex dictis Caliiti papae etc. Doo) fagt er nidft in 
meinem SBerfe. 3ö) toermutye, in ben miracnla B. Iacobi, wor* 
au* ttlberia) a. 1118 eine größere ©teile betbringt. 

2) t>on Ciampi ebenfaQ* herausgegeben Flor. 1823. Über 
tiefen angeblichen Philomena t*ergleid>e man eine ttbtpanblung 2es 
beuf*, abgebrurft in ben dissertations relatWes a l'bist. do 
France XVIII. p. 103. 

3) JBon einer ©enufcung Jtyüomena'* finbet fta) feine Spur. 



Digitized by 



Übet bit ßferont! Hlbttid)'*. 239 



a. 784 unb 795 Den bemfelben (FTeifjnij* fimdjt 1 ). Db 
baSjeuiflf, tt?ae »nfcr gljronijt bann nod) a. 777 Aber 9io* 
ktnb berietet, ju bemfelben ©rtgenfrciö ßtl)M, tarnt iij 
nic^t entfdjeiben. 

9fuperbem füC;rt Sflberid) nod> foljje übe ©ngen an, Aber: 

a. 653. Quaedam hisloria de rege Floovenz, ab islo 
descendunt duces Saxonam*), Clodovei filio; buius filia 
Helvides data Iustamundo regi Saxonum peperit Bru- 
noniundum et heredes Wichetindi. 

a. 752. Dax Herninus pater Garrini Lothoringi miö 
Guido de Baz. 

a. 753. Auclarius dux, qui in cantilena vocatur Lo- 
tharius snperbus. 

a. 763. Reimandns dux et filius eius Belinus, bann Aber 
§Np|nna §Baftarbc§oIbrini8u. 9taflinfrcbj ot;uc 3ir>cife( nud 
Ii Romans de Berte aux grands pies (ed. Paulin. Paris 1832). 

a. 770. Sarlö ©eniabün Sibilia pulcherrima conlexta 
est fabula — , bereu (Sofrn Suberoig unb befreit ©emablin 
SMaueaflora, enblid) de sex proditoribus ex genere Ga- 
nalonia. 

a. 774. 3>ie ©efdridjte beö Amicus unb Amelius; cf. 
an. 788. fin. 

a. 779. Aber baa genas Nemerici feljr mtSfübvlidi, tu 
n?eld?e 83crnMnbtfdjaft aud> Siirpin Derffcdjtcn tinrb. 

a. 802. Comes Aurcliancnsis Arnais. 

a. 806. Guido, ©otjn (Samfo'S ton SSitrflunb. 

a. 810. Sewinus dux Burdegalensis. 

a. 837. Aymerus, @of»n beö 9tetnerint6. 

a. 866. ©ertjarb von StoufftOcii. 

a. 945. über beu befannteu ©rafen ©ero — iste Gero 
est comes Gerinus qui vixit ut postea compertum est 
plas qaam annis 300. 

1) ebrtifo wie #cliii<mb p. 101. 

2) ab i. de«c. d. Sa. ergänzt ber Cod. Par. 4896 A. Aber 
birfen Kornau fyofft ic$ im ncueflen fflanbe brr Hiit. litter. de 
France ftitt^e KufTinrung ju ftnben. 



Digitized by 



240 Über bie Storni «lim^ 



SCBic aber bie fagenljafte Stiftung beS XIII. Saljrljuns 
bertd 2Biffenfd)aft unb ßeben betyrrrfdjte unb aufö ©elt* 
famjfr burdjbrang, fteljt man aua jroei Sljatfadjen. 

ginmal fdjeint c8 SDIobe geworben ju feljn, mädjtige 
JMjnaflenfamilien oon yerfonen auö ifarolingifäjem ©agen* 
f reife abjuleiten: fo bie ©rafeu deArceis etRamerul Don 
bem SBerrfttfjer ©analo, uergl. Alb. an. 805. p. 145 unb 
an. 989. unb bie beibeu Gräfinnen 3ba von ©onitlon unb 
9tamttr t?om Slitter mit bem ©dwan a. 1076. 3>aun 
aber müffen bie SMlber biefer fagentyaften ©efdjidjte fo auf 
bie SBorjtellungeu ber 9Jlenfdjen flcruirft Ijaben, bafc Ginjelne 
üon beinäöaljne befallen würben, $perfonen biefer ©efdjidjte 
felbjl ju fetyn: a. 1210. p. 456: A partibus Hispanoram 
venit hoc tempore quidam senio valde confectas miles 
grandaevus qui dicebat se esse Ogerum de Dacia, de 

quo legitur in historia Caroli Magni. Hic itaqae 

obiit — hoc anno in diocesi Nivernensi — prout illic 
tarn clerici quam laici qui viderunt, postea retulerant. 
a. 1234. p. 553: In Apulia morluus est hoc tempore 
quidam senex dicrum, qui dicebat se fuisse armigenun 
Holandi Tbeodoricum, qui dux Guidonius dictus est, 
et imperalor ab co multa didicit. 

§icr ift bann and) looljl bcr pajfeube Drt, um ?flbe- 
ridj'ö 9fnfül)rungen auö ben fogcnannten yropfjejciungeu 
SJterliuö ju ermäbnen. 35iefe finben fidj unter ben Saljrcu 
434. 565. 717. 1136. 1139. 

31 tt f» a tt g. 

1) ©elel)rtens@efd)idjte. 
Gin nidjt geringee SBerbienfl unfrea Gljromjfrn befielt, 
nad) unftrer Meinung, tu ber großen 3af)l t>on Slotijen 
jur ©elel)rtengefdjid)te, n?efd;e bcrfelbe unter ben tterfdjier 
benen 3at;ren beibringt. SBir glauben nidjt ettuaö Über- 



Digitized by 



ifaer bie Gljtonif 9lttaidf*. 241 



flüfßflee ju tfjun, trenn loir tiefel&en, jebod) mir infofern 
fie nidjt nubereiooljer entnommen itwen, f;ier fnrj sitfam* 
menfleflen. 

a. 7G7. Floruit hiis diebus Ambrosius Au (per- 
tns qui prolixam exposilionem super Apocalypsin edi- 
dit, locrmtf bie @d)hi^fleffe bcö STOcrFd folflt. 

a. 844. Rabanus librum de laude s. crucis figu- 
rarum varietatc distinclum difficili et mirando poemate 
romposuit et Sergio papac Sancto Petro offerendum 
misil. 

a. 850. Sub eodem eliam Ebbone collectus est el 
compilalus per Haütbgar i u m Cameracenscm epis- 
copum Uber qui inlitulatur de vilis sacerdolum, Wehl 
cinö mit ben VI libellis de remediis peccatorum, fror- 
übrr ju tterflleidjen 33etf;manu ju ben G. ep. Camer. SS. 
VII. 416. 15. 

a. 664. Sub Nicbola papa floruit Romae Anasta- 
sius biblolhecarius qui vi tarn Iohannis eleemosinarii, 
passionem decem milium martyrum el quaedam alia 
de Graeco in Latinum Iranstulit, qui eliam Romanam 
bistoriam et mulla alia scripsit. 

a. 990. Hcrigerus — cuius kabentur regulae nu- 
merorum super abacum Gerberti, otjnc 3iwcifet einö mit 
beut libellus Herigeri ad monachum Hugonem, cf. Röpke 
ad Herig. SS. VII. 145. 

a. 992. Abbas Adzo Dcruensis monasterii — qui 
scripsit vilam S. Mansueti Tullensis ad cundem episco- 
pum Tullenscm, referl(**c) vilam S. ßertharii, vilam S. 
Basoli el mulla alia et vilam S. Frodoberti primi abba- 
tis Cellae bobini *) Sequanicae insulae el in suburbio 
Trecorum Auguslae. 

a. 1053. Anno 13. imp. Hcnrici filii Conradi Pa- 

I) @o Cod. Par. 4896 A. 



Digitized by 



242 



Übet bie Otyrottif «Ubeti^'ö. 



pias librom suum, videlicet elementarium doctrinae 
rudimentam edidit. 

a. 1084. Floruit in Bargondia d. Bisuntinensi ma- 
gister Gerlandus, cuius opusculum Candela yocatar. 

a. 1106. Iste est Petras Alphonsus qai libram 
Optimum contra Iudaeos edidit. 

a. 1111. Eiusdem monachi (S. Laurentü Leodiensis) 
discipnlus fuit prior eiusdem loci nomine Robertos, 
qui scripsit librum famosum de divinis offieiis per an- 
num et multa alia. 

a. 1130. Huc usque magister Hugo de S.Victore 
chronicam — de Saxonia (f. eben). Hugo vero qui 
scripsit de avium natura moraliter et allegorice et de 
claustro animae et de medicina animae fuit de online 
Praemonstratensi, ut dicitur, canonicus. Tertius qui 
scripsit minorem ecclesiasticam bistoriam ad comitis— 
sam Campaniae Adalam, matrem comitis Theobald!, fuit 
niger monachus Floriacensis, id est de Sancto Bene- 
dicto super Ligerim in dioec. Aurelianensi. 

a. 1143. Quo anno per industriam Petri abbatis 
Cluniacensis über qui dicitur Alcoranus — de Arabico 
in Latinum translatus est. Dieö ftimmt twttfommen mit beu 
Sfnßaben, bie Dr. JBetfjmaim mtö ber $bfd)r. 105 ber ^ariftr 
Sfrfenalbibliotljef s. XII. ex. betbrtnflt. 9frd). VHI. 359. 

a. 1151. Et electus est in episcopum (Catalaunensem) 
Haimo archidiaconus vir nobilis et religiosus de Ba- 
sochiis, qui fecit enchiridion in decretis secundum 
Panormiam Yvonis Carnotensis. 

a. 1154. Hoc (empöre magister Guillelmus de 
Co n eis philosophus magni nominis habilus est. 

a. 1155. Elizabeth ancilla Christi de Sconau- 
gia Treverensis dioecesis, librum viarumDei hoc anno 

inchoavit Ista vero Elizabeth de assumptione 

B. Mariae V. gloriosae satis brevem edidit sermonem 
— cf. 1156. 



Digitized by 



Übtt bte Sfttont! «luftioy*. 243 



a. 1156. Item in eodem anno, id est Frederici im- 
peratoris quinto, qoidam magister egregius Omnibo- 
nus nomine librom de concordia discordantium cano- 

num ordinavit in doas partes hic Uber a nomine 

anlhoris Omncbonum; et hanc secatns est (!) tem- 
pore Aleiandri papae Gratianus cardinalis qni mulla 
addidil, ita quod de viginti sex distinclionibus centum 
distinctiones fecil. — SJerfll. ben nfcivciifrenben 83eridjt 

toon Robertos de Honte a. 1130. Unter bem* 

ftlbm 2al)Xt jäljlt »Iberid) nod> bie SBerfc bcö Petrus 
Lombardus (Uber sententiarum , glossatora continoa 
saper B. Pauli epislolas et opus satis grande super 
psalterium) unb be8 Ricbardus de S. Victore (opus 
de conlemplatione, Uber exceptionum, de visionibus 
KzechieÜs, de mystico somnio Nakuchodonosoris) auf. 

a. 1157. Zacharias Chrysopolilanus de or- 
dine Praemonstratcnsium apud S. Martinum Laudunen- 
sem fecit volumen egregium super quatuor evangelia 
— et Radulphus ille niger monacbus Flaviniacensis 
in lerritorio Belluacensi fecit opus super Leviticum per 
viginti libros dispositum. 

e. anno: ad quem (Theobaldum Cantuar. arch.) 
lohannes Salisberiensis scripsit librum famosum 
Polycraticon intituTatum, de nugis vel contra nugas 
corialium. 

a. 1169. Parisius posl magistrum Petrum Mandu- 
catorem magister Petrus Pictavinus (f 1205, 
QtTQl birff d 3flljr) catbedram lenuit, qui Manducalor 
cum esset Trecensis decanus, Scbolasticam historiam 
edidit — cuius etiam Manducatoris habetur Uber qui 
dicitur Paraenesis et Uber scrmonuin eius de solemni- 
tatibos per anni circulum. Praedictus vero Pictavi- 
nus fecit librum de theologicis sententiis. 

a. 1172. Gislebertus monacbus et abbas quon- 
«rety* k. X. ®anb. 17 




244 Übn bit ß&tonif Wbtxid?*. 



dam de Croilandia in Anglia, qui fecit in morem 
fi. Bernardi sermones super canlica canlicorum, hoc 
anno obiit. 

a. 1175. In Anglia qoidam prior S. Trinitatis 
Londonensis fecit de omnibus divinae scripturae libris 
quoddam opus mirabile, et vocatur Pantheologia. 

a. 1177. Mag. Lambertus Leodiensis de S. Chri- 
stophoro obiit .... Iste antigraphum scripsit et ta- 
bulam quae Lamberti intitulalur edidit, sed et multos 
libros et maxime vitas sanctorum et actus aposlolo- 
rum de Latino yertil in Homanum. 

a. 1182. Floruit mag. Iohan n e s Beleih inecclesia 
Ambianensi, qui scripsit librum de divinis officiis per 
annum. 

a. 1195. Apud Leodium — quidam mag. Iohan- 
nes praedicator cog. Dalich — fecit sermones per 
anni circulum. 

a. 1200. Apud Mediolanum Humbertus theolo- 
gus et cardinalis fuit arcbiepiscopus, qui rexit Parisiis 
decem annis et scripsit librum de concordia veteris et 
novi testamenti. 

a. 1202. Apud Cistertium mortuus est hoc anno 
mag. Alanus de Insu Iis — scriptor ille Anticlau- 
diani, qui in theologia fecit quandam artem praedi- 
candi et contra Albigenses, Valdenses, ludaeos et Sar- 
racenos libellum edidit succinctum ad Guillelmum 
Montispessulani dominum, et alia quaedam illius ha— 
bentur opuscula. 

a. 1205 (üerfll. 1169). Obiit mag. Petrus Pictavi- 
nus cancellarius Parisiorum, qui per annos 38 theo— 
logiam legerat Parisius, cuius habentur sentenliae, 
distincliones et poslillae etc. 

a. 1206. Obiit Bartholomaeus Turoncnsium archi- 
episcopus, ad quem scribitur Tobias yersificat us. 




Übet bit 6|rontf tttoeritf«. 



245 



a. 1228. In Anglia morlaas arch. Cantuariensis mag. 
Stephanus de Languenton; tmtrr reinen SBerfen 
0)\t Sflberid) auf: saper Isaiam, super 12 prophetas et 
soper epistolas Pauli. 

a. 1230. Mortuus est Romae mag. Guillelmus 
Aotissiodo rensis — buius habetur magna summa 
theologica et eius abbreviatio quam fecit episcopus 
FJoreotiae mag. Ardingus (Andegus) Papiensis. 

a. 1233. De s. clavo ap. S. Dionysium perdito et 

iferum reinvento scnpsit oplimam narrationem 

mag. Philippus cancellarius Parisiensis; Aber 
feine Sermones et Homiliae tterfll. nod) 1237, tvo er 
ftirbt. 

2) Sflberidj'e Sittle&ittiitgeit auö bem Corp. 
iur. canon. 

3>iefe fmb jiemtidj Ijäufifl unb iüoM nffe auö (Sratian'd 
Detret, roeldjee er 1156 anführt, entnommen. 9ffö über 
qui Canones inscribitur roirb bieö angeführt unter beit 
Staren 756. 776. 864. 873*). 878. 899} (Sratian'e di- 
süoet 63 tnöbefonbere citirt er 775. 817. 867. 871, unb 
füljrt im 2fttgemeineu nodj bie Decrete au 872. 965. 1022. 
1060*). 9to$ Tjaben wir eine ©teile jum 3al)re 905 in 
biefer 93ejiel)unfl ju bemerfen: Trcveris Tukerus 3 ) erat 
archiepiscopus, qui fecit et compilavit quendam librum 
decretorum ad episcopum Yirduncnsem Dadonem, uergl. 
Moo. VIII. 168. unb biirfeu aud) feine SBorte jum 3al)re 
1085: Registratum buius septimi Gregorii — apud Cia- 
ram Vallem invenitur tiic^t mit ©tiflfdjtüeiflen übergeben. 
Sßna er Aber $aimo'ö enchiridion in decretis 1151, 

1) Iste (loh. VIII.) scripsit quasdam Interpretation es super 
libram Gothicae legis, sicut inrenitur in libro qui Cano- 
nes inscribitur. 31* frier «i<frt codicis legis ju leffn? Der Cod. 
Par. 4896 A. giebt feine abtoeiefrenbe 2eSart. 

2) 890. decretalis Stephani IV. inrenitur. 

3) eo autfr Cod. Par. 4896 A. t H tfl Ruotgerus. 

17* 



Digitized by 



246 titer bte 6t|ronif «Uterio?*. 



über Dmnibonuö unb ©ratian 1156 fagt, Ijaben irtr oben 
unter ber ©elefjrtengefd)id)te fdjon angeführt. SEBir fdjlte* 
jjen bicfe 9Tu8jüfle mit 9ffberid)'8 Semerfiinfl jutn Safere 
1234. p. 554: Nova compilatio decretalium sub bulla 
domni papae canonizata allata est Parisios et ceciderunt 
quinque paria decretalium, quarum summa redacta 
est in istam eompendü gratia et intelligentiae faci- 
lioris. 




VI. 



tymlue ©incottue geben stttb ®d)riftcn 
non $errtt Dr. Betymamt. 



*U\t Quellen über $paulue geben finb junädjft §)aus 
Im« eigne SBerfe, namentlich eingelne ©teilen 5er Sango* 
barbengefc^ic^te *) unb ber Sifd)of8d)ronif Don 9Jtefc> bie 
©riefe an Sfbelpergn, Sfbelljarb, Xfjeubemarj bie ©ebictyte 
au Äbelperga, an $?eter üon $)ifa unb an Staxi ben (Stoßen. 
Severe finben fid) freilief) jum gtttfieten Steile nur in einer 
einjigeu 4>anbfd^rift *) / unb werben aujierbem Don deinem 

1) I, 5. 26. II, 13. 27. III, 24. IV, 38. VI, 7. 16. 

2) 9>ari6 n. 528, einft S. Marlialis Lerooviccnsis, mbr. ocl. 
sacc. IX. ex. in berfelben ©eife jufammengefdjrieben wie bic ebruba 
etuftanbene £eibener #anbfdjrift Vossian. Lat. 15, »eldje ia) 
*T<t). VIII, 574 betrieben ijabe. Cfbenfo mir biefe, ift bic |>arifer 
§anbfa)rift eine Sammlung fe^r berfa)irbenartiger Stütfe, jum 
&ebrau$e ber itlofterfc^tilr , morauft ßa) bie grofe Unorbnung er* 
flärt, in ber bie toerfäjiebenfren Soeben bura) einanbrr getoorfett 
pnb, fotoie bie SBrglaffung monier Kamm, ba bie ©ebicfcte nur 
ali @$ulmufter unb bie ©riefe als gormeltt aufgenommen roaren. 
Die #anbfd>rift entölt juerfi aflrrlei tfceologifa)e unb rlpetoriföe 
SBerfe; bann $9mnent de cyclo decennor.; de figuris 
«cripiarae sacrac; (JinaangGformelu für ©riefe j Beda in 
libros regum; Oratio Eugenii Toi. „Rex Deus; {formet 
„Uli eermano; $rebigt „In nomine; Epitaphium Consta n- 
tis „Hic decus Ilaliae; Ep. Toclrouis „Claudilur hoc, baS 
nud>$aulu6 in feine $rfrf)ia)te aufgenommen (>att Item rersus 
Petri grammal ici „Nos dicamus in Äarll 9?amrn, fyierau* 
ebirt fron fcebeuf (25. 404 \ Versus Pauli „Sen»i cuius, Bebeuf 
406; De puero qui in glacie cxtincttisest „Traxpuer, 
Kebctif 409} Item v. Petri ad Paul um „Luminc purpureo, 



Digitized by 



248 



fttanlna SDiaronnd gefreit. 



em>Jtf;nt} bod) fmb ftc treber auö Äußern nod) attd innern 
©rünben irgenbtrie t?erbiidjti(j$ unb roentigleid} 5er einfache 
Stame ^auluö ofjne lueitcni fflcifnfc bie einige Sejeidjmtng 
ift, bie fic trafen, fo muß man bort) ihrem ßntbetfer unb 
Herausgeber ßebeuf 5Wcdjt geben, baß fic fld) nur auf un- 
fern yauluö bejiefyen Wunen. CDaöfelbe gilt Don ^etruö 
3>ifanu8 ©ebidjt an gtaitluO unb ton tfarle bea ©ro* 
ßeu jroei ©ebidjteu an iljn in berfelben §anbfd)rift gin 
britteö, ebenfalls in Äarlö Stamen, roafyrfdjeinltd} ton Sfl- 
citiit uerfaßt, ift eben fo unbejroeifeft *). 9fudj baS inerte 

gebeuf409; Venus Pauli ad Pctrum „Candido IumbiGdo, 
£ebeuf411f Item y. Pauli missi ad regem „Crnlhius, £e« 
bfuf 412; Item r. Pauli ad regem precaodo „Verba tui, 
£ebeuf 414} Epitaphium Sophiae neptis „Roscida; ln- 
eipit epistola „Amabillimo, ttebeuf 415) Versus de epi- 
scopissive sacerdotibus tt Ad perennis; Demalissacer- 
dolibus „Aquarum meis; Versus in laude s. Bencdicti 
„Ordiar; ©fticfjt „Carlula perge cito, 2ebeuf423, o&ne 3nf($rift, 
r« ift t»ou Hlfuin an feine gminbn Versus Petri in laude 
regia „Culmina si regum, Stbeitf 419 i Sententiae Septem 
philosophorum „Periander; Epitaphium Chlodarii 
pueri regia „Hoc satus; Item versus metr. „Paule sub 
umbroso t»on Äarl, £ebeuf 413 j Epistola „lllc Christi ton 
Jtarl, fifbeuf 421 j ©loffarj ein r&etorifc&c* SBerf. S3i« Berber ift 
alle« t>on (Jincr #anb getrieben \ nun folgt t»on eiitrr niibrrn: 
Vita Audoeni; Martyrologiu m; $(>eologtf($e«. Die« tfl 
ber 3n&ah ber #aubf$rifr. Der Schreiber benufcte, mie man fielet, 
eine Giimmlung &aro(ingif$er ©fbidjtc unb ^Briefe; manche bat>on 
flnb tfnttportrn unb frfcen anbere torau«, bie mir nia)t mr$r haben. 
Da bal unjmeifel^aft ?)auUnif<fce „Ordiar bennoefy feinen tarnen 
(n'er uicfyt trägt, fo fötinen aud? *on ben übrigen anonymen einige 
fe&r xvoty ton $au(u6 fe^n, nämli$: Ep. Constantis, Ep. 
Sophiae neptis. Versus de episcopis, De malis 
sacerdotibus, Ep. Chlodarii. Hfletn ba§ fte mitten jmt. 
f$en gattj ftc^er $aulittif$en freien, betretft immer no$ nidjt«, ba 
ja au$ ba« „Carlula perge cito unb „Clauditur hoc bamnter 
fte&ii/ wel^e beibe m$t ton ^auluS ftub. 

1) „ParTula rex Carolus — regat" , gebnuft bei Ducbeane 
opp. Alcuini carm. 186; Mabillon annales a. 787; Gattula bist. 
Cas. 1, 23; Fabricii bibl. med. Lal. ed. Mansi I, 345; Froben 
Alcuini opp. If, 551; Bouquel V, 411; Liruli lellerati del 
Friuli I, 191. 




*Pouluö Dtaconuö Sfbfit. 



249 



iji bttrdj 8eo3 3engniji geftdjert 1 ). 33ei einem fünften 
bagegen fdjeint ed lüenigftene ungeroiji, ob ber barin i?on 
Rarl angerebete yauluö bcr unfrige ifl, obgleich nid)t© ge* 
rabeju bagcgen fprid)t*). ilarle 8t unbfdi reiben 8 ) 
über bie $omilienfammlung ifl bnö lefcte gnnj gleidjjeitige 
3enflnif über 9)milu8 8eben. SDa* Sftefrologium Don 
SRontecafino ifl in feiner jefeigen ©ejtolt jtoar jünger 4 ), 
aber ed ifl mit großer Sorgfalt auö einem älteren abge* 
febrieben. Seine Sfngabe „Eidus Aprilis obiit venerandc 
memoriae domnus Paulus diaconus et monachus. diso 
sacerdos etabbas." tonnte ftdj freilidj and) auf einen au- 
beru yaulnö bejicben, ba bereit mef;re im Älojter gelebt 

1) „Christe pater mundi — oplimc salrc" titixt l»on 8eo 
ton Dftia 1, 15, ber bort aua) bic Ickten je^n ©erfe „Hinccelcr — 
opiime sähe" in fein Söerf aufgenommen bat. £e(tere gingen 
aus Eeo Aber in bic Shilturnrfer Ctyronif unb in bie (Saftnefrr 
$anbfa)rift n. 449 saec. XVI. unb ftnb in birfrr ©eftalt gebrueft 
von Maros ad Petruro Diac. c. 8; barauS bei Fabricius bibl. 
med. aevi; barauS bei Frobcn opp. Alcaini. DaS ganje ©fbidjt 
fitpt in ber einigen Safinefer #aiibfa)rift 257, jur Seit bei $etruS 
SiaronuS gefdjrif ben uub t»on tym rorrigirt \ aber bort fehlen gerabe 
bie beibni legten Serfe „Colla mei Pauli gaudendo amplecle be- 
nigne; Dicilo mullotiens: Salve pater oplimc saWe", itttt>e(n)eu 
aQrin 9>autuS (Sma^nung gefa)icl>t. ttngeluS be OTitee ^at am 
ftanbe ber $anbfd)rift, aber fa)on hinter tecta require, ben einen 
baoon aus bem ©ebäa)tni§ fo ergänzt : Colla mei Pauli persaepe 
amplecle benigne. Sin ber Sfl)t(>eit beiberßerfe fann man jeboa) 
nia>t gtoeifeln, ba £eo fte beglaubigt unb aua) oon Paulus jef>t t»er» 
lorner ttnrtoort fprta)t. — ©ebrutft ifl baS gauje @e bia)t aus biefer 
tymbfd)rift &t|erfl ton Stades be SNontronb in Biblioih. de 
l'ecole des chartes 1840. 1,305; bann Don Tosti sloria di Monle- 
catino I, 105. unb aus biefem l»on ©iefebrea)t de litter. sludiis 
apad Italot. 1845. p. 26. flWerftoürbiger SSeife Ijaben fte aber 
alle im elften ©erfe bie falfa)e SeSart : „Alque meo Paulo certam 
deleto salulem" unb ergefcn fio) in Vermittlungen , ftäfn-enb in 
ber #anbfa)rift ganj unjtoeifetyaft fletyt „Atque meo Pelro cer- 
lam de leto salulem" womit ^eter t»on 9>ifa gemeint ifl. 

2) „Et tibi Paule Dens — oarcl" bei Duchesne opp. Al- 
caini cami. 187. unb barauS bei Frobcn II, 552. 

3) bei Pertx Leg. I, 44. 

4) gefajrteben snnfd)en 1159 unb 1181, in ber Gaftnefer 
^diibfa)rtft n. 47; gebrueft bei ©attula. 



Digitized by 



250 



$anl«t SDtacoms* geben. 



fyaben. Sfber bie SBortc venerande memoriae werben in 
bcr ßafinefer #anbfd?rift gerabe feljr oft Don unferem^aus 
lu8 gebraust, unb fein anberer bee 9}amtiid befommt fie$ 
ferner ifl Paulus diaconus et monachus ju befonberer 
tfußjeidinung roty gefdjieben; mib ba 9fbt ®ifulf, ber 816 
ftorb, hinter $atilu0 jlef;t, fo muji biefer üor ifjm geflorben 
ftl;n, fo bajj alfo fein anberer ald eben unfer 5)aiihi8 übrig 
bleibt §ilbricö ©rabfdjrift, bie ber 2Jiöndj t?on<3alerno 
nod* auf gtauhis ©rabe (ad *), ifl um fo juüerläjfiger, ba 
#übric Saudis @d)üler toarj unb bodj fd>eint er über bie 
3eit tum $au(ti6 Steife nad) granfreicf) unb feinem gintritt 
inö Afoßer fdjon im 3rrtfjum ju fetyn; fo balb üerbunfelte 
ßd> in jenen 3riten bie fiebere Äunbe ber ^Begebenheiten. 
3 ol) anned 3)iacouu8, um 872, in feiner (S^ronif btr 
39ifd)öfe i?on Steapel, erwähnt 9tau(u9 nur einmal unb gan$ 
in ber Jfürje*); ©rdjempert, um 882, beögleidjeu s ). 
ÜBei bem ©a lern itaner eijronifhn, um 978, tritt jtterjt 
bie (Sage in ^auluS ©efdjidjte ein. Die bid)tung8rei*e, 
bramattftrenbe SBeife, womit er alle früheren Segebcnljciteu 
auefdjmüdt, giebt und ben2Jtajiflab jur Beurteilung feiner 
Grjäfylung oon gJauhid <3d)i Jfalen 4 ), bie er geiriji ntdit 
felbfl erfunben, fonbern au8 ber S3oIf8fage gefdjöpft unb 
nur mit eigener ^fjantafte auögefdnnüdt t;at. SSie wenig 
£iftorifd;e8 aber in ber SBoIföfage jener 3«t unb jenes 
fianbeö ju fudjen ifl, baoon giebt bie ganje Sljronif beö 
©alernitanerö, ba9 SBerf S3enebict9 Dom ©oraete, bie9lo~ 
ualefer ßfjronif, jaljlreidje JBeweife. 9lid)t6befioii)eniger ift 
biefe DarfieHung be8 ©alernitanerS bie ©rnnblage aüer 

1) c. 36. Uns ift baton nur eine Hbförtft au« ber 9Ritte 
br* jf&ntm 3o^r^unbfrt« erhalten in ber Gaftncfrr $anbf$rift 
353, feorauft fte grbrurft ift l»on Maros ad Pclrum Diac. c. 8 : 
Afabillon annale« II, 716; Muratori SS. I. 402; Gatlula hist. 
Casin. p. 26 ; Liruli notirie de* lelterali del Friuli I, ISO. 

2) Muralori SS. I b , 310. 

3) c. t. 

4) c. !). 10. 17. 20. 31». 



Digitized by 



$a«lisa SDiacottttd Äefceit. 



251 



folgenben unteritalifdjen geworben. 8eo wn DfKa, um 
1 101, l)at feine ganje grjätjlunfl über ^auIuS bem Safer- 
nitaner gerabeju nadjgefdjrieben , jum Xljeil mit beffen 
eigenen SBorten} bic tutnigen 3ufäfee Ä ) tyat er fafl alle 
aus $au(u6 c »fl cnen SBctfen, bie er in feinem Älofler t?or* 
fanb. 3oI)anue8 in ber SSulturnefer Gl)ronif*) fdjreibt 
roürtlid) ben 8eo ab} bad SBenige, ivad er aujjerbem tjat, 
ift »erttjloa unb jum Sbeil irrig, ^etrua SMaconua, 
um 1145, gtebt nur einen furjen 9fu8jug au8 bem ©aler* 
nitaner unb aud 8eo; bie wenigen 3ufäfee, bie er ju lejj* 
terem madjt, ftnb t»oK Srrtljfimer 8 ). 3n bea fogenannten 
ffnaflafiua (Safmefer Sljronif, einem SJtadjroerf beafelbeu 
5)etnia, jinb bie jroei auf fpaultta bezüglichen 3eilen eben* 
falls aud 8eo gefdjöpft 4 ). Stomualb t?ou ©alerno 5 ), 
um 1178, l)at emjig unb allein ben ©alernitaner beimfet, 

1) I. 15 ftnb bie ©orte Iste liquidem, — Theod. fuit au* 
9>. IV, 38; lo hisloria etiam Romana — annexuit auft $). Sriefe 
an Slbflpfrgaj Necnon — composuit, ferner ubi mulu — Lan- 
gobardorum unb Inier quae — maximag sluduit oiiÄ übrigen 
fBerPen; alrumque palalium, unum in Ben. alterum au« brr 
ältrften (Safinefrr GfyroniP. Desiderii nolarius, unb Diomedis i. 
quae h. a t. m. Tremiti n. imb propter Deum unb in clauslro 
iuxla capilulum ftnb bal (Siujige, wo« Bco eigen bleibt. 

2) Maralori SS. 1* p. 326. Pauli — descripsit beruft ftd> 
auf Urfunbfit feine! älofterft, bie er jebon) naajber ittclpt betbringt, 
unb bie &öa)jl roa^rfdjeinlid) falfa) toaren j p. 360. Testator — scripsit 
beruft fia) auf fiangobarbengefctidjte j p. 365. Übet — cognitio 
bejifljt fia) auf biefelbej Hic cum esset — salve ift toörtlid) au* 
%to\ nur a Roma fefcte Sodomie« ju, um ba« Hinc in Äarl« 
SSerfen ju erPlären, intern er nid)t bebna)te, bnfj 2eo brtt Slnfana. 
betf <9ebia)t6 tvegltef, ou6 bem aerobe ^erttorgcfyt, bafi e* in grnnf. 
reta) gefdjrieben ift, unb nid)t in {Rom. 

3) De ortu et ob. iustorum Casinensium c. 25 ift gonj 
Ott* bem öolernitaner j De > iris «II. Cas. 8 ou« 2eo \ 3ufäfee: 
sanclitate — quoqne ifl unbebeutenb? s. lohannis bapliste ifl 
ridjtigi s. Fortunati ep. vilam ijt ein 9Wif}t»erftänbnifh bomiliasq. 
quinquag. brSgle tc^eit s s. pont. Greg, vilam ifl richtig; a princi- 
pio mundi u. ad s. a. una cum ift ein 9Ri§t>crfläitbni§. 

4) Muratori II", 368. Sub hoc — rcferlur. 

5) Muratori SS. VII, 144. Huitts — floruit; 150. Paulus — 
praeeepit. 



Digitized by 



252 $<uslis$ SDiaronttö fiefce«. 

aber burdj SBegfajfung ber ©njelbeiten, ber Untoaljrfdjeins 
tidjfeiten unb bea bidjterifdjen ©djmucfea, feiner fitrjen 
grjäljfung fo ben Sljarafter ber @infad#eit imb SRatfirlicfc 
feit gegeben, bajj er Ijierburd) meljrfad} bie irrige 9fnftd}t 
üerantajjt l)at, Stomualb habt aua unbefannter Huette bie 
iirfprüitoltc^e, roaljre ©efdjidite erhalten, uon berßeo'S imb 
bea ©aleruitanera (Srjafjfnngen mir 9fuafdjmficfungen fepm. 
Söielmeljr Ijat Stomtialb gar nidjta Cngenea, tuib ifl batjer 
ganj ofyne SBert^. — Söätyrenb fonadj bie fikbitafifc^eii 
Cuetten alle auf Gintin ©runbe, ber ffiolfafage, beruften, 
ftnb bie wenigen SJränfifdjen roaljrbaft unb einfach, freilid) 
aber and) feljr bfirftig. ©igebert l>ou ©embloure, 1110, 
giebt in feiner gortfefeiuifl bed ©ennabiua *) eine ganj furje 
«nb feljr unt?otlf}änbige Stadmdjt über Saudis, bie er in 
8Jte|> befommen ober aus $)aulua ©djriften gefdjloffen tjatj 
tuaa er in ber Gl)rouif über ^aulna fagt ifl wörtlid) aua 
Äarla Stunbfdjreiben genommen, aber ju bem faffdjen Satjre 
807 gefefct. #ugo*) Ijat nur eine (janj furje, aber gute 
Sttaetyridjt. Stabutfua be Diceto, um 1210, unb bie STn* 
nalen fcon SB a Derlei;, um biefelbe 3eit 3 ), fdjreiben ©ige* 
berta 61)ronif aua. 9f Ibericuö, 1245, (jiebt nur ©ige* 
berta unb #ugoa SBorte roieber. 

Unter ben teueren Ijaben über yaulua Seben nur 9Ra* 
billon unb ßebeuf Stteuea unb ©igenea gegeben j über feine 
SBerfe außer iljnen nod) SSojfma, äftarua, ber fleißige 
briciua, gbampoHion-^igeac unb ^apencorbt} afle Übrigen 
flnb nur Stadjtreter, fo groß it;re 3flfyl unb jum 3*f;eiC 
iljr 9lame and) Hingt. Sritfjemiua (de ss. ecel.), 9frnolb 
2öion (lignum vitae), 2Jteldjior $ifpamt8 (de locis theo— 
logiae), ©erwarb SBcffiud (de hislor. Lat. II, 30), 83effar= 
min (de ss. ecel.), SBaroniua (ann. 774. 807), ^agi, 
räua (bibl. eccles. 1639. ad Sigeb. c. 80), Sötarua (ad 

1) de SS. ecelea. c. 80. 

2) «p. Albericum Trium Fonlium a. 807. 

3) bei Peru SS. II, 223 nol. 



Digitized by 



$aufat SDiaconttö geben. 



253 



Petrum Diac. 1655), Geinte (annales ad a. 784), ^atta* 
bio (hislorie del Friali. üdine 1660. fol. p. 79), »ngeluö 
be 9hiee (chronica Casinensis. 1668. fol. p. 137), £upin 
(bibl. des auteurs eccles. 1686), 9JlolIer (de Paulo Dia- 
cono. Altdorf. 1686. 4°), 6at?e (bist, litt 1688), folgen äffe 
ben ©übitalifdjen Cuetten. £*r große SJtabitton tuar ber 
erfte, ber ofyne £iilfe anberer Duetten, allem burdj fei* 
iten tiefen SMicf geleitet, jene (Srjaljlnngen fftr fabelljaft er- 
Härte nub ba8 Stidjtige tfjeilö benimmt, tljeilö abnenb an* 
gab (analecta I, 319. annales 1703. XXIV. c. 73). 9fber 
fo fejl roaren jene Srrttjümer eingerourjelt, bajj felbfl ßeib* 
Iii) (ann. imperii 1, 121. 136) ftd) nod) iüd|t batton lofc 
fngeu founte. 35ie Solgenben, Dubinuö (de ss. eccl. ad 
a. 785. 1722), ©nttula (hist. Casin. 1733. I, 23), bie 
Histoire littlraire de France (1738.1V), beStubeie (mo- 
nom. Aquilei. 1740. p. 358 unb dissert. varii argnmenti), 
folgen SJlabiffon, o^ne irgenb (Sigenea ju geben, grfl 8e* 
bcuf (diss. sur l'bistoire de Paris. 1739. 8. 1, 370) braute 
biird; bie Don tym entbecften ©ebicbte unb SBricfe ber Ei* 
meger .ftanbfdjrtft ein ganj neues ßtdjt in yauluß ©rfdjidjte, 
bah 9JlabiHone Scrmutfyungen nufß ©Ifinjenbfte beseitigte. 
5)ie gofgenben f;aben utc^td 9leue8 Ijinjugefügt. ffabriciua 
(bibl. med. aevi) fjat ba8 SBrrbienft, unter allen am fleijjig- 
fielt gefammelt ju tyaben, maö bid babiu befannt roar. 2Jtu- 
ratori (SS. I. 397. annali 782. 797) ifl unbebeutenb, wie 
rtitd) Geiflier (hist. des auteurs eccles. 1752. 4°. XVIII, 
239). ßiruti (notizie de' letterati delFriuli. 1760. 4°. I, 
163) ifl einSDlufler ton leerer SBeitfdjnmfigreit. Sirabofdji 
(leücratura Ital. 1773. üb. III, c. 3 ff.), 2)ieufe[ (bibl. 
hist. 1790. V, 2, 81), 6ri;arb (Söteberaufblityn tuiffen* 
fdjaftlidjer Silbung. 1827. I. 44), 9?äf;r (cl;rijk Dieter 
unb ©efdjidjtfdjr. Slomö), SBädjter (in (grfd) unb ©rubere 
gnctjcl. 1840), Softi (storia di Montecas. 1842. I.), ©iefes 
breast (de studio litt, apud Italos. 1846. 4°) geben um- 
gerannte*. £>äuffer (Scutfrte ©cfd}id?tf#reiber, 1839) ift 



Digitized by 



254 



$)auln$ &iaconud Eefceit. 



tiitiuiffeiib. 6(>inipoHio!i^igeac(ystoiredeliNoruiaul. 1835. 
pr£f. 24.) gab juerß ^ aulud SBricf an Sfbetyerga, eilte roidp 
tigeduelle für fein Sebent yapencorbt (@efd)id)te ber San* 
balen, 1837. p. 394.) beftimmte näljer bie (Sntfteljung Dun 
$au(u9 9temifd}tr ©efdjidjte} ämtfi enblid) entbeefte 1841 
in Spanien baö ©cbidjt an Wbelperga, iw beffen £eraue* 
gäbe ein früher &ob if»n abrief. 



^anliid Sttacoimö 1 ) flammte au© einem eblen Sange- 
barbifdjen © e f d) I e dj te im griaut*). ©ein Uratyn ßenpidjiö 
roar aud gtannonien mit Sflbüin nad) Statten gefoinmen, 
unb l)atte jid) in bem feffrn gorojnli niebergefajfen , bem 
heutigen (Simbale bei Srinli. £ort Unterlief er fünf 
©öljne, bie beim einfalle ber 9foaren im Saljre 610 xwij 
jung Don tiefen roeggefdjleppt tmirben. SSier baoon blie- 
ben in ber ©efangenfdjaft } ßenpidjiö aber, ber fünfte , ald 
er baö männlidje 9ftter erteilt tjatte, befdjlofj jn fliegen 
unb fam nad) manchem Sfbeutener glüdlidj in bie $eimatb. 
SDort fanb er fein grbe in fremben .ftänben, nnb baß älter- 
lidje $auö uljne £>ad) unb teil dornen nnb ©efirüpp. 

1) ©o nennt er flu) felber in ber $omitie auf ben \. ©ene* 
biet, toä^renb rr fonjt immer nur Paulus fu)reibt. Paulus dia- 
conus nrnnen ifcn auefy Änrl brr ©ro§e in feinem 9cunbfd>reiben, 
batf SRefrologium t>on gRontccaftuo , brr 2Rön$ üon &aterno, 
Eeo, So^annel t>om Solturno, 9>rtru* Diacoitu«, $uao, Sigebrrt 
unb bie golgenbenj Paulus levila <£ilbrtc unb 3o(>anne« Don 
Neapel. Der 9tame ,$aul SBarnefrirb* unb aar „tyaul ©infrieb*, 
ben einige teuere aufgebraßt fcaben, entbehrt jeglicher ©egrünbung. 

2) Leupichis meus abavus ex eodem Langobardorum genere 
cum eis pariter advenlavit, fiigt ^aitlu« felbft IV, 38. Getne* 
Gu)üler6 tgilbric ©orte eximio dudum Bardorum slemroate gen- 
tis in Rauhte ©rabfdjrift brurfen jroar niu)t not^rornbig tfbel au6, 
ebenfotuenig li»te bad parenlibus secundum saeculi dignitalem non 
infimis be6 ÜWöndjfl von SalerniM boety nennt yattluft II, 9 bie 
Jaraö, tveldje ftcfy im griaul nirberliefim, Langobardorum prae- 
eipuas prosapias, unb feine Älage nobilitas perait miseris in bem 
©ebia)t an Äarl über bie ©efaiigenfäaft feine« ©ruber«, ifl fauin 
anberl ju t»erfte&cit. Äua) bie (frjieintng am föniglißen .§ofe fefct 
eble glbftammuug toraul. 



Digitized by 



$ft«ltsa SDtaconnS geben. 255 

SUltt C>f\tfe feiner SBerroanbten uitb grennbe ftellte er e8 
toieber tooljnlid) fjer j bod) fein anbereö Osterlinde ©nt 
fonnte er nidjt lieber erlangen. @r tjatte einen ©oljit 
ÄridjiS, 5er roieber ben SBcirncfricb, 11116 biefer enblid) Ijattc 
von Sbenbelinbe }n?ei ©öfjne, Sfri^ia nnb $)anln8, nnb 
eine Softer, welche frfif; fd>on in8 illofler ging 1 ). 

ymilnS würbe in SSorojnfi*) nm8 3al)r730 geboren 3 ). 
(Seine Ohrjief;nng genojj er in Dia am #ofe Jtönig 
Statdjid, ber oon 744 bis 749 Ijerrfdjte 4 ). 9todj in §o$em 
?flter gebenft er feine? bortigen ßeljrerdglaüianuS 5 ), befielt 
Unterricht nad) bem großen Umfange 0011 Raubte fpäterer 
SJilbnng oortrepd) geioefen fetyn mnjj. ®r lernte bort 

1) IV, 38. ernährt tiefe niajr, aber in bem erflen ©ebia)t 
an Äarl fugt er: Est mihi quae primis Christo sacrata sub an- 
nis Exeu bat egregia simpliciUte soror. Sott fefyen mir aua), 
baf «ritye, ber tt>a^rfa)einlia) ber Altere ©ruber »ar, t»ier Äin« 
ber ^atte. 

2) Ohr felbfl fagt nia)t« JBeflimmte« barüber, aber IV, 38. 
fprid)t bafür, unb ber 9Röna) bon ©alerno fagt gerabeju: Paulus 
qui fuit orlus ex Foroiulanensis cmtas. Demnach finb $ilbrir6 
©orte: genitus nitidos ubi sepe Timsbus amnis habet cursus 
xvoty aua) bon gorojuli ju oerfletyn. SRabiflon meint jroar, baff 
er bamit btelme^r «qutlejo tu meinen fa)eine, toetl biefer glu§ 
ift>ifd)en Slquileja unb £riefl ff 9; aQein bafür ifl fein rin&igeft 
3eugntf , benn 9Rabttton6 9&orte : Aquileia natum tradit Herkem- 
pert, finb tvoty nur eine 93eni>ea)6hing mit $itbrir. 

3) (Eine beflimmte Angabe ftnbet fid) nirgenbft; man nimmt 
meifienl 720 an, xvtii ber SRöna) bon Galerno i(m aetale ms tü- 
rm fterbeit l&tt, aber biefem Safere n>iberfpria)t $ilbric« Angabe 
bon ber <Sr£ie()ung an Wata)i6 $ofe, tootyin $aulu6 bann fa)on 
24 3a&re alt gefommen trärc. Damit lä(t ei fta) aua) rea)t gut 
bereinigen, baf er in bem <Bebia)te an Jtarl „Sensi cuius etc. 
ba* nia)t bor 781 unb nia)t nad) 786 gefa)rieben ifl, bon fta) 
felbft fagt: ism grsTsnte senio; benn ba« fann man in einem 
Älter bon etma 54 3a(?ren fa)on fagen, namenttia) bon fia) felbfl 
unb tn Serfen. 

4) hierfür ifl bie einzige Duelle $ilbric: Tarn digna post- 
quam .... genitus tu prole fuisli, Divino iastinctu regalis 
protinus aula Ob decus et liimen patriae te suropsit alendum 
.... Rege monenle pio Ratchis. ^attlul felbfl ermahnt biefen 
^fufritt^aU nur 90115 beiläufig II, 27. oergf. VI, 7. 

5) VI, 7. 



Digitized by 



256 



$)<mln$ SDmronttd Sebnt. 



aud? baö ©riedrifdjc 1 ). 9ladj biefer 6rjiel)ung am $ofe ju ttr* 
feilen, mar $)au(ud urfprftnglid) ntdit jum geifllidjenS@tanbe, 
roenigfhnö nidjt jurn Älofterleben bejtimmt} eö fdjeint Diel- 
mttyc auö #ilbricö ©rabfdjrift ju folgen, bajj er am $ofe 
blieb roäfyreub Statuts ganjer {Regierung, oietfeid)t aud? 
nodj tinter beffen Sftadjfolgern Sfijlulf uub 2)eftberiuö. Sitten 
Sfufetttljalt bei DefiberinS ertuätynt freiließ tüeber er felbft, 
nodj fein ©dinier $i(brk, ber bodj bie größte SJeranlaffimg 
bajtt ^attej nur ber fabelreidje SJtöndj uon ©aferno lüeijj, 
bajj yaitluö „praecelsus atque carua ab ipso rege et 
ab omnibos erat, in tantum ut ipse rex in omni archana 
verba consiliarium eum haberet," unbSeo, 3oljannt>om 
Söolturno unb 9tomua(b fdjreiben if;m baö gläubig nad). 
SBofjf nur auö eben biefen ©orten allein I)at and? Seo 
gefdjlojfen, bafs $ait(u6 regis Desiderii notarius getoefen 
fetj} toaö 3of;ann vom SBolturno unb yetruö 3)iaconuö 
i^tn lüieberum nadjfdjreiben, jener ficfe auf Urfuttben bertt* 
fettb, bie er beibringen will, aber nidjt beibringt*) j bie aber 
^etruö anfCUjrt, ijl falfd), unb toa(;rfc^einlidj üon ifjm fetbft 
gefdjmiebet 3 ). ©o erfdjeiut alfo 5?auluö äJerljältnijj ju 
35efiberiuö ungetoiji, roenn gleicb feineötwgö unmflglidj. 

1) Mihi quae fuerunt tradita puerulo fflflt $auhi6 in bem 
@ebi$t Sensi cuius. 

2) Chron. Vulturnense bei Muratori SS. l b , 326. Pauli 
quoque diaconi edita ex margine adictenles, qui dirersa prae— 
cepta, cum esset regis Desiderii cancellarius, nostro monasterio 
descripsit. 915er in ber gangen Gfjronif fommt feine fola)e Urfunbc 
t»or, alfo finb obige ©orte au uub für fidj flüchtig unb ungenau. 
ÄUeiii frtbfr menn foldje Urfuiibru ba mären, mürben fte bo(t> 
nichts bemeifett, ba alle bie ältejren Urfuttben biefel Älofter« mert« 
roürbig falfcfc finb, mte fa)on 9Wuratori bemerft. 

3) n. 101 in feinem ftegefhim ju 3Routeraftno, barauS gt. 
brutft bei Xoflt storia di Montecasino f, 93, too ei am 
©ü)luffe ^eijjt: Paulus notarius et diaconus ex iussu domisai 
noslri Desiderii serenissimi regis scripsi. Actum cm Ute Papia, 
data rero anno eiusdem gloriosissimi regis V, mense Decembris 
indictione XV. Die* mürbe im Deeember 761 fetyti ober bie 
UnäcWeit ber Urfuttbe bebarf feines Jöemeifel, uub unbre Urfun« 
ben mit $aulu6 iRamen finb mir ni$t befannt. DeS fogenanrtten 




$att(n* SDtoconnö geben. 



257 



ICeflo ftcberer tjt feine treue 9fnf)anglid)feit an ?fridjia 
von 9)etteuent uitb bejfett ©emaljlin 9fbelperga, 2>eflbe* 
riuS Softer, ©djon im Srüfjjafyr ober ©ommer 763 
feierte er fte in bcmöebidjte A prineipio seculorum, bad 
burdj eine Anfrage ober ein ©efprädj ber £erjogiu Aber 
ßbrenologie fceraulajit, t»on ^aultia jugleid) ju einer feinen 
SBenbuttg an bad Sürftenpaar unb ju bent artigen 9ffro* 
fHdjon Adelperga pia beitufct warb. 3)aji biefer SBerfefyr 
nod) lange fortbeftanb, jeigt ber mefyre Saljre fpäter ge* 
fdjriebene 93rief an 9fbelperga. yauluö war, wie er barin 
jagt, immerfort ber ßeiter iljrer ©tubien gewefenj er Ijatte 
iljr fttrjlic^ (Sutropa jel)n SJüdjer JKömifdjer ©efdjidjten ju 
lefen gegeben. Xa fte aber flagte, baji biefe fo furj wären 
tmb über bie ©efdjidjte beö ßljrijtentfjuma gar nidjta ent* 
gelten, fo fdjrieb ^aulua für fie ein8 feiner §au|)twerfe, 
bie Historia Romana, ütbem er ben 6utro|) aud anbern 
Cluellen erweiterte unb in fedjö JSüdjern vorläufig bia auf 
ben Satt ber ©otljenljerrfcbajt fortfefcte, mit ber Sfbfidjt, 
fpäter no$ bia auf feine eigne 3eit fyerabjugeljen. SJlit 
jenem 33riefe, ber ba8 fdjünjk S5enfmal ber frommen unb 
Ijodjgebilbeten SürfHn ifl, überreizte er Ujr fein SBerf jwi* 
fdjen ben Sauren 766 unb 781 } aber weit über biefe 3eit 
unb tiefen Äreia l)inaua ifl ed beinahe ein Saljrtaufenb 
Ijinburdj ein 8el)rbudj bed gefammten 9fbenblaubea gewor* 
ben. yaulud machte audj bie SBerfe, mit baten Sfridjia itt 
©alento feinen neuen $alafi unb bietfircfye ©t.^eter unb 
yaul oerjierte 1 )} unb aia Sfridjia im Saljre 768 bie ©e* 
beine bea ^eiligen 9Jtercuriua nadj ©eneoent bringen lief, 
fdjrieb $ait(it6 ju biefer Seier einen gobgefang, ber nod? 
jefct in SBeneoeut nttjäf;rlid; gefungen wirb, fo wie einen 

tbiaflafiu* chronicon brere Casinense, bei <D?uratort SS. II», 368. 
ift, wit fetyon üflabiüon anbeutet, ein Wlafywtxt triff Iben $etruS 
iiatonut, bafter feine Angabe Paulus diaconus vcnerabilis regia 
Deaiderii nolarius ganj ofynt SSerify. 

I) Chron. Salcrn. 32. Ughelli Ilalia sacra VII, 498. 



Digitized by 



258 



^attlnd SDiaconttö Sfbfit. 



anbern auf baö 2Jtartertljum bee ^eiligen 1 )« #udj fein 
ßobgefaug auf SJtariä #immelfaljrt maß bitfer 3rit äuge* 
Ijören*); trieffeidjt aud) ber auf Scannte ben Säufer, ben 
©dju|$eiftgen ber ßangobarben, ba8 berüljmtefte unter fei* 
nen ©efcidjten, ba8 nodj jefct üon ber gangen fattjolifdjen 
Äirdje gefungen ttrirb, uitb üon beffen erften SBereanfängcn 
VT queant laxis REsonare fibris 
Mira gestorum FAmuli tuorum, 
SOLve polluti LAbii reatum, sanete Iohannes, 
©uibo ton Sfrejjo bie Warnen für feine Sttoteu unb bie 
nodj jefct gebräuchliche ©olmifation Ijernaljm. 

®§ ift fyiernad), unb namentfidj nad) bem ©riefe an 
9fbefyerga, fefjr möglid), ja eigentlidj feljr tualjrfdjeinltd), baf 
$)aulu8 längere 3eit an Sfridjiö £ofe gelebt Tjabe; ganj 
fieser if} eö jebodj Feineßtuegö, trofcbem bajj ber SWöndj Don 
©alerno unb auö biefem ßeo, Sodann tom SBofturno unb 
Stomualb ea nuöbrücWid) erjäljlen, unb wir mfijfen mit 
Sftabiflon jugeben, baj* Arichis familiaritas cum eo facile 
cum monacho inlercedere potuit. 3ebenfatl8 batte er 
bamal3 frf)on ben geijllid?en ©taub ergriffen, beim 
ßaien fdjrieben unb bieteten in jener 3«t nidjt, toenigfknS 
nidjt in feigem Umfange. SBann aber unb wo er bie 
Söeiljeu empfing, ifr unbefannt. Diaconus nennt i()n Äarl 
ber ®roji e in feinem Stunbfdjreiben über bie ^omilienfamm- 
tung, baß balb nad} 782 fällt, unb er felbjt nennt fid) fo 
in feiner $omilie auf ben fyeil. 33enebict, beren 3tit unbe* 
fannt ifl; fünft nennt er fidj überaß nur Paulus; bei ben 
Übrigen aber Ijetjjt er affgemein Paulus diaconus, unb 
bei $i(bric unb Soljanneö ton Neapel Paulus levita, road 
badfelbe ifh Patriarchio Aquilegae civitatis dyaconos 
nennt il)n ber einjige SJtöncfy t?on ©alerno, unb biefem 
nadjfdjreibenb ßeo, ^etruß unb Sodann üom Solhirne, 

1) Pelms Pipernys de magicis effeclibus. Neap. 1634. 4. 

2) ba er in einem Seneüentamföen «irualbudje finbet, 
unb nedf bort gefangen mirb, nnc$ Munis ad Petrum Diac. r. 8. 



Digitized by 



$)aulu$ SDiaconttd ttbtn. 



250 



meldet lefctere gar einen archidiaconus barauö madjt. 
9fber bei bem gänjlidjen SDlangel alter anbern 3c»gmfTe ift 
bie8 eine, fonjt fdjon fo fcerbädjtige , ganj ebne ©ewidjt. 
gben fo ungewiß ifl e8, wann unb warum er iiiB Älofler 
ging 5 fidjer ift nur, baji er e8 in 9Jtonteeaftno tljat 1 ), bem 
berüljmteften Äloßer jener 3eit, wo fein ©önner Statdjia 
metleidjt nod) lebte, al8 9)aulu8 baS ©efttbbe bert ablegte. 
Söar eö ber ©djmerj um ben 8aH feineö 33olfe8, ber U)ti 
trieb, ben <2d)aupla|> ju fcerlajfen, wo er bem gröberer 
feineö ßanbeö, bem geinbe feined Äönigö Ijätte bienen 
muffen? ober war eö nur ber Überbruji am weltlichen £e~ 
ben, wa8 iljn in bie (Stille beö ÄlofterS jog ? Sftur fo triel 
ifi gewiß, baji er barin fdjon oor feiner Steife nadj graute 
reidj mar, alfo fdjon i?or 782, nidjt aber erfl nad) biefer 
eintrat, — ein Srrtljnm, ber auö ber 5Berwed)8lung bea 
gintrittö mit ber Stüdfe^r in8 Älofkr teidjt unb barum 
fdjon frül) entftonb. $>enn er finbet ftd? fdjon bei £ilbric, 
unb ber SJtöndj Don ©alerno l)at tyn nod) weiter au8ge= 
fponnen, inbem er $auhi* erft nadj 2frid)i8 £obe, im 9f ugufl 
787, inö ßloffrr getjen läßt. 31)m folgt 8eo, ber aud) wobt 
mir au8 biefer Srjäljlung, nid)t au8 anbern ClneHen, bie 
Sfngabe felbft gemadjt l)at, yauliiö fei; unter Sfbt 3:i;eube= 
mnr*) SJtöndj geworben. Sljm fdireiben wieber Sobann 
vom SBolturno unb ^etruS nad), wäljrenb §ugo unb ©i? 
flebert gann ridjtig fagen, ^auluS fei; au8 bem Älofter nad} 
grronFreid) gefommen. Die Steueren aber fmb alle jenen 
Gefolgt, biö juerfl aJtabittonö tiefer Süd 3 ) ba8 Stertte aljnete, 
iwd) otjne £ugo'8 ©teile unb bie ©eweife ju fenneu, bie 

1) Da« fa^t auetrücflic^ feine ©rabförift. 

2) 778-797. 

3) Mabillon annales Beocd. XXIV, 73 : Mihi a rero non ?i- 
debilur aberrare, qui Paulam capla Papia in Franciam cum 
Carolo Tenisse dixerit, et post redilum monachum induisse, et 
forte prioeipio suspectum fuisse Carolo, qui cum postea maxime 
familiärem habuit .... Magna Pauli cum Adalhardo familia- 
ritaa non video ubi coalescerc potuit niti Casini, ubi Adalhard 

9Uc$i» sc. X. S3aub. 18 



Digitized by 



2G0 



$atitit* X)tacottttö £rbrn. 



crfl und) if;m ßebeuf in bem ©riefe nu Sbeubemar ent* 
betft l)at 

Über ^aiiliiS ?fufentt>ilt in Sranfreid; fdjroeigeu bie 
3talienifd)en Duetten gan^lid) 5 ©igebert fagt, er fei; propter 
scientiam lilterarum a Carolo adscitus, nnb §ugo: at- 
tractus amore et opinionc Caroli ; ©enauereS Ijaben aber 
crjl ßebeufö (SntbccTungcn ergeben. Äarl nämlid) Ijatte, 
mabrfdjeinlid) nad) §tobgaub8 Sfufjianb 1 ) im ftriaul um 
Djteru 776, unter bcflcn Sfnbängern and) ^anlnö ©ruber 
9fridji8 gefangen meggcfüfjrt nnb fein SJcrmttgen eingebogen, 
tcoburd) bejfen Öatttn mit iljren t»ier Ätnbern in Glenb nnb 
?frmnt(; geraden mar. 3m fiebenten Safjre biefer ökfan- 
genfdjaft, alfo um Dffrrn 782, rid>tete yanlua au ben 
Äönifl bie ©legie „Verba tui famuli, um if;n jur Srci- 
lajfung feineö ©ruberö unb jur Stücfgabe beö eingesogenen 
SJermügeuS ju bewegen. Ob er ftc bem Könige burd) einen 
anberu überreifen liejj, ober, wie Siraboßdji meint, in Stein 
felbft überreidjte 8 ), ober perjfcnlid) nad) Sranfreid) brad>te, 
ift ganj ungeivijj. SJtöglid) märe aud), bajj Äarl U)n feiner 
©eletjrfamfeit fyalber üou SJtoutecafmo nad) Syranfreid) ge~ 
rufen tjätte, roie §ugo unb ©igebert auöbriicflid) augeben, 
unb bajj fpauluö bann erft Dom §ofe auö für feinen SBnt* 
ber bat. ©eine Sitte t;atte nid)t gleid) (Srfolg , lvie baö 
fein ©rief an Ätjeubemar jeigt, ber an einem 10. Sanuar, 
nad) 781, geff rieben ift, Don ber Sötofel, luo ^auluS ba* 
malö tljeilö am §ofe, alfo ju ©ietenljofen, tljeilö in einem 
Älofkr, rool)I ju 9Jtefc, lebte. //SBenngleid) eine weite 

versa las est sub tempus obsidionis Papier.sis. An forte Paulus 

iam tunc ibi monachus erat? Et forte non scmel in 

Galliam acccsseril Paulus. Sed hae conieclurne. 

1) <})aiiluö SBortc: Dcbuimus, falcor, asperiora pati , fa)et* 
nett eine ©o)ulb einjuge fte ^n bei DeftberS Untermerfiing 774 ober 
Ponnte &on rinrr Scfculb ber bamalö mit $ejtber toeo/jefütyrten 
©ro&en ntdjt bie Hebe fepn. 

2) Die« mu§te im SIpril 781 getrefen fegn , troÄarl bort 
Ofleni feierte. Damit ftimmt aber nietjt ba« Scplimus aonus ad- 
est, toa6 nur auf JDftcrn 782 ober 780 pa(*r. 



Digitized by 



$aulu6 S)iaamu6 Seien. 261 

gerne", fdjreibt er barin, »mich tton euch trennt, fo Der* 
biubet mii) bodj mit cnd^ eine fefle Siebe, bie pd) nie treu? 
neu lajjt} nnb mich quält faft jeben 9fugenblitf ein foldj 
Verlangen nad) end) nnb meinen Herren nnb ©rttbern, 
bafi ich eö flar nicht fageu fann. Denn wenn ich an bie 
3eit benfe, wo id? mir mit göttlichen Dingen mid) abgab, 
an bie anmntljige Sage meiner Meinen 3etle, an eure tovfyl* 
woHenbe 3nneignng, an bie fromme (Schaar fo Dieler eifri* 
ger (Streiter (S^rijti, an bie lendjtenben SBorbilber einjelner 
SSrüber in allerlei Sngenben, an bie füjjen ©efprädje über 
bad f>immlifd)e Satcrlanb: bann faßt mich ein Verlangen, 
unb ich fann bie grünen nicht jnrfttf^alten. 3d) lebe fytt 
unter guten G^rifJen 5 alle nehmen mich gut auf} ?5reunb* 
lidjfeit wirb mir um bie SBette erliefen um unferö SBaterö 
SJenebictuS unb um euretwillen: aber im 83ergleidj mit 
nirem itloPer ip ber $ef mir ein Äerfer, gegen bie 9tu^e 
bei endj ip bad geben tytx ein ©ttirmttrinb. 9lur mit mei- 
nem armen fchwachen Äörper ^Inge ich an biefem ßanbe} 
mit ganjer (Seele, bie mir allein gefunb ip, bin id) bei euch, 
unb glaube balb euren ad) fo fftjjen ©epingen jujnljören, 
balb mit end) im (Speifefaale mehr am SBorlefen ald am 
(£ffen mic^ i" erquicfen, balb bie Derfdjiebenen S3efd)äftigun* 
gen eined Seben maljrjuneljmen, balb ju feljen, wie e8 ben 
Griten unb ben Äranfen getjt, balb bie heilige ©djfceHe ju 
betreten, bie mir lieb ip wie bad ^arabied. ©laube mir, 
#err unb Sater, glaube mir, bu ganje fromme <Sd)aar: 
nur baa ©efüljl be8 2Jtitleibd, nur bad ©ebot ber ßiebe, 
nur bie görbenmg ber (Seele ljält mich fytx für eine SBeile, 
unb wad nod) mel)r ip ald bied alles, unfered Gerrit unb 
Äönigd fKtle SDtacht. (Sobalb id) aber gefunb bin, unb ber 
$err mir burd) unfern gnäbigen #errfd)er bie 9lad)t ber 
Srübfal unb meinen ©efaugenen bad 3od) bed ©lenbd ab* 
nimmt, werbe ich gleich, fowie ich nur 00m gnäbigjten Site 
prn Urlaub erlangen fann, ju eud) ol;ne ben aUergering* 
Pen Aufenthalt jurücfwanbernj unb weber ©elb nod) ©nt 

18 % 



Digitized by 



2(>2 ^Jauluö £>iaconu8 geben. 

nod) ©c^äfce ©olbcS nod) irgeub eineö SJtcnfcbcn ßiebe foll 
midi Don eurem Äreife trennen. Sanim bittet ade unab* 
Iäfjifl unfern gemeinfamen Sater unb gebrer 33cnrbictu8, 
fc\iß er burd) fein SBerbienft bei GfyrijhiS eö erlange, baß 
id) recht balb loieber bei eud) fett. &a§ hoffe id) ju ©ott, 
ber einen niemals in guten Söünfchen ju ©djanben merbeu 
läßt. 3d) brauche euch nirtt erft 511 fdjreiben, baß il)r für 
unfere Herren 1 ) nnb itjr §eer betet, benn baö tbnt ibr 
ebne Unterlaß, fflittet Shriftum aud) für ben £>errn 
9Tbt ...*), Don beffen befonberer ©fite, nad) ber Wmglichen 
©nabe, id) hier lebe. 3dj griiße eud) alle inögemein, unb 
bitte eud), meiner nidjt ju Dergeifen. Xiij aber, mein £err 
unb el)rroürbiger Sfbt, erfudje id), mir über 3)ein unb ber 
©rüber JBefinben fthreiben ju laffen, unb jugleid) bie 9ta* 
meu ber JBrtiber ju fenben, bie au9 ben irbifdjen Sdanbeti 
erföf t ju S^ripuö gegangen fmb. $)enn id) höre, baß ihrer 
Diele geftorben fmb, namentlich aber . . , ber, luenn bem 
roirf(id) fo ift, feinen fleinen Sfjeil meineö Nergena mit fid) 
genommen bat." Söir fel)en hieraus, baß $aulu6 and) 
nod) für anbere ©efangene außer feinem ©ruber gebeten 
^atte, baß Äarl aber mit ber fBettnttigung lange jttgerte, 
unb ben ^auluö gegen bejfen Sleigung burd) 2(nerbietungcn 
Don ©elb unb ©ut in fjranfreid) ju fjalten fudjte. ©üblich 
aber muß bie greilaffung erfolgt ober loenigfhuö in 9fu8* 
ftdjt gcftcllt fetyn} benn ^aulud banfte in einem jefet t>er* 
lernen ©ebidjte bem Äönige, *baß er nun frohlocfen fönne, 
roeil er Don iljm ju gl;reu angenommen feij, unb pricö beu 
Gimmel, ber i()n habe nad) ber ginflerniß baö £id)t flauen 
(äffen. Äarlö Sfnhoort „Paule sub umbroso freut fid) 

1) Äarl unb feine Sö&ne $ipin unb £ubn>ig, bir Cftarn 781 
in Rom Don $abrtan ju Äönigen gemeint waren. «Ufo fäflt bie» 
fer ©rief frii^eflenf in ben Sanuar 782} ober ba toar Äarl in 
Cariftacum, alfo tft ber ©rief !>öa)fl toa&rf^einlia) ben 10. Januar 
783 gefajrteben, too Äorl in $ieten$ofen toor. 

2) Der Warne frfjlt, lootyl ein ttbt t»on @t. SMneenj ober öt. 
ttrnulf in 9Wr$. 



Digitized by 



$ati(it* ©tacotiuö geben. 



263 



biefer *ifnberung in Paulus Stimmung, er Ijabt jebodj brei 
Sragen unbeantwortet gelajfen, nämlid? ob er wolle fdjwere 
Letten tragen, ober in tyartem Äerfer liegen, ober ju ben 
Slortmannen geljn unb berenÄtfnig <2igifl)rt taufen? SBaljrs 
fcfeeinlid) Ijatte Äarf im ©cfyerj biefe Sragcn als 93ebinguu~ 
gen ber Sreilaffung gcftetlt. 6r fügt julefct nod) ein 9tätl)- 
fei bei, ba8 $>ati(u6 löfen foH. 3)icfcr erjäljlt bem Könige 
in einem anbern ©ebidjte „Cynlhius occiduas, iljm fet; 
am öorigen 9fbenb Dom £>ofe ein föote gefdjicft mit feurigen 
Pfeilen doh feinem alten unb lieben Sreunbe fpetruö. grüf^ 
morgenö fei) er ju $ofe geeilt jum SBettfampfe , aber bie 
fiurje ber 3eit l)abe bem $>etru8 nic^t erlaubt fidj gelang 
}it weljrcu, fo fotte ber beim morgen früQ büßen, baß er 
feinen ffrtunb wie einen Seinb bemäntelt l)abe. Djfeubar 
ijt $)etru6 tum f)ifa gemeint. 3)iefer fdjreibt ein anbermal 
an $?au(ud „Lumine purpureo, i[;m fei) ein 9tätl)fel auf- 
gegeben, ba8 er mdjt ju ratljen toiffe } waö feine fdjwacfcen 
Sfrme nitfct oermödjten, baö werbe ^atihid fönnen, bie 
große geuzte auf bem S3crfle } er, ber Söüdjergewaltige, ber 
oljnlängft ftorfe Sejfcln Ijabe löfen fönnen 1 ), möge aud) bied 
löfen. ©r folle aber ablaffen, auf ben trejflidjen ©ruber 
loöjubeißen, ber aud 3orn nidjt mefyr am §ofe gefe^eu 
werbe. 3n ber ?futwort „Candido lumbifido föft $pau~ 
lud ba8 9tätfjfcl uub giebt bafür ein neue8 auf} er ver- 
traut nod) auf bie föniglidje ©ewäljrung feiner $offtmn? 
gen, womit er iriefleidjt feine Stüdffeljr nad) SWontecajino 
meint, ßnblidj aber entfdjloß er fid) ju bleiben. Darüber 
fpridjt Äarl in bem oon §)etru8 oerfaßten ©ebidjte „Nos 
dicamas feine große SSrcube au9, unb preift fid) glüdlidi, 
baß ber ©elefyrtefte ber 35idjter unb ©efjer, ein Horner im 
©riedjifdjen, SMrgU im gatein, yfjilo im £ebräifdjen, %tx* 
tuttuö in ben Äünften, $oraj in ber 83er8funft, Sibutt im 
Sfuöbrutf — baß ber im Soben feiner Siebe SBurjel fd)fa- 
gen wolle, unb nidjt meljr nad) ber alten §eimatf) fein 
1) SBo&l eine 9Iiifpte(ung auf bie greilafTung ber Gefangenen. 



Digitized by 



264 $<mlti* XttaconuS Seien. 

$erj wenbe. SBefonberS banft er iljm für ben Unterridjt 
im ©riedjifdjen, ben er fo «Bielen erteile, namentlich ben 
©ei|ffid)en, bie feine Seester Stotrub Mb uad) Jtonftanti* 
nopel begleiten foUtenj fo ergebe fi* jefct für fjwnfrrid) 
ein Stutjm, ben er, ber tfönig, frül;er nie gehofft t;abe. 
fauluS lefjnt in ber Antwort „Sensi caius befdjeiben alle 
biefe ßobfprüdje ab} er wiffe gar wenig } nidjt ©tf)S&e 
faniic er bem tfünige bieten, fonbern mir feinen gnten 
Söitten. Sttur ber ?fnfer feiner ßiebe Ijalte ifjn am §ofe 
jurücF; nidit eitlen 9tnfim fndje er in ben SBijfenfdjaften. 
SBeim bie ©eiftlidjeu bort in Äonjtautinopcl nidrt mefyr 
©ried)ifd) uorbrädjten, a!8 wa8 fie bei ibm lernten, würben 
fie bafie^en tute bie fhimmen SSilbfäulen. 2>od) um fid> 
iiic^t gauj unrunbig in @pradjen 511 nennen, fügt er bie 
Überfefcung eineö gried)ifd;en (Spigrammö fönju, beffen er 
fidj ans feiner ©cfyiljeit erinnere} baö?fnbere habe er unter 
ber Saft be8 ?flterS oergejfen. ©in anbermal batte ^auluö 
in einem jefct üerlornen ©ebidjte bem ÄiMüge, woftl in 
beffen tfranff;eit ober jum ©ebnrtetage , gewünfrtt, Öott 
möge feiner gebenöbauer nod) fünftel^ Saljre jufcfcen, hmc 
bem $i8fia. Äarl wünfdjt U)tn bafür in ber Antwort „Et 
tibi Paule eine gebenäoertängerung ton eben fo Diel 3^ 
gen, unb madjt ftd) jugleid) über ifjn tuffig, ber erjl l;abe 
ben Seinben mit bem Keffer ben §al5 abfdjueibcu wollen, 
unb jefct oor Surdjt unb Sflter nidjt einmal ©djilb unb 
©djwert galten Wune. 

2öir fefjen au5 biefen ©ebidjten , wie ber Jtbnig felber 
Sfjeil na^m an ben SSerfcn, ©päfcen, Stätfifeln, SBettfäms 
pfen, bramatifdjen Darpettungen unb Söflingen Don allerlei 
fragen, — barunter fogar bie Stedjnuug mit 9frabifd)en 3if* 
fern 1 ) — womit ber gelehrte Äreiö au feinem £ofe, illju* 
lid) wie ju berfelbigen 3eit an ben §bfen ber Sfrabifdjen 
$errfd>er in (Spanien unb Sfjien, fid) unterhielt. SBie er 

1) Da« jeigt ein in Stalten entbeefte«, nod) ungebrutftrt 
©ebt^t. 



Digitized by 



qtaulti* SDiarotutd geben. 



265 



jebod) alle biefe Gräfte, jeben in ferner 9öeife, audj ju nüj^ 
lidwi 3iüecfen 511 ueroeuben uerftonb, fo ltntßte er aud) 
miS ^aulnö t?ielfeitigeu &enntnijfen allerlei Stujjen ju jie? 
btn. Seine bamale fo feltene Äenntnijj beö ©riedjifdjeu, 
bereu fid) JTarl befonberö freut, iturb nid?t allein auf ben 
lliitcrridrt t?on Stotrubö ^Begleitern befd'ränft felju, fonbern 
ift trieBeid?t and) ber 9fnfaug8punft für ba8 ©tubium bie* 
fer Spradje, ba8 in ben Älofterfdjufen t>on Sülefe, glnon, 
St. 9tii)uier fd>on unter Äarl fid) nadjtueifen läjjt. ?fuf 
feinen ©efcfyl bidjtete §,VutIu8 and) bie ©rabfdjriften fftr 
bie ÄOuigin £ilbegarb, ibre Siebter 9fbelljeib unb #ilbegarb, 
uub *JMpin9 £0rf)ter ?fbe(f;eib unb 9totaibi8, womit ber 
Äönirt, ebne diveifel im Sommer 783 *), beren ©räber in 
St. Vfrnulf ju ÜDiefc fdjmüefen liejj. Sein tvidjtigfter 9luf~ 
trag aber war bie £omilienfammlung , bie tvol;l fidjer in 
eben biefe 3afjre fällt 2 ), ftarl faßt in bem barüber erlaffe* 
neu 9tunbfdjreiben : //J\i mir gefunben fyaben, baji bie 
SBorlefungen für ben 9tad)tgotte8bienft t?on (Sinigeu jioar 
in guter 9fbfidjt, aber in wenig }twcfmSjüger SBeife gufam* 
mengeftellt fiub, inbem fte oljne Stauten ber 93erfaffer fmb 
unb Don jabllofen ?ycfjtcra fhrojjcu: fo beabftditigeu mir, 
bie Snjfung biefer SBorlefungeu in bejfern Staub ju brin* 
gen, uub fmben bieö SBerf bem ^auluö 3)iaeonu8, unferm 
lieben (getreuen, übertragen, ber ?frt, bajj er bie Sdjriftcu 
ber fat&oüfdjen >itätcr burd?gel)en, unb nue in blumenreichen 
SBiefen bie fc^Onfleu 9Müteu berfelben anliefen uub alles 

1) nao> #ilbegarb« Zobt 30. Hprü, unb getpifi t*or ber ©er« 
matylung mit gaftraba im Ortober 783. 

2) yaulutf Söorte in brr Söibmung an ben Äöuig: En iulus 
palris Bcncdicli mira patranlis Auxilio mcrilisque piis, Testri- 
qoe Gdclis Abbalis dominique mei, f önntru toermutfjen laflen, baß 
er bie Sammlung in ÜRonteraftno gemacht Ijabe, alfo erft naa> 
786, ba fr in abbas dominusque boa) eigcntlid) Üfjeubemar war. 
ÄUrin Stall* Huflbrurf in beffen Stunbfdjrribeu: Paulo diacono 
familiari clientulo nostro fann boefy nur t»on einem gebraust 
fein, ber in ber Umgebung be6 Königs ift} unb ber abbas domi- 
nusqne meus fann fe&r woty berfrlbe 9tbt in 3Reft feqn, ben ^aits 
lu* in bem ©riefe au Üf>eitbemar atta) domnus abbas nennt. 



Digitized by 



266 



$a«tit* SHaomit* Beben. 



©raudjbare gleidjfam in ©neu tfranj fTecfeten füll. 35er* 
fclbc l)at in Solge biefeö uufereS l)ol)en 9fuftragea fcic 91b* 
Ijanblungen , fprebigten nnb $omilien uerfdjiebener fatfjolU 
fdjer SBäter burdjgelefen , baö SBrfle Ijeranögejogcn unb in 
jroei föiinben alö SBorlefungen für ade Sefle beö gefammten 
3abreö Mar unb oljne SeMer unö üorgelegt. Sladjbemnrir 
mm felbige mit Umftdjt geprüft Ijaben, üerorbnen mir Ijier* 
mit beibe SBänbe ju befWubigem ©ebrautfye, unb übergeben 
fw ®uer (Sljrmürben für bie dirifHidw itirdjen jum S3or* 
lefen." ©o ijt beim ^auluö (Sammlung ein 3al;rtaufenb 
l)inburd) in ber gefammten fatljolifdjen Äirdje in ©ebraudi, 
unb eö erljettt audj oljne weitere 9fu6fübrung, meld) tiefen 
©infhijj nidjt bloß in fird;Iid^er $iufid)t, fonbern aud) auf 
Jfultur unb ßitteratur er baburd) geübt Ijat. 

3n eben biefer 3eit nadj 783 fdjrieb fpauluö auf Sit* 
ten beö SJtefcer SSifdjofö Sfngilram bie ©efdjidjte ber 9M* 
fd)öfe üon 2Jtefc. SJtit befonberer Sfuöfütyrlidjfeit beljanbett 
er barin bie Samilie unb bie Sfljnen Äarld beö ©roßen, 
t>ietleid>t auf bejfen eignen Sötmfd) ober roeuigftenö ifjm ju 
©efattenj unb nidjt unbeutlid) blidt bie Sfbfidjt burd?, bie 
SljronbefWgung ber Äarolinger ju redjtfertigeu unb jie 
ala ein burd) ^eilige gleidjfam legitimes £errfdjerl)auö bar* 
aufteilen. 9fußer biefem 2öerfe faßte er baö SBifdioföüer* 
Seidjniß audj nodj in furje S3erfe. JBeibe ©djriften fmb 
wo^l in QJtefc ober S5ieteuf>ofen cntjtanben, wo ^aulnS fid? 
bie meifte 3eit aufgehalten Ijaben mag, unb wo aud) ber 
©rief an 2fbt 2f bewarb uon (Eorbie getrieben ifl, wenn 
ber wirflid) unfern ^auluS 511m SBerfajfer Ijat T>oä) Ijielt 
er ftd) audj juweilen anberöwo auf, wie in fpoitierö 1 ) im 
Älofter beS Ijeil. Hilarius, wo er auf Sitten beö Sfbteö 
?fper eine ©rabfdjrift auf ben £id)ter Sortunatuö uerfaßte. 

Wber bie <3el)nfud)t nadj feinem Älofter trieb iljn fd)ou 
uadj wenigen Sauren, Sranfreidj ju oerlaffen; bemt 
im (Sommer 787 finben wir i^n wieber in 93euet?ent. Cr 

l) II, 13. 



Digitized by 



$attln* £>iaeotmö ithtn. 



267 



mar alfo entmeber mit bem Äönige im December 786 über 
bic 9tlpen gegangen, ober er l)attc febon uor biefem 3uge 
2hranfteid) oerlaffen. Der SWöndj t?on ©alerno erjäljlt 
barüber ftolgenbeö: //^aulud ftanb bem ftönige ftarl jmei* 
mal nad) bem fieben aus alter Sreue ju CDefiberinö. Unb 
ba foldjee bem JCßnige uon feinen ©etreuen berietet mar, 
fo litt er eö bodj lange megen ber großen Siebe, bie er ju 
il)m trug. 9118 er eö aber baö britte SJlal oerfudjte, ließ 
er ifjn greifen unb twr fid) fiibren, unb rebete il>n an in 
biefen SBorten: //©age mir, $au(u6, marum tjajt Du mir 
jmeimal unb breimal nad) bem geben geftonben?" yauluö, 
Ijoljen (Sinncß mie er mar, antmortetete ifym unüerjagt: 
//3^ue mir, mie Du millft, aber idj rebe bie 28al)rl)eit, unb 
Sfaffdjeö foO nidjt auö meinem SJtunbe fommen. 3dj bin 
treu gemefen meinem Könige Deftberiuö, unb bie Sreue 
bewahre idj Ujm nodj Ijeute." Da er baö Dor9fHeu fagte, 
gebot ber Äönig erjüntt feinen ßriegem, baß fte iljm un? 
fcerjügfid} bie #änbe abrieben. 9flö fid) bie aber anfd>i(ften, 
fo fing ber tfönig oor gar großer ßiebe ju ibm au ju feuf* 
$en, unb brad; in bie 2öorte aud: //SBenn mir ihm bie 
$änbe abbauen, mo finbeu mir einen fo anmutigen ©dfrift* 
ßetter mieber ?" Die ©roßen aber, benen er megen feiner 9fn* 
fyängüdjfeit au Deftberiuö üerljaßt mar, fagten: //SEBennDu 
biefen unbeflraft läßt, fo mirb Dein 9teid) feine SefHgfeit 
tyabeit. Saß iljm bie STugen auöftedjen, bamit er nicfyt mel)r 
©riefe ober fonft etmaö gegen Did) unb Dein SReid) anjet* 
teln fann." Sfber ber Äönig fagte mieber: //SBo merben 
mir beim einen fo Ijerrlidjen Dichter unb fold) tüchtigen 
©eföidjtfdjreiber mieberfinben?" Da rieben ifjm feine 
©roßen, baß er ibn auf eine Snfel in bie SBerbannung 
fdjüfte 1 ). Daß gefdjafy, unb er mürbe in Äetten baljin 
getieft unb lebte bort lange in 9totb unb ^ein. 9fber 
Qjrijhtö erbarmte ftdj feiner } beim ein SDtenfdj, ber iljm 

1) fceo fügt fyinju: Dioroedis insula, quac hodic a Iribus 
rnooübos Trcinili nuncapalur. 



Digitized by 



268 



$atit«6 £>iacouttö geben. 



lange (jcbient fjatte, entführte ihn fyeimlid) eon ber Snfel 
unb braute iljn nad) 93eticüeut. Da ba8 9frid)ia erfuhr, 
fdjitfte er if)m einige Don feinen ©roßeu entgegen, bie il)u 
einholen feilten, nnb ala er in bic Stabt tarn, fiel ber 
gttrjl itjm um ben #al3 unb füpte ibn nnb meinte Der 
greube. Unb nid ^auhid bie Sürjhu 9fbelperga fab, bie 
SEodjter feine© ehemaligen fterrn, warf er firf) Der ifir uie= 
ber unb fpradj: //3d) l;abe Deinen Später titrieren, aber 
ber §err tjat mir feine ftiuber erhalten, unb IäfSt mid) nod) 
baju Deine Äinber feljen." Da weinte bie gürflin laut. 
Sfrid)i8 aber gab ibm Diener unb Äleiber im Überfluß, unb 
ließ ü)\\ in feinem ©d)loffe wohnen, unb unterrebete fld) 
fyäufig mit it;m über bie (jcilige Schrift uub bie freien 
fünfte." ©o weit ber SROnrfj Den ©alerno. £>ilbrie, ber 
bem $)aulu8 bodj gauj nafye ftaub, fdjiueiflt gänjlid) bauen, 
aber ßeo, Sotjanu Dem Solturno uub Stomunlb fdireiben 
bem ©alernitaner gläubig uad) unb ebenfo alle Steuere, 
bia Sftabillon aud) l)\tx juerfl bie 3öaljrf)eit fal), unb baö 
©anje für eine SBolfafage erfannte 1 ). Da3 if* ea benu 
and) wirflid), wie beim Durcfylefen bea 9Jti)ndj8 Den Sa= 
lerne Seber foglcid) fel)en wirb. SJlau würbe bied and) 
fdjou früher erfannt Ijaben, Ijätte man nidjt bie ©rjäblung 
bei See unb nod) mefjr bei 9tomualb, ber baa llnwafyrfdjeiu- 
lidje ganj ju milbeni fndjte, für bie urfprüuglidje (Seftolt 
genommen, wie baa felbjt nod) ßcibuij tljut, wäfyreub fic 
bed) nur einjig unb allein ein ?fu8ffujj aua bem Sölönd) 
Don ©alerno, ber einjigen Quelle biefer ganjen ©efdnchte, 
ijl. 3um ©runbe liegen mag eine 23erwed}8luufl mit ber 
33erfd)Wörung Don $paulu8 ©ruber, wießebeuf meint) baö 
SBolf fieljt überall Sierfdjwöriiug, namentlid) wo ea unter* 
legen ift} audj bei Defiberina Sali trüjteteu bie SBeftegten 
jid) mit ber Älage über Serratia aber ber 3)ti)nd), ober 
überhaupt Stalten jener 3tit, bebarf nidjt einmal feiger 
?fuläffe, um in bidjterifdjen ©d)i)pfungen biefer ?frt Un= 
1) Haec exposuisse perinde est ac refutasse, fflgt er. 



Digitized by 



$attlu$ £>iacomiö geben. 



269 



glaubtidjee ju (eifleti. 2>ajj aber gar md;t£ au ber ganjen 
©efdjidjte ijt, fefbjt nicfyt einmal an einer ©paiinimg 3!üis 
ftfyen Äarl unb gtaiilud, öcfd)irei(je beim an einer JBerban^ 
nung, baö jeigen genugfam bie beiben ®cbtd>te t>oH inniger 
Siebe, bie tfarl ff äter an ^auluS na* 9Jtonteeafmo fdjrieb. 
(SS ift tnelmeljr tüaljrfdieinltdv b:«jj er mit SöetuiHigung unb 
im Auftrage Äarlö ju ?fridnö ging, um tiefen jur #ulbis 
flimg ju bewegen, unb fü feineu beiben ©Cnneru ju nttjjen } 
ein Auftrag, ju bem Sttiemanb fo geeignet erfd^einen fonute 
aß §)auluS, ber beiben dürften befreunbet unb lieb mar. 

CDiefer jrceite Aufenthalt in SRontecafiiio bilbet ben 
legten unb für und reid)ßen 9fbfd)nitt feines ßebenS. 33alb 
nadj feiner JRücffefjr aus Sranfreid), bie wir, nrie gefagt, 
nidjt uad) bem £)ecember 786 unb trobl audj nid;t Diel 
uorber fefreu Dürfen, ftorb fein (Stimm ?friduS, am 25. »fug. 
787. 9>aulu3 feierte fein ?fnbenfen burd) bie fd;i)ne 0rab~ 
fdjrift 1 ), ein efjrenbcS Denfmal für ben treuen <3inn beS 
3>id}terS n?ie für ben Sfirjten, ber fofdj £ob unb foldje 
Sreue fanb. ©einer SBittioe ?fbelperga, bie im näcfyfhn 
3annar eine äufammenfunft mit ibrem ©ruber 9fbelgi3 
£atte, lutrb Paulus in biefer tiuc in anbern Angelegenheiten 
mit trniem Statte beigefhinben ^abenj alles SRäljere jebodi, 
toaB Steuere über feine $()et[nal)me [;ierbei angeben, ijt auS 
ber gnft gegriffen. Über fein ßeben im Älofler crjaf;It ber 
ÜJlQnd) Don Oaleruc: >/(?r lebte bort in großer llnfc^ulb 
unb 9tiebrigfeit, unb bcobad?tete babei ein ©tittfdjroeigen 
über meufdjlidje SBeife. 9TI9 ber 9fbt unb bie ffirüber ilju 
barum tabelten, baß ein übermäßiges ©djtoeigen nidjt gut 
fetj unb ben SfuSfprüdjeu ber Zeitigen SBäter gar entgegen, 
fo ertmeberte er: //3dj I;abe tuel unnüfce Söorte Dorjeiten 
gerebet, fo ift redit, baß id) mid) jefct aud) ber erlaubten 
entsafte, roie ©regoriuS fagt: SBer Unerlaubtes getljan l)at, 

1) gef^rieben all ©rimoalb no$ in gronfreic^ tt»ar, ber im 
Srufjjafjr 788 jurfltffam. Die« i(t ber einjifle, aber fixere ©eroet« 
bafür, baß $aulu« 787 tvieber in 5Benet>em ober ÜRontecajmo n>ar. 



Digitized by 



270 $atitit* £>iacomi3 Seien. 

ber entsafte fidj be8 erlaubten." darauf entgegnete i^m 
berSfbt: »8aj$X)ir genügen an beut, ma8 ttnfer 33ater8te 
nebict in feiner 8tegel Derorbnet." SBie yaufud baö Ijörte, 
gab er feinen angelobten 83orfafc auf, nnb begnügte fic^ 
bei ber Älofterregel mit ben übrigen SBrfibern." S5ic8 ©e= 
fd)id)td)en mag entftanben fetjn and bem Äapitel De taci- 
turnitate, baS ber SDlönd; hinter fpauluö (Srflärung ber 
9tegel faub 1 ), e8 fttmmt aber gar nidjt mit 9>aulu8 SEBefen 
nnb ben $fnftd)ten, bie er in feiner §omüie „Sacrae lcctio- 
nis über baö richtige SBerljältnijj bed befdjaulidjen nnb 
tätigen ßebenS aufteilt. 3)a8 «fnfefjn nnb bie Siebe, bie 
er im Älofter genojj , bezeugt fein ©cfyttler §ilbric in ber 
©rabfdjrift: 

,,£)urcf) 3)ein [eudjtenbeö SBeifpiel begann bie fromme 

SBerfammhmg 

„§ier balb mie ein fdjimmernb ®efKrn in ©trafen 

ju glänjen. 

„$)enu in 2>ir mar grbmmigfeit ftetö, fanftmütfyige Siebe, 
, f 9teftnrfii^c Sriebfertigfeit, mar fiegenbe Sanftmut!), 
„Sinfalt, emfig nnb füll, in S)ir mar djrijHicfye (SintraAt, 
„3n 3)ir, mürbiger SBater, mar afleS ©nte lebenbig. 
„3)arum roobneß 35u nun im ©lange beö fyimmlifdien 

Steides, 

„Unb in (Smigfeit tragft X)u bie ©terneufrone beö 

Sebeuö." 

nnb eben fo innige Siebe nnb SBereljnmg fprid)t Äüuifl 
Äarl bem ©reife mieber^olt aus in feinem ©ebidjte „Christe 
pater nnb nod) meljr in bem anbern „Parvula rex Ca- 
rolus. Der Stufyrn feiner SMlbuug fammelte um iljn tuelc 
(Stüter, unter benen fid) befonberö Ijerüorttjaten #ilbric 
ton SSeneuent ber 95erfaffer feiner ©rabfdjrift, unb 3o= 
Ijanneö, einer uon ben jungen ©eifHicben, meldje Söi- 
ft^of ©tepljan Don Stteapel if;m jum Unterrichte jugefanbt 

1) in btt Don tym vielfach beiluden $anbförift *Ro. 353 
ju Sflontecaftno. 



Digitized by 



$aitttt3 £>iacotw$ Seien. 



271 



hatte 1 ). 9)tontecafmo war aber bamafd nidjt bloß eine 
Ijofje (Schule für bie SBiffenfdjaften, unb ein angefel)ene8 
filoßer, in baö Äönifle üon ifyrem Sirene fid) jnrütfjügen: 
eö mar jugleid) immer nod) baö SDlnfterflofter, unb beben- 
tenbe 9Jtänner, luie 9f betyarb, ßintger, SBidibrorb 2 ), gelten 
fxi) bort längere 3eit auf, um ba8 Äfoftertuefen an ber 
Urquette fennen ju lernen, ©o tarn audj berftiMtifl, roabr* 
ftyrinlirfj burd> feinen SScfudj im Srflf)jat;r 787, auf ben 
©ebanfeu, ba8 Äloftenuefen im fränfifdjen 9teid?e §iernad) 
jii fcerbeijern, unb erfudjte balb nad) feiner £eimfefyr 3 ) ben 
9fbt Stjcubemar, itjm $n biefem 3rcecfe eine treue Sfbfdjrift 
brr Siegel au8 93enebict8 eigenl;änbiger Urfdjrift unb ju= 
flleid) ben SOWndj ijofepl) ju fdjitfen, ben er an bie ©pifcc 
fetneö aHufterflofterd fleHen wollte. £ie Antwort an ben 
Äönig im Stamen be8 ÄloßerS übertrug ber ?fbt unferm 
$aiifu6. ©ie iß mot;l aud) ber Sfnlajj ju ber auöfiUjr* 
lidjen grläutenmg biefer Siegel geworben, weldje ^aulu8 
auf «Bitten be8 ?fbte unb ber SJtöndje Derfajjte 4 ). Gr 

1) nad) Johannis chron. cpp. Neapol. bei Muratori SS. l b , 
310. ettp^an war S9ifa)of 767—800. 

2) SCbrl^arb um 772, 2iubger 782—783. 

3) nad) 2eo I, 12: Rerersua igilur poat isla in Franciam, 
mos ad huoc abbatein per Adelgarium episcopam lilleras deati- 
nan't, rogans ut aliquot sibi de monaaterio nostro fratrea ad 
oatendendam aeu constituendam in il Iis partibus regularia diaci- 
plinae normaro tranamitleret. Quod et fecit ... et unireraaa 
proraua consuetudinea , quae in hoc loco tunc temporia habe- 
baotur, in acriptia ei traosmisit, traft übrigen« alleft nur auft 
9aulu$ ©rief an Äarl gefa)5pft, alfo nia)t eine fei bflänbige Duelle 
ift. £ie protelationem fininm fictoriamque de hoslibus, n>eld)e 
Äarl in feinem ©riefe berietet battc, fann man nur eutnjeber auf 
bie, jeboa> fc&laajtenlofe, Unterwerfung £f>af|tIo« im ßetober 787, 
ober lieber auf brn äug gegen bie SEBiljen im ©ommer 789 be« 
jir^n. Der «parenfrieg 791 möchte ju fpat fallen} bie folgenben 
aber fönnen beftyalb nia)t gemeint fetm, roeil (te naa) gaftrabenft 
lobe, 10. 9111g. 794, fallen, uon ber ber ©rief noa) alft dorn na 
noatra regioa fpriojr. £enn ba(j bamit nia)t fiutgarba gemeint 
ifj, folgt au6 Sbeubemarft iJobeftja&r 797. 

4) Chron. Salem. 37. barauft Leo I, 15. unb auft biefem 
Petras Diaconua do firia illuatr. Casin. 8. 



Digitized by 



272 



$atttu6 JDiacotttta Seien. 



fc^eint fle nur fftr feiniHofter gefcfjrieben ju tyabett; tüenig* 
flenö ftnb außer Safino unb SBobbio feine §anbfdjriften 
baüon befannt. 3)ie ©ebidjte auf ben ^ciL SBenebiet unb 
©colafKca fmb n?ol)l l?or ber 9teife nadj Sfranfreidj entflan* 
ben 5 bagegen getreu fyierfyer. nadj ber 9tütffel)r ins Älo* 
Per, bie #omiIien, l)ierl)er enblidj aud) baa bebeuteubfh 
SBerf feines ßebenS unb }ugleid) fein festes, bie ©efdjidjte 
ber ßangobarben. Sflö er Sfbelpcrgen bie 9ttfmifd)e ©eftfyidjte 
überreizte, batte er bie 9fbftdjt, fie fpflterfjin bis auf feine 
3eit Ijcrabjufüljren. 9fnbereS war bajnMfdjen gefommen, 
ber Satt beS 9teid)S Ijatte t^iel geänbert. 3efct, am Sfbnib 
eineö langen bewegten ßebenS, auf bem fonnenjjeHen ©ipfel 
beS rutjigen ftlofhrS, tuo an bem freien Sfuge bie ©efdjicfe 
ber S3ölfer leie bie SBolfen ot;ne Statten üorüberjieljn: 
ba gebaute er lieber jenes alten $}(ane8, unb führte ihn 
auS in ueränberter ©eftalt, als ©efdjidjte feine© SBolfö, in 
bie er bie ©riedjifdje unb Sftänfifdje gelegentlich mit tunem* 
»ob. SfDer noi) uor ber SBoHenbung *) ereilte ben ©reis 
ber £ob am 13. Styril; baS Satyr ift unbefannt*). (Sr 
tuurbe begraben im Jtlofkr neben bem Jtapitelfaale 3 ), unb 
fein <3d)üler $ilbric fdjmücfte feine ©ruft mit ber ©rab* 

1) VI, uk. : Cuius dos aliquod miraculum, quod postea ge- 
stum est, in loco proprio pooemus. 

2) Necrolog. Casin. ftetye oben. Um 799, Dermutyet 
SRabiUon unb nadj tym bie Beuern aQf, aber ofcne irgenb ein 
3euani§ ober aua) nur eine Slnbeutung. 3$ möchte e&er glauben, 
baß er föon t»or 3>f>eubemar, alfe oor 797 geftorben feip, benn 
fonft tuurbe man bei ber SlbtStüoljl ifcn faum ubergangen ^aben. 
5Doa) ifl bieS aüerbing* nta)t betoeifenb. lam aetate malnros 
huius vilae cursum cxplerit, fagt ber SWöna) Don ©alerno, unb 
au* iljm £co. Scncx nennt it?n auefj Äarl in bem ©cbtd)re „Par- 
yuIs rex, unb $aulu* feibjt fagt fa)on um 783—736 ton fta) iam 
grarante senio. 

3) In praediclo monaslerio digno lumulo est hu malus, at— 
que super cius tumulum .... sacris litteris exaratum inyeni— 
mus, fagt ber 9Röna) oon <3alerno} in claustro monasterii iuxta 
capitulum bonorabiliter est sepullus, fagt fiec, sepultus est in 
eodem cenobio iuxta ccclcsiara s. ;Benedicti 'ante capitalum, 
$etru6 Diacomt«. 



Digitized by 



$anln* £>iaeon«$ Seien. 



273 



fdjrift, bie ber SRftid) twn ©alcrno nodj faf;. Sefct ifi jebc 
©pur feiner 8tubeftätte uerfdjimmben. 



yauluö ßeben ift baö geben ctnc8 ©elrfjrten. ©rofje 
©flenfdjaftcn ju entfalten luar tfjm iric^t gegeben, ©tili 
imb befdjeifceu, aber gcel;rt unb geliebt oon allen bie mit 
ibm lebten, tbeucr feinen Sürßen unb fclbfi bem grojjcn 
Äarl, fanb er t>ulfc fflefriebigung in ber äurücfgcjogeubeit 
unb im SBirfen burd; ßebre unb ©d?rift. .Kein S£abel wirb 
irflenbiro gegen Um ertoben, nidjt Gin unebler 3ug erfebeint 
in feinen SBcrfen loic in feinem geben; nur Siebe unb 
3$eref;rung fpridjt alled auö, lua8 an i(;n unb über if;u ge* 
fcfjriebni ijh $of;cr ©djnmng war feinem SBefen frembj 
aber al8 ©runbjug erfdjeint barinSrcue, 9fnl;ängUdjfcit au 
feine Sürßen unb ßiebe für fein 33oIf. ©eine religiöfe 
JRitbtung iß twnricgenb praftifdi unb fccrßänbig, bogmati- 
fdjeu Streitfragen eben fo tme befdjaulidjcr ©petulation 
entfdjieben abgeneigt. 3n ©regor8 ßeben erflärt er e8 für 
itnnötfjig, 3Bunber ju crjäljlen, ba e8 ibrer nidjt bebürfe, 
itm2Wenfd;en ju beurteilen } aud; in feinen übrigen ©Trif- 
ten läjjt er fid) feiten unb nur ganj im S3orbeigef;n barauf 
ein, wie er beim and) Don bem §ange jum Aberglauben, 
jitm Sabelbaften unb Söunberbaren im Skrglcicb ju feineu 
3titflenojfen fefyr frei ju nennen ifh 3n ber $omilic auf 
SDtariä Himmelfahrt fpridjt er ganj fd;üd;tern bie 9fufid)t 
auö, audj ifyr ßeib fei; mit bcr ©eele jum Gimmel erhoben, 
nber er fügt fogleid? l;in$u, man müjfe auf tiefen ^unft 
Fein (9eroi*t legen, fonberu nur baß für geiuij* galten, baß 
SlHariä ßot;n groß fet;. (Sbcnba füf;rt er febr einfad), unb 
man frarf fageu tual;rl;aft fdjön, ben ©ebanfeu au8, roic 
ta& befdjaulidje ßeben unb ba8 tfyätige immer jufammen 
nettyiü fet; unb fidj medjfclfeitig burd;bringeu müffe, unb ttrie 
eiuö cl;ue ba8 anbere einfeitig unb nur fdjüblid) luerbe. 
(Sbcn fo fpridrt er ftd; au8 in bcr Iefcnöiüertl;en (Srflärung 



Digitized by 



274 



$<utltt* £)iacomiö gebeu. 



ju ber Siegel beö Ijeil. SBenebict, beffen ©runbgebanfe Ora 
et labora eben fein anberer ifl. SBegen ber 5frt, toie er 
III, 26 bie Sfquilejifcfyen ©treitigfeiten über bie breitfapitel 
erjüifjlt, Ijat man ifjm ben SSorrcurf fdjiömatifdjer ©eftnmmg 
gemalt. SItterbingö flefjt ^auluO bort auf ber ©eite, iveldje 
bie gefammte ©eifHidjfett feiner £eimatt) jfcei Saljrljunberte 
fang mit Dotter Überjeugung unb mit gutem 9ted)t üertljei* 
bigte, alö nrirflidj innerhalb ber Äirdje fMjenb unb Don ben 
9)äpfteu ^elagiuö unb Sigilmö gebilligt unb alö fatfjolifdi 
Dertfyeibigt. SBenn berfelbe SMgittuö fpätcr ben Snfmua* 
tionen beS fö^jantiuifc^cn §ofeö nadjgab, unb feine 9tad)~ 
folger bann ber Gonfequcnj unb bcö Sriebenö falber babei 
blieben, fo Faim baß feinen SBortrurf gegen begrilnben 
barüber, bajj er au jener (Stelle baö ungerechte unb getualt- 
fame Singreifen beö grard)en in bie ittnern Sfngelegeuljeiten 
ber ßirdje, roie bittig, tabelt. 3I)u leitete trielmeljr baö 
ridjtige ©efütjf, tueldjeö audj ©regor ber ©rojje in berfelben 
Sfngefegenljeit mehrmals in feinen ©riefen auöfpridjt, bafi 
für ben trieben unb bie Gnuljeit ber ßircfye hierin ©djroetgen 
unb gegenfeitige 9tadjfid)t baö befk unb baö einjige Sölittel 
fety, ben (Streit uernarben ju lajfen. Darum übergebt er 
audj in feinem übrigen SBerfe, fotirie in bem geben ©regorö, 
biefe Sfngetegenbeit ganj mit ©tittfdjroeigen} bejtfjalb abtr 
il;n, ben begeifhrten gobrebner ©regorö, fdjiömatifdjer @e^ 
fumung jei^eu, baö fann nur, roer ftd) einer anbern tfute« 
rität gefangen gibt alö ber SBaljrtjeit. 

yauluö JBilbung gebört ju ben umfajfenbflen feiner 
3eit. gangobarbe Don ©eburt, lernte er Don ffinbfyeit an 
bie ©pradje feiueö SBolfö, fein 9ted)t, feine ©agen unb feine 
alten §elbenlicber, beren reiche 2}rud)ßücfe ^auluö ©cfdjidjtö* 
luerf jieren. 5)ie lateinifdje ©pradje, bie alten unb bie 
d)rifHid)en ©djriftjletttr , imb loaö fonfi jur Silbung eineö 
©eiflfidjen gehört, fhibirte er an 9tatd)iö £ofe in %)at>'\a 
unter ben beften gefjrern beö gangobarbifdjen Stei^eö , unb 
uadj §ilbricö Angabe Dom Ättnige felbft babei aufgemuntert; 



Digitized by 



9>awhi6 ©iaeonaö «eben. 



275 



luie benn Sljeubelinbe, Gunincpert, giutpraub unb JUatdjiß 
perftfnlidj ©önner uub Sefd^üjjer ber @elel;rten luareu. 35aß 
biefer Unterricht grfinblid) getuefeu, jeigt bic ©ewanbttjeit 
unb üerbältnijhnäjnge {Reinheit feineö Sfuöbrucfa, ber Ums 
faiij feiner ßenntniffe unb feine SMefenbeit. SSaa ifjn 
aber befoubera auajcidinete , namentlich im eSranfenrcidje, 
war bie bort fo fcltene Äenntnifj bea ©riedjifdjeu. Su Ga^ 
labrien unb (Sicilien Ijat bie8 nod) bia nad) griebrid) II 
nie gau$ aufgeljtfrt, in einigen ©egeuben gefprodjen uub 
gefdjriebeu ju werben; ebenfo in 9tat?enna, fo (aiige baß 
Grnrdjnt beflanb. Sfitdj in ©rottaferrata bei {Rom lebten 
©riedjifdje 2)ti)iube, unb inSlom felbft tuar feit beu ältefteu 
3eiten eine Schola Graecorum ; nod) bis ina greifte 3abr= 
Gumbert fang bie päpftlidje Capelle ju Dflern nad) ber Sicfpcr 
t?or beut s papfle eine ©riedjifdje ©eiiuenj, unb bie <2i)\\U 
finber fangen ju SDtitfajfcn ein halb ßateiuifdjea, Inilb ©rie= 
düfdjea Sieb burd) bie ©trafen. ?fber uidtfa befro weniger 
war im übrigen 3talien bie mibe bea Wriedjifdjcn febr 
feiten, unb wenn fdjon ©regor ber ©rofje in feinen 2*rie~ 
fen, VII, 30, Wagt, bafi felbft in Jtonftantiuopel 3tiemanb 
ju finbeu fen, um ein ©riedjifdjea 5Midj in8 ßateiuifdje ober 
umgefetjrt ju überfcfccu , fo fyatte baa ju <p. 3eiten eljer 
ju- aia abgenommen, ^aulua Ijat baa ©riedjifdie aber 
nid;t etwa in Unteritalieu gelernt, fonbern, wie er felbfl fagt, 
fdjon al8 Änabe, alfo in ^at?ia: ein merfroürbigea 3eng* 
uijj für bie fjofye 3Mütl)e bea bortigen lluterridjta unter beu 
Sangobarbenfünigen, wäfyreub bieafeit ber Sflpeu erfl ftarl 
tex ©rope baa ©tubitim bea Wriedjifdjen einführte 1 ), ju« 

1) SWad) (Snglanb tvaren fron dtom au« bea ©riectyjtyen fun* 
biae ©eifiii^e fdjon weit früher gefommen j ober e« (tyetnt nietyr, 
bafi bon bortfjer ifyreäenntntf fic$ über benjtmial berbrettet bnbei 
tprnigften« tiity t>or $aulu«. (Sine merfroürbige SRotij Inerüber, 
tum einem geroiffen ©autbertu«, bie freiließ nidjt o&ne 3rrtljiimer 
ifr, mag im fcn&ange $lafc ftnben $ i(f> gebe fte au« ber tum mir 
91. VIII, 574 betriebenen ßimoger #anbf$rift s. X. in ßeiben, 
auf f. 174' Theodoras monacus quidam u. f. tt». 

Slrrtjio ic. X. SBanb. 19 



Digitized by 



276 



$attfa* Stacotttt* Seien. 



nädjfl mir für biejenigeu, welche feine Softer Sftotrub und) 
ftouftontinopcl begleiten füllten, nnb jwar übertrug er biee 
eben nnferm ^nnlna. SBie jidj mm an btefe gufälligc 
SBeranlaffung ein bleibenbed ©tubium in ber #offdjule, ben 
Älöflern oou 9Jie|j, ßimogea, Glnon, Gentula angetnüpft 
Ijat, fo fanu fpaulua woljl mit 9tcd)t ber 33ater be§ ©rie* 
djifcfyen Unterridjta bieefeit ber 2flpen genannt werben, fo 
befd?eibeu er and) £arld ßobfprüdje barttber ablehnt. 35ie 
Äenntnijj bea §ebräifdien aber, wegen ber Äarl ifyn bem 
yijilo Dergleicfyt, muffen wir wol)l mit ^anlnö felbft für 
mdjtö als eine 9frtigfeit be8 Äönig8 nehmen, ber ibn burd> 
ßob unb gljren in Sranfreid) jn galten fud)te. 9Benigfhn8 
würbe baburd) in jener 3«t ganj einjig bafleljn. hinter 
biefer ungewöhnlichen ©pradjfunbe blieb feine Söelcfenbeit 
nid)t jurütf. 3)ie SMbel, bie Jfirdjenoäter, bie gangbarm 
tflafflfer, (Sutrop, Slorud, (Sufebiua, Droftua, §)rofrrr, 
3orbaue8, Sortunatua, ©regor b. ©r v ©regor uon Soura, 
3fibor, (Sugippiua, bie oerfdjiebenen ßebenabefdjreibungen 
ber ^äpfte, 3Dtareu8 Don SJtontecafmo, 9fmbroftu8 2futper* 
tu8, ©ecunbua Don Sribent, bie alte ßangobarbendjronif, 
9totf;ari8 ©efejjbudj, bie ßebenabefdjreibungen Solumbana, 
Sfrmiff* n. a. finben wir Don il;m erwähnt nnb beinifet) 
nnb baa wirb lange noefy nidjt Sftteö felju, wa8 er gefefeii 
batte. 

35iefe Dielfeitige Söelefenljeit jeigt jidj aud) in feiner 
©djreibart, bie auf ein fleijügea 8efen ber Älaffifer unb 
auf Diele Übung fdjliejjen läfit. SDatyer ifl feine Spraye 
im ©anjen richtig unb rein Don 33arbari8men, bie wenigen 
auagenommen, welche baburd), baji bie ßateinifdje (Spraye 
im Mittelalter feineawega eine tobte mar, fonbern att eine 
wirtlidj lebenbe eine eigentljümlidje, nid)t ju ljinbernbe <£nt* 
witflung fjatte, gewiffermaßen unoermeiblidj unb jur Siegel 
geworben waren, unb welche fid) ba^er bei allen Sdjrift* 
ftellern ber 3eit in bemfelben SWajje finben, felbfl Jöeba, 
Vllfuin unb ßinfjarb nidjt auagenommen, bei benen nur Me 



Digitized by 



$att(u* &iacottn* Seien. 277 

$>erau8geber fie jum SJjeil wegcorrigirt l)aben. S3on ber 
(5inmifdjttng ©riedjifdjer Söürter, worin fldj fdjon balb 
uadj iljm fo SSiele auf bie gefdjmacttofeffe SSJeife gefielen — 
9Tbbo, Sitttyratib, STtto Don SBercettl finb bie befannteflen 
9Jtujter biefed gelehrten ©djutunjumö, aber nodj fange titelt 
bie ärgfleir, feine ganje, fatttn begreiflidje #öf;e jeigt ber 
©rammatifer SUirgtüttS unb bie wunberlidjen Hisperica 
famina, beibe Don Sfngelo SJtai juerft befannt gemalt — 
Don biefer gef^matflofen ©pra^enmifc^nng l)ält fic^ 9)auhi0 
gänjlid) frei, fogar in feinen ©cbidjten, wäfcrenb bod) hierin 
feine 3eitgenoffen nnb bie Späteren, j. 33. nod) ©igebert, mit 
bergleidjen gelehrten Stiftern gern pninften. 3ebenfall8 ge- 
hört er, wa8 ©pradje nnb 9fn8brncf anlangt, jn ben 83eften 
be8 früheren 9Jlittetalter8, nnb wirb barin fetbjt DouSftfuin 
unb ©nljarb uidjt übertreffen — eine SSotge einmal feiner 
Dielfeitigen SBelefentjeit, bie itju baDor bewahrte, mit ©re~ 
gor Don Sourö nnb SJrebegar in ben barbarifdjen, ober mit 
ben anbeni finfjlidjen ©djriftflellern, felbfl mit 9flfnin, in 
ben biblifd)41jeologifrten ©tif }u Derfallen} fobann aberandj 
fcer fdjlidjten ©infadjljeit feineö SBefenö, bie iljn eben fo 
entfernt fjielt oon 3orbane8 blumenreichen JRebenöarten im 
9f fricanifdjen ©HI, wie Don ©nf;arb8 ofettiren mit erborg* 
ten ©uetonifdjen SBenbungcn. Sticht ofyie poetifdjen ©hin, 
ifl er bodj wie im Gl)arafter fo im SfnöbrucT ganj oljne 
@d>wung, natürlich, fd)mucflo8, ftet8 Don gleicher Jftufye} 
nur wenn fein ©emütl) mitrebet, färbt aud) ben 9üi8bru4 
ein warmer #audj ber 3nnigfeit. @o befonberö in ben 
SBriefen unb einigen ©ebbten, namentlid) in ber ftfyönen 
Plegie auf $Trid)i8 Sob. 3nm 3)idjter war er nidjt ge* 
boren, wenngfeid) e8 einjelnen feiner ©ebidjte nidjt an ©d)ön* 
Reiten fe^It, unb er fid) mit ßeidjtigfeit in Derfdjiebenen 
CE>idjtung8formen bewegt. 83orjug8weife wäljtt er antife, ben 
£ejrameter, ba8 elegifdje, <Snppf?ifd)e, 9fffaifd)e, 9frd)ilodjifdje 
SSerdmaß; aber aud) bie meljr mobeme ©tropfe Don brei 
gangjeilen, jebe oon adjt Hebungen unb fieben ©enfnngen, 

19* 



Digitized by 



278 



$an(n6 ©inronnö Beben. 



fümmt bei tfjm einige 3)tole im. SBon ben 3kr8fünffeleicn, 
bie bei ben dmftlidjeu Xidjtern attmätylidj fiberbanb nahmen, 
bat er fif ganj freigehalten bi8 auf jtrvci 9ftt8nabmeu : ba8 
SffrofHt^cn an 9fbefperga, nad) Snnobiud unb 9ortunatu8 
SJlufter} unb bie reeiprofen (Il>rifrf»en, paraftorifd) en , epa* 
naleptifcben) XijHdjen auf S?enebift unb (Srofaftica, eine 
(Spielerei, bie al8 (Srterj fdjon bei SUtartial IX, 98 t?or* 
fommt, bei ^entabiuö ft^r bäupg wirb, unb audj Den 
<Sebuliu8, SBeba unb Sflfuiu angewanbt ift, nadjljer fidj 
aber wieber uerloren Ijat £>en Steint, ber auö 3ufaü, 
(Sdjerj ober ©leidjgültigfeit fdjon bei ben Sftten jld) finbet, 
mit Sfbfidjt aber juerfl üon Gommobiauu8 im 3at)re 270 
unb bann Don £ilariu8, £>amafu8, 9fuguflinuö, (SebufiuS, 
®ugeniu8, Sortunatua, 9flbbetm, 58eba, fBcnifaeiuS ange^ 
wanbt unb immer beliebter geworben ijl, fyat $,\iithiS gar 
iiicbt 5 er mag feiner mef;r ben Sflten {iigetoaubten Statur 
nidjt jugefagt Ijabtn. £ie einjige 9fu8nal)mc wfirbe ber 
8obgefang auf bie Sraudlation beS l). 2Jtcrcuriu8 matten, 
ber mir aber eben baburd) üerbädjtig erfdjeint. 3ebod) bür~ 
fen Wir fyierbei nidjt oergejfen, baß und w\\ $paulu8 ®e* 
bieten nur feljr wenig erhalten iji. Sorneigenb ift aber 
bie poetiffe Stiftung bei xljm gewiß nidjt gewefen, eben- 
fowenig wie bie tljeologifdje, wenngleidj er ftd) anefc 
in biefer oerfudjt I;at. ®r ift audj fyierin nid?t felbft f*af- 
fenb unb forfebenb} fpeculatiuem 9tad)benfen eben fo abge= 
neigt wie bogmatifdjen (Streitfragen, fjatte er nur (Sinn 
für ba8 ^raftifdje^ bie £>omilienfammfung, einige $prebigten 
unb bie grffärung ber Äfofterregel fmb bafjer feine rinji* 
gen SBerfe auf biefem weiten ©ebiete. ©eine §auptrid^ 
tung ging auf bie ©eftbidjte} barin bat er am meifleii 
getriftet 

5?aulu8 fanb bie ©efdjidjtfdjrcibung in mehren 
Stiftungen auSgebilbet. $)ie umfangreifen ©efdjidjtawerfe 
ber Sflten waren ber fpäteren 3eit ju mädj tig geworben i 
9fmmianu8 2JtareelIinu8, ber lefcte biefer 9Trt, ffeljt frten febr 



Digitized by 



$atslts* Stacotttsa Seien. 



279 



aUrin, rocuu nidjt etiua bie verlorene« ©tjmmadjnö, Stenatnö 
grigeribna, ©nlpitina 9fltratiber nnb SOtapmian öon 9ta- 
Denna in fetner Sfrt gefdjrieben l;aben. SDlan $og lieber bie 
ganje 9lömifd)e ©cfdjirtte übcrfidjtlid) jiifammen, tuic9fnre~ 
Itttd SBictor, SnfKnna, Slorna, 9tttfttd, Sntrop, unb toeitn 
bie (Slptften fdjrieben, fo begannen fic mit bcr Grfdjajfnng 
ber SBelt, nnb fügten im Sfbri^ bie Sübifcfye ncbft ber alten 
uorrümifdjen nnb ber djriftlidjen ®efd)i*tc mit fyineinj fo 
Werter, ©nlpitind ©eoerna, Drofuia, Sorbanea. — 6ine 
anbete 2Trt tyiftorifdjer Sljätigfeit fnüpfte fid) an bie Sun* 
fnlarfafien. <3dwn in ben Gapitolinifdjen Saften finben 
jidj, roenngleid) fef;r fetten, einzelne gefd;idjtlid)e SBemerfnn* 
gen \ in ben fpätern 6onfnInuerjeid)niffen tmirben biefebän* 
ftget, nnb bilbeten fiel) fdjeu im inerten 3af;rf). in Wlcran^ 
btia, Äonflantinopel nnb nad$er in gtafcenna jn folebem 
Umfange and, bafi fie unter bem tarnen ber Consularia, 
c TjtaxdQia, alö bebentenbe (9efd}id}t6<|iieKen uielfad) benufet, 
erweitert, abgtfütjt nnb fottgcfejjt ivnrben. — 9leben biefen, 
unb ibnen fcljt äf>nlid\ fjatte fid; nod) eine britte Sfrt rjtjle* 
rifdjer Viifjcid;itungeu gebilbet ana ber für bie ganjc bama- 
lige SBelt fyodncicbtigen ©cfhmmtmg uitb Skgrünbnng ber 
Dflertafcln. §Tla bie 9ticänifd?en SBäter befdjloffen bitten, 
feajj baö Dfterfeft fortan überall auf benfelben Sag jn fei= 
etn feu, übettrngen fic bie 93cred)nnng biefcö Sagea ben 
iu (Styronologie nnb STflronomir twr Sfnbern altbcrüfymten 
9fteranbrincm. 5)iefe nutzten aüjaljrlid) allen anbem ftir- 
djen ben Dftertag anfünben bnreb eine epislola encyclica 
paschalis, njcldje jnSfboent ober äöeiljiiadjten in ber&irdje 
Detlefen loatb. Söcil bie ocrfdjiebcnen ßänber, nnb oft fclbft 
(Stäbte nnb Äirdjcn, itjrc üerfdjiebenen Sa^reöanfänge, 
2Jionatc, #ten Ijatten, fo mußte ber Sag in jenem 9timb? 
fdjteiben nad) allen biefen angegeben roerben. (Sr warb 
bann in jeber Äirdje anf ein Säfeldjen, Breviculus, ge* 
fdjriefren nnb bieö an bie Dflerferje gelängt. ?fud) Ratten 
fre einzelnen Äirdjen Safein, Annales, Uaöxdha, worauf 



Digitized by 



280 



$<ut(ts* ©iaconwö geben. 



au8 bem 9tunbfd)reiben bie fämmtlidjen ffefle bea 3at;re8 
angemerft würben, nad) bem Drt8falenbe r, woju man aud) 
oft nod) bie SBeflimimnig nad) anberu ftalenbern l;injufugte, 
um bie allgemeine @leid$eit ber Seier ju befunben. 9fm 
weiteren verbreitet unb ba^er am leidjteflen war bie 3a^ 
reabejttmmung nad) 6enfuln$ baljer würbe biefe Dorjuga* 
weife bemifet; aber aud) bie Dtympiaben, Snbictionen, bie 
Saljrc nadj Gtjrifh Sobe ober 6l)rifH ©eburt würben bis- 
weilen }ugefefct, uebft anbeni djronologifdjen unb felbfi t)U 
jlorifdjen 9totijeu. SDtan beregnete aud) ganje Gtycfen im 
83orau8, unb Ijing bie in ber Jfirdje auf ober fdjrieb fit in 
SMidjer} im Sfbenbfaube befoubera bie uou SBictoriud, 3>io* 
ttt^fiitS bem Äleiuen unb S3eba. 9fm {Raube trug man bann 
bie Eonfulu, bie ftaifer, unb oft aud) aubere Sftotijen all* 
imiljUd) nad). ©oldje flauere Safein tfyeiltc mau ftd) eiitan* 
ber mit, fd?rieb fie ab, uiweränbert ober mit Söeglajfungeu 
unb äufSfcen, wie e8 jebem (jerabe pajite, unb fcfctr fte in 
ber eigenen £ird)e felbftinbig fort, ©o bilbeten fid? bie 
tfnualen, ju gleidjer 3«t im 9Jlorgenlanbe wie im Sfbenb* 
laube, wo ba8 ältefte gremplar, baa fid) nod) im ?fuh>grapl) 
erhalten f;at, eine fcaticanifdje $aubfd)rift au8 @. Sfnbrea 
betTa Salle ift, balb nad) 575 au8 nod) altem ?fnnaltu 
abgefdjriebeu unb oon anbrer §anb gleidjjeitig lud 613 
fortgefefet. S3on 9tom aua fam berfelbe ©cbraudj nad) 
Srtanb unb bann nad) ßnglanb, unb Don bort aus crfl 
nad) ©allien, ©ftbbeutfdjlanb unb ^Belgien, wo biefe aller* 
bürftigfte, aber bod) wichtige 2frt ber ©efd)id)tfd)reibuug fid) 
am reichen unb ju wirf(id) bebeutenben SBerfen entwicfelt 
Ijat — 3>ie äöicfytigfeit ber Dfkrtafcln führte aud) fdjon 
frftl) jur Darlegung il;rer Sljeorie, meifi mit Safein bc* 
gleitet. 3Me erjlen 5fnleitungen ber ?frt, Kdvwv, Kvxtos, 
Svvrayjia, Computus, Cursos genannt, entftanben in 9fle* 
jranbrien. $)amit oerbanb ftd) fdjou frttf) bie xqovw äva- 
yQa(pi]; wer einen Gtjclue aufhellte, fitste beffen SRidjtiflfeit 
burd; alle 3eitcn nacfyuweifcn, unb begann bef balb mit ber 



Digitized by 



$attlis* ©iacouuö Seien. 



281 



©djöpfuug} fo juerfl £ippofytua oon 9>orto b'Sfujo unter 
©eüerne Sflcrauber. Ilm hierbei bie 3aljre ber SBelt rtd)* 
tig )ii erhalten, mußte man bie fämmtlidjen ©efdjledjter, 
JReidje, Äönige, gonfuln genau aufführen} bamit war ein 
notljroenbigea ©djema gegeben, unb fo entfianbeu bie Xqo- 
nxd beö ^>ippolL)hiö, ßpipljaniua, #eron unb 3u(iu8 tffri* 
canuS, (eueres befonberB angefeljn. 3» beut djronologifdjen 
tarn nodj ber apologetifdje 3roetf. Die Reiben nannten 
beu Sott ber ßfyriflen einen neuen, im ©egenfafce )u i^ren 
uralten ©Ottern } bie ßfyriften bemühten ba&er ju jeigen, 
baß (entere nad) ben eigenen Quellen ber Reiben nur 9Jteu* 
fd;en fepen, unb jroar alle jünger als 2Jtofeö, ber gleid) alt 
mit 3nad)o8} baß bagegen bie djriftlidje Offenbarung Don 
Sfnfang an in unuuterbrodjener Steide per vicissitadines 
lemporum mtilabilitatesque regnorum decurril. &ied 
jeigten SujKnuS SJtartyr, Satian, Gtemena, 9ftl>enagora8, 
3#eop[)ilna aua beu eignen ©Triften ber Reiben. (Sufc* 
biu§ jtterjl toottte ea and) auö SJlofed felbft nacfyueifen, 
unb fdjrieb oornefjmlid) ju biefem 3rotdc feine jtoei Sturer 
ber jtavro8a:ui IötoqCo, bie in $ieront;mua troefener Be- 
arbeitung ben tieften ©influß auf bie ©eflaltung ber abenb* 
lanbifdjeit @efd)id)tfd)reibung geübt f;at. 3§m folgten ala 
Sortfefeer SbatiuS, bie Äaifercfyrouif, SJlarceöiu} 9fu8jüge 
mit eignen Sortfejjuugen madjten ^rofper, ber ifartljagifdje 
unb ber SBatieanifdje ßfyronift, ©eoeruö ©ulpiciua, SBictor 
Sunuueufia, 2Jtariu8, ber ßangobarbifche Gljronifl, unb bie 
große 3fll)l tor Späteren, bie baa ganje Mittelalter tyiiu* 
burdj auf biefem SBege fortgingen. — ©inen fünften 9Beg 
fyatte 3fibor eingefdjlageu, inbem er juerft bie fdjon oon 
eufebiuS, Sfmbroftua unb tfugufhuud aufgebraßte 3bee 
ber fedjö SBeltalter in ber Sorm einea ljiftorifd)en Sfbriffea 
ausführte, ber burd) iljn unb nodj meljr faft in 33eba8 
grtreitening eine febr beliebte Sorm für bie Solgejeit ge- 
worben ifr. — SJtit bem Untergange bea Stömifdjen SGBelt- 
reidja treten ala ein neuer 3»cig in bic ©efdjidjtfdjreibung 



Digitized by 



2H2 



9>atiltid ©iaconud geben. 



ein bie etnjeliien ©ermanifdjen S3ölfcrflcfd)id)tcn : Gajfiobor, 
Sorbaneö, ©regor, ©ilbaS, 9tcnninö, 33eba, SRarimnS t>on 
©aragojfa, Sjibor t>on Sevilla, 3fibor uon 93ej[a nnb 2e= 
cnnbnö uon Sribent. — £ie fiebente Stidjtnng enblicfc bil^ 
beten bie 8eben6befd)reibnngen, unter benen bie Heiligen- 
leben, bnrd) £>ieronl;mii8 begonnen, balb einen anßerorbents 
tidjen Umfang nnb einen überall gleichen Gfyarafter befom- 
men, ivä(;renb bie ßeben ber Raffte jn einer ganj eigen- 
tljümlidjen SBidjtigfcit nnb fetjr frühen Skrbreitnng famen. 
— 3öa8 aber in allen biefen 3iungcn ber ©efd>id)tfdw- 
bnng friifj fdjon einriß nnb ben SBeifaH be8 geijHg=fd>affen= 
ben 8eben8 in überrafdjenber 5Beife befnnbet, ba8 ijl ba8 
immer mefjr überbanbncljmenbe ßompiliren nnb Sfbfd^reiben. 
Gartrop, Orojinö, $ieront;mii6, SnlpicinS, ^rofper, Statins, 
Sftarccllin, 3orbane8, SSictor SnmmenfiS, SDtariua , SDiari- 
mianna fdjreiben alle mefjr ober minbcr iPürtlid? aus 9fn- 
bern ab} ber 8angobarbifd*e Gbronijl, fo loie ber tton^av- 
tljago, f;aben fafr nid)t8 eignet > Srcbegar ijt 511 tuer Fünf- 
teln mir eine barbarifrte 9fbfd)rift an8 «fnbenr, Sfibor 
enblidj nnb 93eba führen ba8 Compiliren im gröptcn Stile 
als ©rnnbfajj bnrcib, fo bap fie cigcntliri) nidjtö Ocigeneä 
geben motten, nnb biefe @elbjh?erleugnnng gleidifam a!3 
ein Serbienft anfef)n$ eine ?fnfid)t, bie bnrd>8 ganjc 3Jlit= 
tefalter oielfadj ?fn^ängcr gehabt bat, nnb in ber ganjen ?frt 
be9 93iid)erroefen8 aUerbingö trotte Söcgrünbnng finbet. 

£ie6 ttar ber 3uftont> &cr ©efd)id>tfd)reibnng, alö %\ 
fidj berfelben jnivanbte. Gr bat t>on jenen 3tirfrtnngen mir 
bie erjle nnb bie bciben legten eingrfdjlagcn) aber and? er 
fonnte firii bem ©eiffr ober oiclmetjr bem ©eijleömangcl ber 
3eit iü*t entjieljir, and) er ijl oorjngßiueife Gompilaten 
feine 9latnr ijl, SBprljanbcneS in bequemerer vSorm 511 fam- 
meln nnb weiter jn überliefern, nid)t 9tene8 jn frfjajfen. 
SBie er bic .ftomilienfammlnng bloß au§ ben ftirdjcnüäteni, 
fo flefft er baö Seben ©regorS mir an8 ScbaS nnb ©re- 
gor? Störten wfammen , faft gaiu ohne GigneS; ja bie 



Digitized by 



$<us(u$ SDiacottud geben. 



283 



Vyortfefeung jutn Sutrop ifl burdjauS mir Gompilatiou, vljixt 
alle eigne 3"ttjat , unb batjer für und ganj oljne SBertli, 
für feine 3eit aber unb baö ganje 2Jtittelalter l)üd)ft befrie- 
bigenb, tüic alö fidjrer 93eiüei8 bie große Saljl ber #anb^ 
fdiriften unb ?fu§gaben jeigt. 3n ber ©efdjidjte berSJtefeer 
äMfdjöfe fliebt er meljr 6igne8, uamentlid? aud münblidjer 
Überlieferung } bod) aud} t;ter l)at er au8 ©reger Don Sourd, 
bem geben Sfrnulfö unb anbern üDtefcer Quellen große 
©tficfc gerabeju Ijerübcrgenommcu. Sfndj in ber ßangobar* 
bengefdjidite ftnb feljr große ©teilen au8 ber alten ÄttnigS* 
dironif, aud Cugippiuö, 9futpcrt, 93eba, ©regor, ben ^apffc 
leben ganj totfrtlidj abgefdjriebeu , baö nodj ungeredwet, 
lpaö er eben fo au8 jefct üerlorncn Quellen genommen fjat 
CTodi ift eö nie bei ibm ein robeö 3nfammeuffoppeln, tuie 
fpater ?flberid>, SBineenj uon S3caut>ai8 u. ?f. bie Sad^e 
trieben, (Sr lüätylt unb prüft feine Quellen, fudjt iljre 91ad)= 
ridjten in Übercinftimmung }ii bringen, unb ifl überhaupt 
bemüht Jfritif ju üben, 5. 9?. 1,8. II, 28, menngleid; er 
hierin nidrt immer glücTlicfc ifl 5 er mar mebr oerftänbig alö 
fritifeb. Sefonberö bat ba8 fritifdje 25emüt;en, vereinigt 
mit bem Gompilircn, bei i(;m nadjtljeilig auf bie 6(;rono- 
fogie gerauft. Um bie bier unb bort fiergenommenen 
Stücfc feiner wrfdnebencn Quellen ju Derbinben, fügt er 
511 bereu SSortcn ganj oon feinem (Signen tyinju Post an- 
nos aliquot, ober Hoc tempore, ober His diebus, ober 
Post haec, oftmals ganj irrig, fo baß bergleidjen ?fngaben 
niemals alö 9futorität gelten bürfeu, ba fic fidj auf gar 
nichts grüuben, fonberu bloß jenen ftiliflifdun Urfprung 
Ijaben. 3" weilen wirft er, felbft ioo er bie SBorte feiner 
Quellen getreu beibehält, beuuod) bie Steibenfolgc iljrcr 
(Srjäfylung burd) einanber, fo baß eine ganj anbere Gljro- 
nologie fyerauöfommt. ?fnbere8 reiljt er gan^ lofe jufam- 
men, oljne innere SBerbinbung, 100 beim fein 91adyeinanbers 
flellen gar uidjt beiucift, baß biefcSMnge anrflid? nad) ein= 
auber ftdj begeben baben. ??ür (Sbvonologie ifl er baber 



Digitized by 



284 



$atslna Stacomt* itbtn. 



im (Dangen nur mit 6er größten llmfid)t ju gebrauten; 
tmb namentlich, too er oon anbern alten Quellen abweist, 
ift immer bie 3Bal)rfd)einüdjreit bafür, baß ber Srrthum 
bei ihm, unb nicht bei jenen liegt. 9fudj an anberen 3rr= 
thttmern, außer ben thronologifdjen, fehlt eö bei ihm 
nicht, unb er ift mannigfach barüber angefochten > bodj fmb 
biefe Diel öfter feinen Quellen jujufdjreiben, nidjt ihm; unb 
fo alte ©djriftfhller fyabtn ooraua, baß felbft ihre 3rrthü* 
mer wichtig fiub tocgen be3 Sielen, roa8 allmählich ftd> bar* 
auf gegrünbet hat. 3Baa ihm aber in SBejiehung auf baö 
?fquilejif<he ©tbiama a(8 3rrthum ©djulb gegeben wirb, 
haben nrir fchon oben jurücTgeroiefen. SJtan l)at ihm Seicbt- 
gläubigfeit öorgemorfen 5 unb 3tveifel ober toie man jefct 
ju fagen pflegt, nriffenfdjaftlidje ßritif ift allerbingö uidjt 
feine heroorftedjenbe ©igenfdjaft. Sfber tt»ae er oon SBtui- 
bent unb tounberbareu (Dingen erjäljlt, fommt tbeila auf 
Rechnung feiner äeit, ber fld) Stiemaub entwichen fanu, 
tl;eite ber SBolfafage, bie er mit SJorliebe erjäljlt, ohne ba- 
mit überall ihre SBahrheit oertreten ju tootten, toie er baö 
jutoeilen nicht unbeutlid) burdjblicfen läßt, ©eine SBaljr- 
h ei ta liebe, bie erfte ©genfdjaft bea ©efdjidjtfdjreiberS, 
ift unbe$toeifelt. (Sr lüiH fteta unb überall bie SBaljrheit 
geben, too er fle oerfehlt, ift ea nie mit Söiffen unb SBillcn. 
©eine ganje Statur toar sine ira et studio; $parteianficfys 
ten, lebhaftea Urtheil, ober gar ber heilige 3orn eined %a- 
citua, einca Sfmbrofuia, einea 3cremia3, ftnb nicht bei ibm 
ju erwarten, roohl aber Unparteilichfeit unb ©elbftänbigfeit 
bea Urtheiia. SBährenb feine Quellen, bie ofpriellen Sebent 
befdjreibungeu ber ^äpfte, nur ©djlimmea oon ßiutpranb 
miffen, lobt $p. ihn aufä 6ntfd)iebenfte} alle Siebe für fein 
93olf hebert ihn nidjt, ©regor bem ©roßen oolle ©erccfys 
tigfeit nriberfahren ju laffen } unb loieberum, bei aller 5Be r- 
ehruug für ©rrgor, tritt er bod) in bem (Streite bea ^ap^ 
|tea mit ber Sfquilejifdjen Äirdje entfd)ieben auf bie ©eite 
ber festem. SJtit Unreri^t nennt it;n SWuratori l>arteiüdj 



Digitized by 



$<Mlit* ©ioconnö geben. 



285 



für fein Sott. 9ftterbinga liebte er fein 58oIfj biefc Siebe 
oerantaßte tfjn, feine ©efdjidjte ju fdjreiben} fte läßt iljn 
barin Dorjugawcife feiner befonberen $eimatl) auafüljrlidjer 
©rraäljnung t[;uu} fie Ijinbert it;n, ben Äatljolifen unbSte 
rounberer @regor8, flehen bie 2frianifdjen ßangobarben par* 
teiifd) ju fetyn, wie bie ©otljen unb SBanbalen i^red ©lau- 
ben8 falber foldje Ungunjt ber ©efdjidjtfdjreiber erfahren 
Ijaben. Sfber feineawega bat fie if;n baju gebraut, bie 
SBatyrljeit ju entjktfen, ober partcitfclj nur beu 9tuC)m feines 
SBolfa Ijerüorjiibeben 5 unb wenn er atterbinga juweiten 
SDinge wegläßt, bereu SBerfdjweigung parteiifd) erfdjeinen 
fann, — $. $8. wa8 9)roco|>, bie $papjtgefd}id)te, ©regor b. 
©r. (Sdjlimmeö Don ben ßangobarben erjäfytcn, über @re- 
gort Sfutljeil an ben 9fqnilejifd}cn (Streitigkeiten, — fo ifl 
baa nodj grabe fein 39ewei8, baß er e8 f;abe oerftedeu wofc 
feit. Denn er läßt aucfy üiel Sfnbereö weg, oft feljr SBid)- 
tigea, wa8 jeber 8efer bei itjm ju fiuben erwarten mußte} 
unb erjagt bagegen orabc uou ben ßaugobarben maudjea 
9tad)tljcilige, ja fein Urteil über baa 83olf wie über bie 
(Sinjeluen ift juweiten fefjr ernfl. ©egen ftarl ben ©rußen 
jeigt er in feiner ©efdjidjte ber 9ftefrer 33ifd)i)fe allerbiuga 
einige ©efäfligfeit in ber langen 9fbfd}weifung über Äarla 
SBorfaljren unb feine ffamilie, aber and) ba entfernt er ftd; 
nirgenbö Don ber SBa^rfjeit, benn wenn er oou ftarla 
ftlterluiter STnadjia fagt: cuius Anschisi nomen ab An- 
chise patre Aeneae creditur esse deduclum, fo leitet er 
bamit feineawega tyn felbjt oou 9fnd)ifea ab, ja er fcfyeint 
nidjt einmal ber ©rfinber biefer gelehrten ©djmeidjelei ju 
fel;nj nur baß er fie unter feine Autorität nimmt. SBeun 
er ferner fagt, ftarl tyabe 9tom, iampridem eius praesen- 
tiam desideranlem , quae tunc a Langobardis depressa 
gemebat, duris augusliis entriffen, fo ijl baa oollfommen 
rid)tifl/ fribjt im ffliunbe eiuea ßaugobarben $ baß er aber 
ben üöcfieger feiued 5BoIfe8 befonbera wegen feiner Sttilbe 
prüft, tamx man weljl ni#t ©djmeidjelci nennen. 3\Mc 



Digitized by 



286 



$attlts$ SDiacoitu* Seien. 



wenig i()m bie uorjiucerfeu ijt, jrigt ba8 (Snbe bcafelbcn 
SBerfe, wo er 9fngüram8 ßeben ju betreiben mit t;öflid)cr 
SBenbung ablehnt, eben um nidjt jur ©djmeidjelei Dermin 
laßt ju »erben. — Derfelbe ©inn für SBa^rtjeit unb 6in* 
fad$eit jetflt fidj aud) in ber fdjlidjteu Darjteltung. 3)a 
flub feine 3tcben nadj bereiten unb 3orbaue8 SBeife } feine 
großen 61)arafterfdjilberungen, bie meljr ober minber immer 
auf 9fu8malung berufen 5 feine Sefdjreibungcu , bie eiujige 
fel)r lebenbige ber ^eft II, 4 ausgenommen, bie er aber 
gewifc nidjt au3 ber fpijantajte erfunben I;at. 9fbfditr»cifitit^ 
(jeu unb Sfnefboten ifi er nidjt abgeneigt, natfc SBeife jeber 
3eit, wo ftd) bie einjelnen SBiffenfdjaften nod) nidjt tnU 
wiefeft tjaben, wo bafjer am leidjteften bie ©efdjidjte afleö 
aufnimmt. 3n ber Sfntage feiner ©efdjidjtö werfe naljm 
er ju SDhijtern: für ba8 ßeben ©regorö S3eba unb bie 
Heiligenleben} für bie ©efcfyidjte ber SDtefeer 9Mfd)tffe bie 
älteren bortigen SMfd)of9Uerjeidnüjfe unb bie Gesta pon- 
tificum ; bod) ifl hierin bie Sorm am rofyeflen unb ungleid}= 
mäjngffrn üon allen, befonberö burd) bie ?fbfd)Weifung Uber 
Sfruulfö $ftad)fommenfd?aft, wobei wir freilid) nitbt nrijfrn, 
tuic tuel ginffuß SfngilramS SBunfd) unb 93ejlellung auf 
biea nur für itjn unb in feinem Auftrage gefcfyriebene 
SBerfdjen gehabt tjat. 3u ber Sortfefcung (Sutropö war 
yim unb 3nt;alt ganj genau burd) ©utrop unb beu 
Söunfdj ber SttrfKn 9fbrlperga bcftiihmtj in ber ßangobarbeu= 
gefd)id;te bagegen ifi er mefyr als in ben anbern eigentbftmlidj. 
Urfprüuglidjfyatte fie eine Fortführung ber Sortfefcung (Sutrepö 
werben feilen , alfo untoerfalljiftorifd) in rein djronelogifdjer 
2fnorbnung. 9TI8 er ftatt bejfen nun fpäter eine SNolfS- 
geft^ic^te fdjrieb, fo mochte er beuuod) jenen frühem ®t* 
ftdjtepunft nidrt ganj aufgeben, unb fü^rt ba^er bie 
fdjidjte in brei Säbeu neben einauber fort, inbem er neben 
ber üorwiegenben ßaugobarbifdjen aud) nod) bie 9M;jaitti? 
nifdje unb Fränfifdje abfyaubelt, tuet fürjer freiließ unb fri* 
neöwcgö jum SBortljeile ber ^arflettuug , ba fein $attvt? 



Digitized by 



$atslts$ ©iaromiö geben. 



faben bierburd; unaufijiUlid) jerrijfen wirb, ol)ne baß bafiir 
ber ßefer in ben (rinfdjiebfeln (Srfafc fänbe} beim fte fmb 
fämmtliri) au8 Mannten Duellen würtlid) abgefdjrieben. 
*tfuf bic Äird)engefd}id>te, bic bei ©regor unb 93eba fo ftarf 
hervortritt, baß fic felbjt tfjre üöerfe bauadj Historia cc- 
clcsiaslica Francorum unb Anglorum nannten, nimmt 
^Vttiftid bei feinem 93olfc mit VfuSnafime ber Äirdje feiner 
.^eimatl) ?l\iuilcja fchr weitig SRfiiffidjt, il)m ift bie ftanpU 
fadje bie SBolfSgcfdjidjte, unb mit SBorlicbe, met)r alö irgenb 
einer t?or il)m, ffidjt er ben reidjen ©djafc ber fdiönßen 
(Sage tunein, womit fein SBoDf feine ganje ©efdjidjte gc~ 
fdniifitft unb fclbft um feinen bnnfeln Untermann ben ©dreier 
ber $poejie gewoben l)at, ber, ba8 Crnbe ber ßangobarbi* 
fAen ©age, jugfeid* ber 9fnfang be8 3talieuifd)en Station 
milepod ift. 

Shragen wir jnfejjt, wie ^aufnö bic ©efd?id)tf^reibunfl 
(\eförbert, ob er angeregt, ob jicb nad? il)m wer gebilbet 
hat ? fo jetgt fdjon bie große 3«f)l feiner .§anbf*riften, 
»111 $weil)unbert, in weldj weitem ftreife er gewirft l)at. 
Wttßerbem ift er oou ben tneijlen folgenbeii OiefdjiditfdjreU 
berit beutet} bie @efd)id)te berSOtcfcer Siftbtffe, ba8 tiltefte 
SBerf ber 9frt biedfeit ber 9flpeu, fanb faft in allen »te* 
tWintern unb Ätöflern 9tad)folger} bie JRömifdje ©efdjidrte 
regte ben ßanbulf an, fte in berfelben SSJeife 311 bearbeiten 
unb fortjufefeen, wie ^auüiö e8 mit gutrop getrau tjatte} 
bie ßangobarbengcfdjidite bat niebr a(8 funfjel)u Sfudjftge 
unb jeljn fSortfefcungen t)eroorgerufen, unter betten Sfnbreae 
doii Söergamo, ©rdjempert unb ber SJtönd) oon ©alerno 
eine feineöwegö geringe ©tellung unter ben Wefdricbtfrin-ei* 
bertt beö frühem 9)JitteIaIter8 einnebmen. 



Digitized by 



288 $att(tt* Statottn* ©Stiften. 



5)aulu8 SBerfe finb im Dbigen fdjou md) iljrer 3eit* 
folge aufgeführt} fle mögen bafyer Ijier nadj iljrem 3nl)atte 
folgen, erft bie ®ebid)te, bann bie ©riefe, barauf bie tfjeo- 
logifdjen, julefct bie fyiftorifdjen (Schriften } ben ©d?luji mag 
eine Sfngabe ber jweifelljaften unb ber ibm mit Unrecht bei* 
gelegten bilben. SBolIfMnbig , ober and) nur großenteils, 
ftt^rt fte Weber 8eo, nodj yetruö, noeb ©igebert auf} jeber 
giebt nur einige wenige baoou an 5 iljr @djweigen allein 
faun alfo feinen ©runb gegen bie #d)tbeit abgeben. 

Versus de miracalis S. Benedicti citirt 9ßau* 
Iti9 felbfi H. L. 1, 26. ßeo I, 15: versus quoque reci- 
procos elegiaco melro digestos el hymnum de singulis 
b. B. miraculis satis diserto sermone conscripsit. $)e? 
truö Diaeouuö 8: composuit in laudem b. B. versus 
elegiaco melro digestos. ©8pnb reciprofeDiftidjen „Ordiar 
unde — laus et honor", mit einem furjen SBorworte 
„Diebus Iusliniani — contexui" unb einem 9tod)Worte 
„Libet me — composuit", woran er 9Jtarcu8 ©ebid?t 
„Caeca — bruta tui u fdjliefit. ©efdjriebeu ijl eö in 9Jton~ 
tecafmo (in hunc ubi requiescit locum; huc veuiret; 
buc autem, boc est in Cassini arcem, perveniens; huc 
veniens) alfo entweber nad) 787, ober waljrfcbeinlidjer Dor 
782, ba 9>auht8 fdjon nad) öranfreid) Ijinfam mit bem 
9tufe eines großen £)id)ter8. $anbfc$r. 1) SRontecafino 453. 
s. XI; 2) 3Hontecafmo 55. s. XI; 3)3tomVaÜc. 1202. s. XL in 
SWontecafmo prad)ttg gefd)ri(ben 5 4) SWontecafino 353. s. X. in., 
bie ältefte S&ronif M Älofter«, ebirt tum |)er« SS. III, 198, 
\)at ba* ®anje in fi$ aufgenommen, aber 3ufäfce gemacht unb 
bie SBerfe 311m großen fcfceil weggelaffen , fo ift t* fyieraut jurrft 
unb aflein gebrinft Don Xofli Storia di Montecasino I, 129. 
$te tirforiuiglicfce gorm war bieder md)t befanntj t$ laffe fte 
bafcer im Strange folgen. $auhi6 felbjl aber f;at ea fofttcr 
in feine ßangobarbengefdjicfyte I, 26 aufgenommen, inbrm 
er ben ©djtujj feines ©ebidjts unb 2Jtarcu8 ganje8 ©eMty 



Digitized by 



$anln* £>iaeonn$ Triften. 



289 



weglief}, unb bafftr beti Don \f)\\\ felbft gebidjteten $ipnmt8 
cinfdjob. ©o finbet eö ftd) in ben $atibfd)riften bcr H. L. unb 
biirauS Ijrtt eö auc^ ?fimoin in feinen sermo de S. Bene- 
dicta aufgenommen. (Sinjein, oljne 93or* unb Stacbroort, 
fle^t baö ©ebiit „Ordiar — apla tibi" nod) 5) Slom 
Casanatens. B. IV. 18. s. IX in.; G) fyaxit 528. s. IX ; 7) Sei« 
Den Voss. Lat quart. 15. s. X; 8) (Sftcurial B 1. 12. s. XIV; 
9) »ruffei 5666. s. XI; 10) $ari* St. Germain 1455. s. XI; 
11) 9tom Vall. B 106; 12) cbenb. C 9. unb 13) C 113. 

Versus de S. Scolastica „Sponsa decora Dei 
petit alta S. caeli — hic et ubique Deus c< 42 rcciproFc 
2)ifHd;en, citirt Don deinem, aber fo ganj in §). SBeifr, 
quod nemo P. diaconi fetum esse negabit, fagt SRabidon. 
©ebidjtct fmb fte getrip mit benen auf ben t;eil. SBeucbict 
jufainmcn. Sie fmb in ber ciujigcn et;emale Gafinefer 
$anbfd>rift anonym, unb folgen bort auf ein ebenfalls 
anontymeö geben ber ^eiligen „Tempore quo lustinus se- 
nior Romanae reip. — s. s. amen", nodj unebirt} feilte 
bnö mtdj ton^auluS fet;n? SBrfannt gemadjt Ijat fte juerfl 
gjlartineugiuß. $anbför. 9tom Vat. 1202. s. XI in SRon. 
trrnfino getrieben. Saraus flog bir Slutgabe in Prosperi Mar- 
tinengii poemata. Romae 1590. 4. tora. III; barau* Mabil- 
lon acta I. 42. 

Hymnus de S. Benedicto „Fratres alacri — 
sequax tui", fpöter alö bie obigen beiben, citirt Don Seo 
I, 15, fpetrud de vir. ill. 8 unb felbft H. L. I, 26; 
ftrfannt gemadjt juerft Don §)etit. $anbf$r. bie meiften ber 
H. L. ; baraue ba6 ganje Äapttel befonber« abgetrieben in 
# ®ruffrl 5666. s. XI; *9>ari* St. Gennain 1455. s. XI. 
9u*g. in ber H. L. I, 26. 

Hymnus de S. lohanne baptista „Ut queant 
laxis • . . ©appljifdj, citirt nur Don ^etruö de vir. ill. 8: 
hymnos quoque S. lohannis bapliste sancüque Bene- 
dict!; t>cm«§ngo beiSflberintö: Fertur idem Paulus com- 



Digitized by 



290 



$auln* &taconn* ®<f>riftett. 



posuisse ymnum de S. lohanne baplista; tHm£uranbu6 
Rationale divin. offic. libro VII : Paulus hystoriographus 
Romane ecclesie dyaconus Cassinensis monachus qua- 
dam die cum vellet paschalem cereum consecrare, 
rauce facte sunt fauces eius, cum prius vocales essent. 
Ut ergo vox sibi restitueretur, composuit in honore b. 
loh. hymnum Ul queant laxis. $)iefe @age ifi tnctleidit 
auö bcn äBorten ber crflen ©troplje Solve polluti labü 
reatum entftonben. SBann il)n gebietet, ifl ganj mibe» 
rannt, ©uibo Don Sfrejjo ualjm von ben Sfitfaugöfilbcn 
ber fed)8 erßen §emiflid)ien ut re mi fa sol la bie Stauten 
für feine Sftoten, roefcfye in Sranfreid), Stalien, (Spanien 
nod) jefct gelten, nnb tuo&er ber 9tame ©olmifation fommt. 
3)ie8 fefet eine grojje Seriiljmtfjeit beß .fttymnud Borau* } 
bie fatljofifdje ßirdje fingt iljn and) nodj [äljxlid} am So- 
Ijanuiöfeße. $anbför. Stom Urbin. 532. s. X anonym 5 unb 
in ben SJretnarien. 8u«g. Valentiani hymnodia Romana. 
1646 fol. ; in ben Sreöiarien 5 u. a. 

Hymnus de assumptione b. Mariae „Quis 
possit amplo famine prepolens . . . Wlcäifd) ; bie einjige 
9tad)rid)t barüber fmb bie SBorte von SJtaruö ju Petrus 
de vir. ill. Cas. 8: Extat pariter bymnus Alcaico metro 
e veteri ms. Langobardo Beneventanae ecclesiae rilu 
in festo assumptae Virginis deiparae decantari solitus, 
a nostro Paulo ut asseritur scriptus. 

Hymnus in translatione S. Mercurii beruht 
auf bem einjigen 3cugniffe beö Ijtfdifl wuuberticbeii 93ud;e6 
Don bem Sfrjte ^etru9 ^Jipernuö de magicis eflecübus. 
Neap. 1G34. 4. wo e8 <3. 147 tjeijjt: Oratio S. Mercurii 
composita per Paulum diaconum sanetissimae vitae 
monaebum montis Casini, quondam secretarium prio- 
eipis Aricbis Beneventani: „Salve miles" u. f. \v. (Seine 
Quelle nennt $pipernu8 nidjt} üielleid^t iflr ea ÜDtarutS bt 
SBipera de sanclis Beneveulanis , ber e§ auö bem 93enf= 
i>entanifaVn Siretnar f;aben wirb. 3)af* ^auluö ju Itx 




ftanlns £>tuconua ®djnftat. 291 



SranMation 768, bie fein ©önner SfridjiS oeranftottete unb 
felbjl betrieb, einen #9mnuS gebietet l)at, ift feljr toofyx* 
fdjeinlid}} ob ed aber grabe biefer §tjtnnu8 ifi r mit feinen 
öiclen auögebilbeten reiben Steinten unb ber fel)r furjen 
ßrtoaljnung 9friä)i8, fdjeint roenigftenö jweifelljaft. $anb. 
förtft totrb too^l in 99enet>ent }u fudjen fepn. 3u*g. Petras 
Pipernus 1. L 3>a biet Sud) feiten ifl, fo tooßen nrir barau* 
brn Spmnu6 im 3n£ange folgen (äffen. 

Hymnus de passione S. Mercurii, tutrb einjig 
ermähnt von bemfelben gKpermtd : Composuit etiam alium 
de eius passione; toeiter jleljjt ba nidjtö. Cnr roirb in 93e* 
neüent ju fudjen fetyn. 



Epitaphium Hildegardis reginae „Aurea 
— tuis" in S)ifhdjen, woljt gleidj nadj iljrem Sobe 30. 
«fprit 783 gemadjt für ibr ©rab in ©t. Sfrnulf in SWefc, 
unb bann fcon $paulu8 in bie ©efdjidjte ber SWefcer 33ifd}öfe 
aufgenommen nebjl ben folgenben, bie alfo tvoty äße auf 
einmal gemalt finb, quarum omnium epigrammata a 
nobis iuasu gloriosissimi regis Caroli composita, tute er 
bort fclbft fagt. Breuer bat biefe fünf ©rabfdjriften juerft 
befannt gemacht. 8u6g. in ben Gesta epp. Mettensium ; unb 
barau* in Acte SS. Apr. III, 789; Heurisse bist, de Metz; 
Froben Alcoini opp. II, 553. 

Epitaphium Rotaidis f. Pipini „Hic ego 

— parentes" in ^ejrametent, beögl. 8u6g. Gesta epp. Mett; 
Meurisse bist de Metz; Froben II, 553. 

Epitaphium Adeleidis f. Karoli „Hoc tumu- 
lata — tenet" in Di|tid)en. Stueg. Gesta epp. Mett. ; Meu- 
risse I. 1* 

Epitaphium Adeleidis f. Pipini „Perpetualis 

— pater" in 3)ifKdjen. StuSg. ebenba. 
finfcf* ic. X. ©anb. 20 



Digitized by 



292 $anlna S)taconttd ®djriftra. 



Epitaphium Hildegardis f. Karoli „Hilde- 
gard — petis" in 35ifhd)en. 8u«g. cbenba. 

Epitaphium Fortunati „Ingenio — precor" 
in SMfHdjen, fdjrieb §). jn)ifdjen 782—786 in oitierS, mif 
Verlangen beö Sfbtö 9Iper t?on ©t. §ilaire, ber natf) ben 
Urfunben in ber Gallia chrisliana 775 nodj nicfyt 9Tbt 
mar, aber 780 fcbon, unb 792 fdjon tüd^t mefjr. @r italjm 
ca fpäter auf in bie H. L. II, 13: Ad huius ego tumu- 
lum cum illuc orationis gratia advenlasscm, hoc epi- 
laphium rogatus ab Apro eiusdem loci abbate scriben- 
dum conlexui. $anbfd)r. außer benen ber H. L. # f)ari6 
2832. Hueg. auger ber H. L. Duchesne 1, 518. Bouq. II, 537. 

Epitaphium Arichis „Lugenlum lacrimis — lari" 
in CDiftidjen, citirt nur Dom Chron. Salern. 1, 17, ba6 cö 
aud) allein erhalten t;at$ gebidjtet in SBeneüent, gleid) nad) 
Sfrid^iö SEobe 25. STugufl 787, nod) elje (Srimoalb auö 
fSranfreid) jnrfldf war, ber im Sriifjjatjr 788 tvieber tarn. 
68 tft eigentlich eine (Slegie, fdjön unb Doli inniger ßntpfin« 
bung. 9u6g. Chron. Sal. I, 17; Baronius ad a. 787; Mu- 
ratori SS. II«, 310; Sflnau 3teiäj«gef($iä;te III, 758. Liraü 
letterati del Friuli I, 180. 



Versus in palatio Arichis citirt Chron. Salern. 
32: ipsum palatium quod princeps strucxit in Salerni- 
lana urbe, undique ipsum versibus illustravit; set quia 
fuerunt . . . vetustati, numerare legereque illos nequi- 
vimus. S5on jroeien fprtdjt 2eo I, 15: utrumque palatium, 
quae idem princeps unum in Benevento alterum in 
Salerno conslruxerat, idem Paulus versibus luculentis- 
simis exornavit; barauö ffoß Chron. Vulturn. bei MuraL 
I b , 326: a quo palacium infra Beneventum et alium in 
Salerno constructum versibus decorari fecit. ©je fallen 
alfü c»or 782, fmb aber verloren. 



Digitized by 



$aulit* £>iacouna ®djriftett. 293 



Versus in ccclesia SS. Petri et Pauli in 
©alerno, ju berfelben Stxt üon 9frid)U gebaut, citirt ber 
einzige Ughelli Italia sacra VII, 498 : ecclesiam luculen- 
tissimis versibus exornavit, quorum aliquos consumpsit 
aotiquitas; qui superfuerunt, hi sunt: 

Christe salus ulriusque decus, spes unica mundi, 
Duc et educ Clemens Arichis, pia suseipe vota, 
Perpetuumque tibi baec condas habitacula templi. 
Regnalor tibi summe decus trinominis ille 
Hebreae gentis Solymis construxit asylum 
Pondere quod factum sie circumsepsit obrizo; 
Duxit opus nimium, variis sculpturoque figuris 
Brac 

Versus de annis a prineipio „A prineipio 
— perenniler" fcon JCetnem citirt, fmb erfl 1841 UcuÄnuft 
entbetft in ber einjigeu, in SDtontecafmo s. X in. gefdjrie* 
benen £anbfcfcrift * SWabrib A ? 16, Dcfc^ricDcu 9>erfc Sfrcfc. 
VIII, 187. 786, iüo fic unter vielerlei (Sadjeu »erfdjiebener 
SBerfaffer flehen a(5: Item versus Pauli diaconi de annis 
a prineipio. baö unfer ift, geigt berSnfjaft, baö 
fcarin angegebene Saturn 763 indict. 1. uub baß üon 
Änuft nidjt bemerfte ?ffrofKdjon Adelperga pia. g$ ift 
rinc, tooljl burd) ein ©efprädj mit ber Sürßin entftanbene 
Sfufjä^lung ber fre^d SBeltalter unb iljrer 35auer, in jtuölf 
©tropfen, jebe ju brei reimlofen b!o8 aecentuirten 8ang= 
jrilcn inm 8 Hebungen unb 7 ©enfungenj gebietet ofjne 
3iürifel in SBeneöent. 

Versus de lectiuneulis annalis computi 
citirt 8eo I, 15: Necnon et universas fere annalis com- 
puti lectiuneulas rithroice composuit; tuoraud ^etruS 
de viris HL 8 gemadjt bat: Universas etiam lectiuneulas 
a prineipio mundi usque ad suam aelatem una cum 
annali computo rithmice composuit, tuabrfdjemlidj inbem 
er bie SBerfe de annis a prineipio für ftnö mit biefen 
lectiuneulis hielt, unb barauS 8eo8 SBorte t>ert>ottfWnbi* 

20* 



Digitized by 



294 



$aulu* £>iacouoa ®dprtften. 



gen wollte. 5)iefe SSerfe ftnb verloren } Siruti meint, $p. 
§abe feine §omilienfammlung in SBerfe gebradjt unb ben 
compulus anni Ijinjugefügt. 9fber Ijödjfhnö fönnte eö bod) 
nur ein üerftfieirteö SBerjtic^niß ber ßectionen geiuefeti fetjn} 
cf. Labbe II, 779. 3n ber #anbfdjrift Sttabrib A. 16 
folgt auf Versus de annis a prineipio fogCric^ ein an* 
bereö anontimeö ®ebidjt: Item versus de annis a prin- 
eipio: 9 ,Deus a quo facla fuit huius raundi machina 
u. f. ro. (Sollte baö tuelleidjt unfer oerlorene8 feyn ? ober 
ift eö fcou 83eba? 

Versus de episcopis Mettensibus „Qai Sa- 
cra — per evum" eitirt Sltemanb, unb audj in ber ein^i* 
gen #anbfdjrift fmb fic anonym 5 auä) SDleuriffe, ber fie 
juerfi berannt madjte, fennt ben SBerfnffer nidjt. 5)od) bajj 
fte t?on finb, üermutlje idj auö bem offenbaren 3ufam- 
menljange mit ben Gesta epp. Mett. unb meil fte unter 
9fngilram mit einem ©lütfnmnfdje für biefen fdjliejjen, ber 
791 flarb unb für ben $p. audj bie Gesta fdjrieb. Sflfo 
liegt feiner fo nalje jum SBerfaffer alö $pautu8. $anbfc$r. 
9>ari6 Evangel. de Drogon, um 830 in 9Refe prd<$ttg geföric* 
ben, alfo ntc^t Original. Hu«g. Meurisse histoire de Metz; 
Calmet bist, de la Lorraine I, preuves 81. 



Versus ad Arichis citirt allein $)etru8 8} fte fmb 
üerloren, fallö nidjt Sfric^iö ©rabfdjrift ober bie Versus 
de annis a prineipio bamit gemeint ftnb. 

Versus Pauli ad regem precaodo „Verba 
(ui farauli, für feinen gefangenen ©ruber > roegen septimus 
annus adest nadj Dflern 780, unb wenn ber, n)ie tvafjx- 
fdjeinlid) ift, nad) #rotgaub8 ©mpörung Dflern 776 Qt* 
fangen mürbe, fo fallen fte erfi nad) Dftern 782. SiraboSdji 
meint, I;ätte fte bem Könige felbft überreizt, alö ber in 
9tom 781 Dftem Ijielt} eben fo gut fönnen fie aber in Branfc 
reid? am $ofe gefdjrieben fet>n. ©utbetft ftnb fte Don ßebeuf. 



Digitized by 



ftaulu* £>iacono« ®djriften. 295 



$<inbfc$r. *f)ori« 528; Rom Vat. . . . jtoifcfcen äBerfrii br6 
$rt(. 9>aulinu6, o&ne 8$erfafier. 8u6g. Lebeuf disserL sor 
riiisL de Paris I, 414. au« her f>arlfrr^ Mai auct. class. V, 
30. au* ber 9Wmifa)eit $anbfc$rift giebt e6 als Carmen S. 
Paulini ad Deum! 

Versus ad Karolum, am #ofe gefdjrieben, jutb 
verloren } mir nriffen bauen nur burdj Jtarfö Sfntmort: 
„Paule sab urabroso misisli trainite versus . . . 
In quibus exultans aoimo le ludere posse 
Dixisti, quoniam nostro es susceptus honore .... 
Et Patris egregiis sublimas cantibus agnum, 
Quod te post tenebras fecit cognoscere lumen 

Versus Pauli missi ad regem „Cynlhius oc- 
ciduas, §ejrameter, tfutroort auf eine JSotfdjaft tfarlö über 
einen SBettfampf mit $petru8 (Don $)tfa). 3fl trie im lefe* 
ten SBcrfe: Tu quoque cum fruetu felix eiparisse be* 
grüßte Äönigiu #ilöegarb, fo ftnb bie SBerfe Dor 30. Sfprit 
783 flfbtdjtet} ift ed gajhaba, fo fallen fte nad) 784 med. 
(Sntbeit Don ßebeuf. $anbfajr. *$ari6 528. «u6g. Lebeuf 
I, 412. 

Versus Pauli ad Petrum „Candido lumbifido 
— paviscant", #ejrameter, Stottmert auf $)ftru8 Don $pifa 
©ebidjt „Lumine purpureo. 9fm §ofe gefdjrieben. ßebeuf 
f)at fte juerjl eutbeit. $anbfa)r. *5>ari« 528. «u«a.. Lebeuf 
I, 411. 

Versus Pauli (ad regem) „Sensi cuius — senio" 
in ©tropfen Den je brei areentuirten ßangjeilen oljne 
Steint , 9fntroort auf tfarlö Don $petru8 eerfaßteö ©ebidjt 
„Nos dicamus in eben foIAen Sangjeilen. ©ebidjtet am 
§ofe, iam gravante senio, unb roegen ber (Srioäfjnung ber 
ffieglciter 9totrub8 nadj Gonftontinopel nad? 781, roo 9to* 
tmb mit Sonfhintin eertobt marb, unb eor 786, roo fid) 
ba8 jerfdjlug. Gr Ijängt bie Überfefeung eines ©riedjiftfycu 
(Spigrammd an: De puero qui in glacie extinetus est 



Digitized by 



296 



$anlns £>tacoun« ®djriften. 



„Trax puer — dixit aquis", roeldje nad) bem ödjluffe 
biefeö ©ebitfyta offenbar t>on §)niilu8 ift, alfo irrig in ber 
2fntl)ologie bem ©ermanicuö beigelegt wirb, (Sntbecft Don 
ßebeuf. $anbför. # 3>ari« 528. «11*9. Lebeuf I, 406. 

Versus ad Karolum, uerloren} roir Riffen bauen 
nur auö JtarlöSfntroort: 

Et tibi, Paule, Deus ter quinas aageat horas, 

Addidit Ezechiae qui tria lustra pio, 
Ut mihi ter quinos optas super augeat annos 
Post metas vitae oarmine Pierio u. f. W. 

Versus ad Karolum „Summo apici — vigorem" 
mit ber #omiIienfamm(ung. SRabitton f;at fte suerft befannt 
gemacht. $anbfc$r. "Seiten Voss. Lat qoart 4.S.X; Voss. 
Lat. fol. 3. s. X; 3teic$fneui, Mabillon annales II, 328. 
Stu6g. Mabillon anal. p. 19 ed. sec. 
Versus ad Karolum: 

„Ulere Felix rounere Christi 
Pluribus annis, luxque decusque 
Magne tuorum, Carole princeps, 
Atque logatae arhiter orbis 
Dardanidaeque gloria gentis" 
fte(;n mit ber ttberfdirift „Paulus Diaconus" in ber Hu* 
gäbe be« ^omilior« ü. Kolinu«, Safe! 1557. unb barau6 bei 
Mabillon analecta p. 19 ed. sec. unb Liruti letterati del 
Friali 1, 184. «n ber ätftbeit $11 jtofifeln fdjfint fein ©runb. 

Versus ad Karolum, Antwort auf bejfeu ©ebtdjt 
nadj SJtonteeaftno , alfo nad) 787, eiiirt 8eo I, 15: Cui 
similiter idem Paulus versifice rescribere et gratias pro 
visitalione et salulatione sua cunctorumque fratram 
referre maximas studuit; barauö §)etru5 : versus ad Ca- 
rolum imperatorem. (Sie ftnb üerloren, fianben aber tvofy 
in ber §anbf<$rift, xotlfy nad) $etru6 chron. Casin. 36 Äbt 
£eftberiu6 fc^reibeu lieg: Versus Arichis, Pauli et Caroli. 



Digitized by 



Paulus &tacott»6 ®d)riften. 297 



Epistola ad Adelpergam „DomnaeA. — utere 
feiix" mit ber Stömifdjen ©efdjidjte, gefdjrieben bei 9fridjiö 
über in 9Jtonteeafmo, nid biefjttrfhn crjl breitfinber Ijatte. 
Da mm ber ältefte, Stomualb, 763 geboren ifl, jie aber 
787fiinftfinber f;atte (Chron.Sal.20.), fo wirb ber »rief, 
fowie bie Historia Romana, jwifeben 765—782 fallen. 
$.mbför. 9>ari* 2320.4963*. 5800; »om Vat 4853. Oltobon. 
1702; ffiten hist prof. 516; Salisborg. 42»»; * Samberg E. 
HI. 14. Jfu«g. Champollion-Figeac l'ystoire de Ii NorraanL 
1835. 8. praef. 24 iß ber »ntbetfer unb erfle Herausgeber, 
ftopencorbt <9rföi$te ber »anbalen 1837. p. 399; Qtnblic&fr 
$anbf$r. ber ffiiener Stbl. p. 305; SBatfe in 9>erfc «rc$to 
IX, 675. 

Epistola ad Th eudemar um „Amabillimo — 
sine fine valete" uon deinem citirt, aber burdjßebeuf, ben 
(Sntbecfer unb bisher einigen Herausgeber, richtig als Don 

uadjgewiefen, ift in einem itlofhr an ber ajlofel, nalje 
beim Hoflager, alfo watyrfdjeinUdj in Sftefc, grfdjricben an 
einem 10. 3amiar. Gr fann nid)t cor 782 fallen wegen 
pro nostris dominis, ba ^ipin unb Subwig Dflern 781 
erfi ju Königen gefalbt würben } unb uic^t nad) 786, wo 
9>ait(uS nad) Stallen jurficffe^rte^ waljrfdjeinlidj 783, wo 
Stavl im 3anuar ju 2)ietcnl)ofen war. Hanbför. * $aris 
528 tfi er al6 Jormel bcmifet, unb brjtyalb einige Kamen in 
ille »erroanbelt. ÄtiSg. Lebeuf I, 415. 

Epistola ad Adalardum „Carissimo — in omne 
lai" au ben beritfjmten Sfbt Don Gorbic, ber um eine 
correcte Hanbfdjrift ber ©riefe (SregorS b. ®r. gebeten (jattej 
ftffyt in tiefer an Sfbafarb tiberfanbten Haubfdjrift, bie aud 
Sorbie fpäter nadj @t. ®ermain tarn unb jefct in ^arid 
ijl, n?ie SJtabidou, ber ©ntbeefer unb erfle Herausgeber 
meint, iwn$p. eigner $anb. 3)er SJerfaffer nennt jid) blojj 
gjaulud, unb citirt wirb ber ©rief Don deinem } alfo ift cd 
nidjt burdjauS fidjer, bajj bicS wirflid) unfer ifij aber 
aUeö paft rcdjt gut auf il)n, fo bafi SJtabitlon niditllnre*t 



Digitized by 



298 4taufa* ©iacottit« ®d)rtfteu. 



gu Ijaben fc^eint, wenn er xljn unferm §). beilegt. @r fdjrieb 
it;ii im SBinter, natfybem er a mense Septembrio pene 
usque ad diem nativ. Domini lectulo detentus gewefen, 
am Ufer ber Sftofel} im (Sommer üorljer war er in ber 
©egenb Den Gorbie gewefen. $anbfc$r. *$ari6 St. Germain 
280 na$ SRabiflon autographum Corbiense, Pauli calamo ut 
quidem videtur exaratum, bagegen fcfcetnt aber ber Srief felbfl — 
clericulo illi qui haeo scripsü — ju fore<$en. gacflmtle Mab. 
de re dipl. 360. Kutg. Mabillon acU SS. 1, 397 ; annales 787. 

Epistola ad Karolum regem „Propagatori — 
noster et altus araor" im 9tamen feine© Sfbtö 3tyeubemar 
uub ber übrigen Sftöndje, alö Äarl nadj feinem ffiefudje im 
Äfofler 787 na$ ?hranfreidj jurüigefebrt (Leo 1, 12) burdj 
93ifd)of 9fbelgar fie um eine 2fbfd)rift ber ßlofterreget ge* 
beten jjatte. gr ifl nadj 789 gefdjrieben wegen ber barin 
ermähnten ©iege, aber fcor 797, weil ba Stjeubemar ßarb} 
Wenn bie domna nostra regina Saflraba ifl, fo gehört er 
nodj cor 10. Sfuguft 794, 6r wirb fcon deinem eitirt, aber 
bie #anbfdjriften legen itjn bei. Ctointe unb SJtenarb 
galten ifjn für unädjt, wiberlegt burdj Mabillon annal. 
787 unb praefat. ad saec. IV. Benedict.; t»ergl. Gattola 
historia Casio. 17. $anbfc$r. ®t. ©allen 914. s. IX med. 
(übertrieben Epistola ad regem K. de monasterio S. Bene- 
dict! directa et a Paulo diotata); *2Rontecaf»no 353. s. X 
in. (übertrieben Dom ©Treiber felbfl Inclpit ep. Pauli dia- 
coni ad Carolum regem), tvorau« 179. 352. 442. unb Xurin 
Bobbio 26. s. X abgetrieben finb^ Bora Chigi D. VI, 82. 
s. X ifl verloren 5 Stom Vallicell. . . . ; Srier S. Maximini, 
ebirt Don haften 5 Salzburg Än$to IX, 481 ; |)ariS Pithoeamw, 
ebirt poii Breul $ $ari6 2989. s. XI. &u*g. Haeftenus dis- 
quis. monast. p. 1086, ifl ber erfle $erau«geber$ letber babe 
i$ biefe 9(u6gabe ui<$t gefefcn*, Breulius chron. Casin. 1603. 
p. 797; Angelus de Nuce ad Leonis chron. I, 12; Mabillon 
anal. Par. 1723. p. 19. 



Digitized by 



tyauluS Staconn* ©Triften. 299 



Expositio in regulam S. Benedict! fdjrieb fp. 
nad) bem SDtönd) Don ©aterno 31: Dum valde fuissel 
oratus a patre monosterii et a fratribus, ut regulam 
quicquid obscurius invenire ibidem, in patulo proderet, 
ipse vero obedienter omnimodis sese talia nimirum 
adimplere respondit, atque quicquid obscurius ibidem 
repperire potuit, mirabili relalione in patulo protulit, 
codicemque illum super regulam appellari praece- 
pit. 8eo fcfyreibt bieö attö: Rogatusque a praedicto ab- 
bate vel fratribus, expositionem super regulam S. Be- 
nedict! valde utilissimam edidit, ubi multa de veteri 
huius loci consuetudine necessaria attestatur. ^ctruö 
Difltonuö de vir. HL 8: in regula S. Benedicli exposi- 
tionem, unb in feiner furjen GrfWrung ber Siegel an State 
ftrfiotljar: in huius rei negotio operam dederunt Pau- 
lus Casinensis diaconus, Rabanus Maurus, doctor Ysi- 
dorus, Stephanus ac Paulus abbates, tüaö er in fetner 
Explanatio brevis faft tüörtlidj mieberbolt. ©8 ifl alfo 
mifer 3roeifel, baf $p. eine erflärung ber Siegel gefa^rieben 
unb jmar Ijtfdjft roaljrftfyemlid) nadj 787. (Sine foldje jlnbet 
[\dj nun awäj in ber $f. SRontecaftno 353 Don einer fefcr 
alten $anb prächtig getrieben unter Äbt S^bann I. (915 — 
934), nrie au* bem erften »latte (bei Xoflt 1, 100) erfreHt, tvo 
IOHANNES ABBAS biefe $anbförift bem beif. »enebict über* 
reta)t. 9tac$ btefem Silbe folgt gleiä): f Incipit prologus 
regalae S. Benedicti monachorum. Obsoulla, o fili 
— consortes. Amen. Explicit prologus. Item ex- 
positio huius prologi. Tres enim sunt — salventur 
in alio loco. De taciturnitate. Notandum est enim 
quia hoo qood — sed omnes taceant. Deo gracias amen. 
Inc. cap. Ludowihi imp. cum ceteris. Anno inc. 
dorn. n. I. C. octing. dec. sepL — potestatem. Inc. epi- 
stola Pauli diaconi ad Carolum regem. Propa- 
gatori — cuslodiat. Dann noo) allerlei auf bie Siegel SBr^üg* 
lia)e*. SOe* bie« ifi ton ©iner $anb in (Sittem 3ufle au6 



Digitized by 



300 



$anl»S &utC0tt»6 @d>riften. 



einer altern $anbfo$rift abgefojrieben , obne 9tamen M SJrr* 
faffer*. Sine anbre, ttenig ober gar nicQt jüngere, bat in ber 
Überfö)rift hinter expositio ein v gefefct , unb am Stanbe 
fupplirt v Pauli diaconi et monachi S. Benedict!. SRontecaflno 
352 unb 360. beibe s. XI, ftnb au« 353 abgetrieben. Surtn 
Bobbio 26. s. X t?on Qftner fa)önen $anb: Inc. expos. 
Pauli diaconi super reg. S. B. abbatis. Obsculta 
— mali servi. Expl. prol. Inc. cap. reg. mon. (73). 
Expl. capp. inc. textus regulae. I. Monachorum quat- 
tuor esse genera — salventur in alio looo. Expl. exp. 
reg. a Paulo d. exposita feliciter ajiijv. Inc. de 
taciturnitate. Nolandum — laceant. Expl. de tao. 
Ino. capit. Ludov. irap. cum cet Anno — poleslate. 
Inc. ep. Pauli diac. ad K. regem. Prop. — custodiat 
8u«g. Tosti storia di Montecasino I, 102 giebt nur ben Än» 
fang * 9 ba6 ®anje tfl noa; uugebrntft. Ite beiben fleißigen unb 
gelehrten Cajinefer Don ®ebaftiano Galefatti, brr 9r$it>ar, 
unb Don Suigi SofH, ber äHbüotfcefar be* Älofler«, beabfia)ti» 
gen aber, e* jufammt beit übrigen alten Sommentaren über 
biefeibe {Regel berauejugeben. SfngeluS be 9luce tu feinen 
SJtoten jum 8eo fpridjt unferm biefen Commentar ab 
and fotgenben ®rünben: quia barbarissime scripta (aber 
baö ift feineötregS ber 3aff, in ber SBobbienfer §anbfdjrift 
unb in ber Sajinefer Tann tö ©djulb be8 9fbfdjreiberö fetjn); 
quia antiquorum nemo eam citat a Paulo diacono fa- 
ctam (aber bie obigen #anbfdjriften legen fte t§m alle bei); 
quia ibi nil de monasterio Casinensi dicitur, quum la- 
inen Leo dicat: „ubi multa de veteri huius loci 
consuetudine necessaria attestatur" (aberbiefe 
SBorte 8eoö bejieljen ftd) auf ben ©rief an Jt tfftrf, unb 
in bem Kommentar felbjt fommt genug auf Sttontetaßno 
93ejitglid)e$ üor) 5 quia Italia dicitur illa terra (bad ifi 
ganj gebräudjlidj , unb einmal fjeift eS: longinquas 
lerras dieimus velut Ravennam, Burgundiam, 
n.M8 bod) nur in Unteritalien «jefdjrieben fetm fann ober in 




3panlu6 ©toconna ©driften. 



301 



(Snglaub); quia iam inemoratur monacbus canoni- 
cus; quia Semper scribilur abba; quia auctor non 
usus est autographo S. Benedict! quod Pauli tempore 
adhuc ibi extabat. (Sr unb Üütenarb galten für ben 33er= 
faffer Stutljarb, bcn ©d?üler $rabauö} 2Jlabitton Anuales 
a. 840. Analecta vet. p. 418 ed. sec. legt fie bem 3raiv= 
fcu #ilbemar um 850 bei, weil fte in einigen §anbfdjriften 
beffen 9lamen füfjrt unb wegen beffen oorgefejjten 33riefe8. 
3$m folgen SDtartene unb ©attula. Sfber e8 fragt fid», ob 
jene #anbfdjriften ntdjt interpolirt finb. 

Omiliarius. Raxlb. ©r. fagt tu feinem Stunbfdjrei* 
ben bei Pertz LL. I, 44: Paulo diacono familiari clien- 
tulo nostro iniunximus, ut studiose catbolicorum pa- 

trum dicta percurrens et optima quaeque 

decerpens, in duobus voluminibus per tolius anni cir- 
culum congruentes cuique festivitati .... obtutit le- 
ctiones . . . Eadem volumina . . . ecclesiis tradimus 
ad legendum. (Sigebert in feiner 6l;ronif a. 807 febreibt 
bie§ hrörtlid) fo ouö: Karolus imperator per manum 
Pauli diaconi sui excerpens optima queque de scriptis 
catbol. patrum, lectiones unieuique festivitati conve- 
nientes per circulum anni in ecclesia legendas compi- 
lari fecit; ioa8 SHberituö, Stabulf be Diceto unb bie 9fn* 
mrfen Don SBaoertet; bei Pertz SS. II, 223 roiebemm bem 
Oigebert nadjfdjreiben. £ie Staliener ttMjfen gar niebtö 
batton. 9flfo ift bie einjige Duelle jfarlö JRunbfdjreiben 
unb f). 5)ebieation8oerfe an £arl. 9(ber beibe nennen nur 
einen Paulus diaconus; bafi e8 unfer §). fet;, fagen fte 
niö)t] e8 ifr erfi Don ben Steueren angenommen, jebodj 
bödjft loa^rfcbeinlidj. jfarI8 Stuubfdjreiben jeigt, bajj eö 
naä) ber Don i(;m burdj Sflfuin oeranftalteteu Gorrectur 
ber 2Mbel, aber fror feiner ßaiferfrönung faßt} feine SBorte 
familiari clientulo nostro (äffen ttermutyen, bafj ber 93er~ 
fiiffer bamalö am «£>ofe lebte ^ bann muß ber vester fidelis 
abbas dominusque nieus in %\ Sßibmung nidjt Sfieube- 



Digitized by 



302 



$attluS Staconit* ®d)riften. 



mar, fonbern bcr in bem SBriefc an Sljeubemar ertufiljnte 
domnus abbas cuius hic singulari nutrior largitale in 
SJiefc fe^n, unb ba8 SEBerf märe jmifdjen 782—786 ent* 
ftanben. Söflre eö in 2Jtontecajino üerfajjt, fo würben aud) 
bie Staliener nidjt (jänjlic^ baoon fdjtoeigen. 2)ie Duetten 
fübrt auf Sabriciuö s. v. Paulus, ber audj bewerft, bajj 
ed fel)r balb burdj ©tüie auö ©pätern interpolirt iß, 
waö fefyr natürlich. Über bie altbeutfdjen Uberfefcungen 
Bergt Koeler de biblioth. Karoli Magni. Altd. 1727. 4} 
Henricus a Seelen selecta litteraria. Lubecae 1721. 4. 
p. 252. gine fpanifdje erfäien Valencia 1552. fol. $anbför. 
Setben Voss. Lat. qnart 4. saec. X, enthält nur ba* Debi» 
cation6gebi<$t unb ba* 83erjeic$mfj ber 190 Kapitel; 9tei$enau 
s. X, mit ber Debicatioti, Mabillon ann. II, 328; ©t. SBanbrifle 
8. IX in. Pertz SS. 11,296 ; 3tom Vallic. A3; SBien. «ueg. 
Spirae 1482 bon 9>eter 3>rac$ $ Basileae 1495. 1505. 1516; 
Coloniae 1517. 1525. 1530. 1539. 1576; Lugduni 1520. 
1525; Paris 1537. 1569. 

Omeliae citirt ber eiujige $petru3 de vir. HJ. 8: bo- 
milias quoque quinquaginta, maö aber ein grober 3rr* 
tljum ift, entftanben burdj bie pdjtige Sfnftdjt beö Gaftnefer 
(Sremplarö üon SJebaS §omifien. 3eit unb Sfnjaljl ftnb 
itngeroijj} uad} SDIaruö ad Petrum de vir. ill. 8 foUen 
einige in ber 2Rebieeifd)en SBibliotljef fet^n; berannt ftnb 
nur folgenbe üier: 

1) Sfuf ben fyetl. SBenebict: „Quia venerabilis Beda 
presb. ultimara omeliarum suarura, boc est quioqua- 
gesimam, de vita et actibus cuiusdam Benedicti inclausi 
sui monasterii pene totam contexuit, que utique mioi- 
me ad legendum nostris congruere videbatur offieiis: 
ego Paulus diaconus eitremus b. Benedicti servolus, 
ne numerus ipse quinquagenarius harura omeliarum 
esset deminutus, haue quinquagesimam omeliam ad 
Dei gloriam et sanetissimi nostri patris B. laudem gra- 
tia superna suflraganle composui. Lectio s. ev. sec. 



Digitized by 



9anln* SiaconnS ©Triften. 303 



Lacam: In illa dixit Iesus disc. suis: Nemo accendit 
lucernam — et rel. Oroelia venerabilis Pauli 
diaconi de eadem lectione: His s. ev. verbis 
quae modo audivimus it. f. tu. Darin tüirb, a(8 ante 
hoc decennium ßefdjefjen, Don einem SEBtinber mit einem 
gnotänbrr gefprodjeu , tueldjeö fid) nadj 8eo unter 9fbt 
Sljeubemar jutntgj banadj fällt biefe §omiIie frft[;eflend 
788. $anbför. SRontecajino 453. 473 5 9tom Vat 1202 
mit obiger Ginleitung? in SRontecaftno 110. 146. 419. 449. 
502.37 o$ne Ginleitung. 8u«g. Lucenüi Italia sacra p.535 
fenne i$ nur au6 Citatenj Quirini v. S. Benedicti be*g[.; 
Mabillon annales I, 674. 

2) 9fttf SDlariä #immelfatjrt. Sermo venerabilis 
Pauli diaconi „Licet oronium sanctorum u. f. tu. 
$anbf$r. SRontecaflno 98. 100. 102. 109. 115. 305. *u6g. 
Marlene thes. IX, 26a 

3) Homilia venerab. Pauli diac. in evang. 
Intravit lesus... „Sacrae lectionis series. $anbf($r. 
SRontecaftno 34. 98. 101. 102. 109. 111. 115. 305. 419. 
Stom Vallic G, 93. «u6g. Marlene IX, 270 mit einer £ücfe? 
Angelo Mai nova coli. VI, praef. 35 fupplirt tiefe ; Tosti 
storia di Montecasino I, 406 juerft ooflftanbig. 

4) Pauli diac. homilia super i 11 u d Mattheit 
Simile est regnum celorum regi qui vol. rat. 
ponere . . . „Presens s. ev. lectio u. f. n>. $anbfd)r. 
SRontecaflno 100.109.111.305. 310. 419 5 »om Vat 6454. 
Vallic. G, 93. Vu6g. Opera sanctorum aliquot patram. Lugd. 
1615. p. 450 3 Magna bibl. patr. Paris. XV, 834) Bibl. patrum 
max. Lugd. XXVII, 484. 



Vita S. Gregorii Magni citirt felbfl III, 24: 
iam ante aliquot annos eius vilam Deo auxiliante te- 
xuimus; ©tgebert: scripsit vitam primi Gregorii papae; 



Digitized by 



304 VattlnS Stacotttt* @d)rifteit. 



5)etntö $>taconu6: sancti pontificis Gregorii vitam . . . 
edidit. 9tun finbet ftcE> in Dielen #anbfd}riften ein geben 
„Gregoriiis urbe Romana patre — gloria", ft>e(d?e8 
nicfct blojj bie §anbfd}riftrn t>on (Sondjeö (edita a Paulo 
Cassinensi monacho im Xitel; üon berfelben $anb, bie 
bic ganje $anbf(^rift fc^rieb nadj Sftabitlon), (Süreur, 8ire, 
83ec, ®aret unferem $p. beilegen, fonbern roorauö audj fdjon 
um 872 SoljanneS 3)iaconu8 vita Gregorii IV, 99 mit ben 
SBorten ut cum Paulo viro disertissimo falear eine ©teile 
anführt, bie in uuferm 8eben c. 24 fteljt. £aj* er aber 
unfern $p. unb nidjt einen anbern meint, jeigt feine 83or* 
rebe, roonad) ber ^apft Sodann VIII geflagt t;atte, bajj 
®regor gerabe in 9tom feineu SMograpljen gefunben Tjätte} 
visus es a venerabilibus episcopis . . . requirere, cur 
tantus ponlifex, qui multorum sanclorum vitas texuerat, 
gestis propriis in propria dumtaxat ecclesia caruisset, 
praesertim cum et apud Saxones et apud Langobar- 
dorum sibi prorsus infestissimam gentem gestis pro- 
priis ubique polieret. ®egen biefe 3eugniffe ber ^anb* 
fifcriften unb bea Sofjanneö jroeifeltcn ®uffaintulle unb SanU 
fiu8 bod) an ber ^Atljeit biefeö 8ebcn8) 9Jtabitton Anal, 
vet. I, 319 oevtbeibigt fte; ©adnage thes. III, 252 fpricftt 
gegen Sötabiffon} ®rabouico Gregorii opera. VeneL XVI, 
praef. 92 tüibevlegt S3a6nagej ttergl. Gattula bist. Gas. 
I, 24. Mabillon analecla I, 497. annales I, 267. SBie 
Sftabillon nadjroeift, ifl baö 8eben fafl ganj aud 33cba bist. 
Angl. I. unb au8 ®rcgorö eignen SBerfen eompilirt} Gige» 
ne8 ifr feljr meiüg barin. Über ben SBerfaffer erfahren trir 
gar nicfjtö, alö bajj er in 9tom felbft fdjricb (1. hac urbe 
Roma . . . quamvis bic florerent studia, nulli in urbe 
bac putaretur esse secundus; 2. urbis huius; 4. haec 
Romana civitas . . . sedem huius Romanae et aposto— 
licaesedis; 18. in civitate hac Romana; 24. in hac ci— 
Yitate Romaoa). Sßanu ein foldjer Stttmifdjer tfufenttyaft 
in Seben fällt, ift gänjlid) unbefannt*, jebenfattS t»or 



Digitized by 



$aitliid SDiaeomi* Triften. 305 

feinen eintritt in8 Äfoffrr. Gine (Scfyroierigfeit machen 
aber bie äöorte c. 23. a viro . . . huic nostro patri 
sanclissimo . . . valde farailiarissimo fideliter posl obi- 
lum ei us n o b i s narratum didieimus. ?fu8 3cl)anue8 
grjäljlnng berfelben ©efdjidjtc IV, 69 erljettt, baß biefer 
▼ir $petru8 35iaconu8 ift, ber greunb be8 604 geworbenen 
©regorö. 3>anad) mußte ber SBcrfnffcr notljroenbig Rimbert 
3af)r t?or uufenn $auhi8 gelebt fyabeu. 9fttein wie bic 
SJtauriner bemerfen, fehlt nobis in ben äftejfcn #anbfd)riften, 
wirb affo eine ©loffe eineö 9fbfdjreiber6 fetjn. 3a mir bflr- 
fen nod) weiter geljn. CDie ganje (SrjäWung üon ©regorö 
Sötmbern, worin jene ©teile Dorfommt, c. 17 med. — 23 
wiberforidjt eigeutlid) ben bi&toorfyergefyenbeu äöorteu beö 
SBerfafierS: *®regor ljätte wofyl fttnnen SBunber tljun, aber 
er tyätte eö nidjt gewollt." ©ie ifl gar nid)t in ber 9frt 
beS übrigen SBerW, ifl mit iljm nur wie ein 6infd?iebfel 
Dtrbunbeu, unb feljlt gfinjlid) in ber $anbfd)rift Den 9Jloif* 
fiae. 3oljanne8 Siaeonuö ferner erjagt biefelben SBuuber 
nic^t au§ uuferm geben, obgleid) er bad faunte unb benufete, 
auef) nid)t auS 83eba, beim bei bem ]iti)\\ fie gar iüd)t, 
fenbern au8 einem bei ben Sfngelfadjfen gefdjriebeuen geben : 
II, 41. Quae autem de Gregorii miraculis penes easdem 
Angloram ecclesias vulgo leguntur, omittenda non ar- 
bitror u. f. w. t?on bem SOleßopfer, bem blutenben bran- 
deus, bem wilbeu ^pferbe, II, 44. Legitur etiam penes 
easdem Angloram ecclesias, quod G. per forum Tra- 
iani u. f. w. Don SrojanS ©eele*, IV, 69 erjäljlt er bie 
@ffd)id)tc t>on ber Saube aud Srabition, sicut a maiori- 
bas traditor. $ätte er fte in geben gelefen, fo mürbe 
rr fie baljer gefdjöpft f;aben, unb namentlich bie Iefetc ui$t 
auB Srabition erjäblen. @r fanb alfo bie gan^e SBuuber* 
rrjäfpfung c. 17 med. — 23 gewiß nicfyt in geben, unb 
fie ifl in baSfelbe erft fpäter cingefdjoben , trietleidjt eben 
auB jener alten Sfiigelfa^fifcljen jefct Derlurenen Vita. Über* 
baupt ifl bic8 geben, wie fo Diele anbere, fpäter fefyr inter* 



Digitized by 



306 



tynilit* SDiacomt* ®$rifiett. 



polirt bind) ©unbergefdjidjten} Sanifmd fpridjt Don einer 
©angaller #anbfdjrift, bie fo t>on Säbeln entjhllt fety, baß 
man fte gar nicht brausen fönne. 3ebenfaH8 ifir genrifj, 
bajj jn 3ot;anned SMaconud 3*it, 872, mir jtoei Vitae 
©regord epiftirten, bie apud Saxones (bie ältefre Quelle 
ber für bie ®efd)iä)te ber Srandfubjtontiationdleljre mistigen 
grjäljlung t>on bem SJlcßopfcr, oergL Mabillon analecta 
1,497. annales 1,267) nnb bie apud Laogobardos, beren 
Sßerfaffer er 9>au(u8 nennt. Da mm unfer 9p. audbrücf* 
liä) fagt, er Ijabe eine foldje Vila getrieben, fo fann c8 
feine anbere ald bie bcrfiegenbe feljn. #anbf<$r. Stonteca* 
jlno 110. 145. 146. unb bie toon ben SRaurtnern benufeten in 
Gon$e6, Ctoreur, 2tra, See, SBonnefontaitte, SWoifjiac, Seaubaid, 
Sumiege«, ©r. ©rrmain, @t. Omer, Maioris Carlhusiae, Srier 
@t. SRariini, Orforb Werton, Stom Chrisünae, f)arid Gare- 
üanus. 8u6g. Rembolt Gregorii opera. Paris, apud loh. 
Parvam 1518 fol. fofl bie erfie 8u6ga6e frpn, bo$ £at ftr 
no$ «Riemanb gefe&nj Acta SS. Martii II, 1668. p. 130 
ebenfalls ofme ben 83erfaffer ju fennen; Gussainville Gregorii 
opp. Paris 1675 fol.; Mabillon acta SS. 1,385 betürift ^urrfl, 
tag ed toon f>auluSj Sancti Gregorii opera ed. congr. S. 
Manri. Par. 1706 fol. nacfrgebrutft Venet. 1776. 4. 

Gesta episcoporum Mettensiam citirt er felbjl 
H. L. VI, 16. ego in libro quem de episcopis eiusdem 
civitatis conscripsi flagitante Angilramno ; unb ©igebert : 
scripsit gesta pontificnm Mettensium. (£r fdjrieb ed nadj 
Saffrabend SSermätjIung mit ßarl im Dctober 783, aber 
eljefteffinber Ijatte, auf ben ©unfd> ©. «ngilramd (f791). 
Seibnij SJteinuug, f;abe ed biefem überreidjt, als ber 786 
in Stafieu mar, roirb burdj nichts betmefenj ed ijt Diel 
roaijr|djeinlidjer, baß ty. ed in ?franfreidj fdjrieb} in SRefc 
felbfi, fdjeint weniger glaublich, ba bad immer trifft eadem 
urbs, in illis regionibus, eiusdem loci, ibi. $)aulud bt= 
uufete baju: bad ßeben Sfrnulfd üon einem 3eitgenoffen, 
®regor Den Sourd, Srebegar, ffiifdjofd&erjeid>niffe, gr^äl)^ 



Digitized by 



qtattltt* SDtoconttd Stiften. 307 



hingen Äaifer starte itub anbere miinblidje Siadjridjten. gö 
ifi aber feljr bttrftifl itub ungleichmäßig bel)anbeltj biegpU 
fobe Aber tfarlö Sfbftommting unb Emilie ifi tin&erbältiujj* 
mäßig lang gefleu baS Übrige, unb tooty auf ?IngilramS 
befonbern SöunfA, jtarl ju (gefallen. $anbför. * 5)ari« 5294 
au6 6t. Spmp^orian in 9Refc-, ©ent au* et SRarimin in Stier, 
*rd). VIII, 550 ; 9Re* auö et «rmilf t>ou Gdmet bruuftt 5 
8re&er*$anbför.5 £uc$eenfe gragment 8u6g. Freher cor- 
pus bist. Franc. 1613 fcat baö »frbienfr brr erjlen $eraue* 
gäbe; Dnchesne script rer. Franc. 1636. II, 201 gif bt nur 
ein S3ru<^flucf 5 Bibliolheca patrum max. Lugd. 1677. XIII, 
329; Calmet histoire de Lorraine 1728; Pertz SS. II, 260. 

Historia Romana „Primus in Italia ut q. p. r. 
Ianus — libello promenda sunt" eitirt mir 8eo: In Iii— 
storia etiam Romana, quam Eutropius breviter compo- 
suerat» eiusdem Adelpergae rogatu plurima binc inde 
ex historiis ecclesiasticis addidit; ad ultimum vero duos 
Hbellos a tempore luliani apostate, in quem ipsam hy- 
storiam Eutropius terminaverat, usque ad tempora pri- 
mi lustiniani imperatoris eidem annexuit; unb biiranS 
5>ctrtiS DiaconuS : In historia autem Eutropii quamplu- 
rima adiunxit Tit meiften #anbfd)riften be8 SBerfS fefber 
Ijabeu am 6nbe be6 jefynten 3?udje$: Hucusque bistoriam 
Eutropius composuit, cui tarnen aiiqua Paulus diaconus 
addidit iubente domna Adilperga cbrislianissima Rene- 
venti duetrice coniuge domni Arricbis sapientissimi et 
catholici prineipis. Deinde quae sequuntur, idein Pau- 
lus ex diversis auetoribus proprio stiio contexuit. ginige 
#anbfcrjriften [;aben auefy ben SEttel: Inc. historia Romana 
a Paolo dyacono S. Renedicti ecclesiae Montis Cassini 
edita ex historiis Eutropii. SBenn bagegen §)tolemänd 
Sticenftd in ber SSorrebe feiner Historia ecclesiastica tut« 
ter feinen Duellen eitirt Paulus diaconus cardinalis et 
scriptor historiartim Eutropii, alius Paulus in historia 
Langobardorum et ipse origine Langobardus, fo iji baö 
«rd>fo je. X. ©aiib. 21 



Digitized by 



308 qtattltt* SDiacontt* Triften. 

ein uubegrünbeter Srrtljum. Über bir urfprünglid>e iSorm 
MefeS äöerfS fjerrfdjte, inbem man fp. Historia Romano 
mit, SanbuIfS baxaub überarbeiteter Historia miscella t»er~ 
rcedjfelte, lange Ungeroijjljeit unb SBerfdjiebenljeit ber SJIei- 
nungen. Dbgleid) fd>on ©erljarb SBoffutf im ©anjen bai> 
JRidjtigc gefeljen ^atte (priores XI libri iidem sunt ac X 
fiutropii, nisi quod aliqaa subinde de sao addat Pau- 
lus. Exinde Eutropiom continuat Paulus quinque libric. 
Caeteri iode a XVII a Landulpbo Sagace addili sunt) 
unb ebenfo audj fcfyon GanijiuS (Paulus diaconus primus 
est qui Historiam Miscellam collegit et Eutropium paene 
descripsit, additis subinde quibusdam ex aliis auetori- 
bus; deinde Landulfus Sagax auxit), fo braute bod) bic 
große SSerfdjiebenljeit ber $anbfdjriften unb ?Tu6gaben im- 
mer roieber SSertmrrung in bie Sfnftdjten, Don ber aud? 
9Jturatori8 9fu8gabe nid>t frei blieb. (Srfi Sljam|>olltön~ 
2figeac i)at burd) bie ©ntbecfnng unb erjte 33efanntmadjmig 
beS ©ritfö an Sfbelperga in feiner L'ystoire de Ii Nor- 
mant. 1835. pr£f. 24 ba8 tua§rc S3ert;ä(tntß feftgefleHt, 
road bann ^apencorbt ©efdjidjte ber SSanbalen. 1837. @. 
394 burdj $ülfe ber JRbmifdjen $anbfdjriften nodj genauer 
unb flarer au8einanbergefefct t)at, unb jroar fo grünblicb, 
baß mir außer einigen 9tadjträgen über $aubfdjriften unb 
9fnSgaben nidjtS tl)uu fönnen, alö feine Krgebnijfe Ijier fur$ 
jufammenfajfen. $aiilu6 fagt in ber jtuifdjen 766 unb 782 
verfaßten SBibmung an 9fbelperga : Legendam tibi Eulro- 
pii historiam obtuli, quam cum . . . perlustrasses, hoc 
tibi in eins textu praeter immodicam brevitatem displi- 
cuit, quia in nullo . . . divinac historiae cultusque 
noslri fecerit mentionem. Placuit itaque Uiae excellen- 
tiae, ut eandem paulo lalius extenderem ... At ego 
. . . paulo superius ab ciusdem historiae tcxlu narra- 
tionem capiens, quaedam eliam . . . interserens, ean- 
dem sacratissimae historiae consonam reddidi . . . 
Deinceps meo ex maiornm dictis stilo subsecutus, sex 



Digitized by 



tyutlitd SDinconttd Sänften. 309 

io Hbellis . . . usqoe ad Iusüniani augusti tempora 
perveni, prominens, si tarnen aut vestrae sederit vo- 
luntati, aut mihi . . . maiornm dicta suflragium tulerint, 
ad noslram usque aetatem historiam protelare. ©r lief 
babet (SntropS SEBorte im ©anjen nnüeränbert, madjte aber 
Der beffen {Beginnen unb bann and) baS ganje äöerf l;in- 
burd) allerlei 3ufäfce, toeldje 9)lanft in Zaccharia iter lit- 
terariom per Italiam. Veuel. 1762. 4. p. 19 genauer 
nadjgeroiefen Ijat. ©ie fmb fämmüid) aus nod) bekannten 
DiteBen, Vftirelhid SBictor, Drofm8, baben alfo gar feinen 
SBertl) für nn8. Sfber nuc^ gtoulnö eigne 9frbeit, ©n^i 
XI— XVI, ift nidjtö als eine tottrtlicbe (Kompilation an8 
DrofmS, ^rofper, H. trip. SRareeflin, SBictor Snmmenftö, 
3orbane8, 3fibor, S3eba, Gesta Pontificum n. a., einige 
tvenige ©teilen ausgenommen, beren CtueBen mir nidjt 
meljr baben, worin aber and) mancherlei Unricbtigfeiten fmb. 
Sflfo l)at baS ganje SBerf jefct gar Feinen SBertf) meljr, nnb 
üerbient gar nidjt als Quelle citirt jn tuerben. CDajj nid)tfc* 
beftoiucniger $p. bamit ein ©ebürfnijj feiner 3«t Dortrejflid) 
befriebigt, ja felbfr ein für baS ganje Mittelalter fyod) be* 
beutenbed SBerf gefdjaffen l)at, jeigt forooljl bie ungemeine 
©emifcung beSfelben bei ben ©patern, als and) bie fe§r 
grofje 3*ty ber $anbfär. OTailanb SDturatori* A; 8tom Vat. 
303 s. XIV. 1933 s. XV. 1979 s. XI. 1980 s. XV. 1981 
s. XI. 1983 s. XV. 3339 s. XI. 4853 s. XV. Christinae 
1749 s. XV. OUobon* 1400 s. XV. 1702 s. XV. 2006 s. 
XV. Urbin. 433 s. XV. 456 s. XIV. Archiv. S. Petri s. XIII. 
Corsini 122 s. XV; glorrnj Bandini I, 755. 763. 819. 826. 
II, 711. III, 405. IV, 147. Sappl. II, 171; «enebig Marc 
bist prof. 31 8. XV; f)arie 2320«. 4963«». 5692. 5693. 
5796 - 5800. 6815. Notredame 127. Navarro 1. 3u tiefen 
fron ftaprncorbt aufgeführten fommen no<$: Stom Christ 710; 
Rossi s. XV ; 6tra§burg Haenel p. 462; Samberg *. VI, 417. 
VII, 1024; SBien Umy.5s.XV. 239 s. X; Sal. 42». s. XV. 
HisL prof. 178 s. XIV. 679 s. XII ; Ärememünfter s. XII; 3»etl 

21* 



Digitized by 



310 



qtatttft* SDiarotw* ©Triften. 



298 5. XII; «inßebeln «r<$. VIII, 744; Salzburg S. Petri, mit 
Victor Vit. ; $er«felb, brauet Don Sanijtoe-, »rüjfel «. VII, 530. 
540; Seiben «. VII, 135; Bonbon «. VII, 77. 79. 81. 82; 
Sambribge ib. 85. 273. 274. VIII, 760; Ocforb ».VII, 91. 
93. 94. 95. 273; Gaton 1901. 103; 1850. 52; Sbinburg 
auf brr «btoofatenbibl. 18. 3. 10. chartac. s. XV enthält gutrop, 
9>aulu6, Säfar u. a. na$ ritirr SRittyrifung br* Dr. tyauU; 
SRibblrfriH ««VII, 100. IX, 500. 502; SKobrib *. VIII, 803. 
804 grfrbrrn t>irflri$t &irrfrrr$ Sicurial ib. 813. 814; $om* 
pofa, Horbio monieipj Ital. I, 29 ; Stontrcafiiio Leo Ost. II, 53 
jrfct brrloren. 8u6g. giebt e* no<$ ni<$t, bo$ Patin al* fol<$e 
bienen Maratori SS. I. in allem ttat er au* brr $anbfc$rift A 
im Üerte mit gm?ö$nli<$er unb in ben Sfcoten mit curffoer 
®<$rift girbt. Unfrrr Kutgabe »irb fcor Hflrm auf gmaur 
5Rac$toeifung brr Öufflrn gerietet frpn. 

Sfm ©nbr feinrS SörrfeS Ijatte $p. uerfprodjen, bie fol* 
genbe 3eit im nädjflen SJudje gu befyanbeln. @r ifl nicht 
baju gefommen, fonbern l)at barauö fpäter ein befonbereft 
SBerf, bie ßangobarbifdje ©efdjtdjte, gemacht. Sin Ruberer 
aber fjat auS biefrr einen 9fu8jtig gemalt „Cum iam ot 
praemissam est — Anastasias presbiter ordinales esl*' 
unb tyn als ftebjeljntee S3nd) an 2Berf gelängt. 3)afi 
nidjt §). felbjt bieS getyan, jeigt bie Snfdjrift in ber $anb* 
fdjrift ©t. SMctor, too baS ftebjeljnte 83ud> beginnt: Inc. 
liber XVII quem ex Winilorum id est Langobardoram 
istoria decerpsimus, a praefato quam constat auetore 
editam. äöej? aber ber SSerfafler fety, ifi unbefanntj ÜJhira* 
fori fjält ganbulfuö ©agap bafür, aber irrige ^apencorbt 
meint, er möge in bie SRitte beö neunten 3aljrl)imbert§ 
gehören. Sttetteidjt ijai audj er fdjon bie Sint^eidtng ber 
©üdjer geänbert; beim in 17 33fidjern fommt eö nur in 
ben jroet $anbfdjriften ju sparte unb 83erlin oorj bie an* 
bem fammt ben 9fu8gaben tyaben 18, fo bajj $p. SBert 17 
83üd>er, unb bie Sfortfefcung bad 18te bilbetj bie SBiencr 
f)at fogar *p. 5öerf in t5 ftufammrngejogen, fo bajj bie 



Digitized by 



Paulus £>iaeon«6 25d)riften. 311 



görtfefrunfl bei i&r ba8 löte au8mad)t. $anbf<$r. f)ari* 
SU Victor 289 s. XIV in 17 Sägrrti; »erlin LaL qa. 1 s. 
XI brtgl.-, ©im Hist. prof. 516 s. XIV tu 16 »ä<$rrit; 
SRailanb Ambros. 85 s. XV in 18 Stimmt, »ie bie folgenbm 
9tom Urb. 463 s. XV. OUob. 1371 s. XV; Neapel Borbon. 
IV, C, 38 s. XIII; IV, C, 40 s. XIV; Stoptn^tn «rc$.VII, 
153. 1024. 8u*q. Ed. prineeps tnitVarro de L. L. Romae 
1471; Suetonius, Historiae augustae scriptores, Eutropius, 
Paulos. Mediolani apod Philippum de Lavagna 1475. 4°. 
tum Sonut Äccurfiu« brforgt; Historiae augustae Script Venet. 
1489. fol.; Eutropius, Paulus, Paris. 1512. fol. unb 1531 
8°; Sueton., Aur. Victor, Eutropius, Paulus. Venet. ap. Aldnm 
1516. 8° nrue Shifhigr 1519 unb 1521 tfl tun Ignatius 
br forgt y Herodianus, Euirop., Paulus. Florentiae apud Iuntam 
1517. 8°; Suet, Hist. aug., Aurel. Vict, Eulr., P., Amm. Mar- 
cell Basil. ap. Froben. 1518. fol. ifl Don Qraftmu*; Histo- 
riae aug. scriptores. Coloniae 1527 fol.; Historiae aug. ss. 
ed. Sylburg. Fred 1588. fol.; Eutropius, Paulus. Lugd. Bat. 
apud Elzeyir. 1592 unb 1594. 8° tum SXeruta; Historiae 
antiquae ex 27 auet contextae 1.6 ed. Gothofredus 1591, unb 
1684. 8°. flücfaetfe ; Historiae Romanae acriptores Aureliae 
Allobrog. 1609. fol. , nrit gebrueft Ebroduni 1621. fol. unb 
Heidelb. 1743. fol. ; Historiae Romanae epitome. Arost 1625. 
16<>. n(u 1630. Lugd. Bat. 1648. 12°; Muratori SS. I, 179 
gibt Mof bie gortfefcung au* brr fcmbrof. $anbfc$r. 85. 

®anj in berfelben SBeife, wie gutropiuö Don $p., würbe 
Irfcterer roieber überarbeitet unb bis 813 fortflefefrt in einem 
SBrrfe, raeldjeS getoöl)iilid} ben feiueömeflS alten 9tamen 
Historia Miscella füf;rt „Primas in Italia ut quibusdam 
placet — et obsessam Adrianopolira cepiL" 35er 93er» 
faffer wirb SanbuIfuS ©aflap genannt in ben Sitein einifler 
£aubfd}riften (Point. 909 saec. X ex., Vat. 1984 s. 
XI unb Sern 29 : Inc. historia Romana Eutropii .... 
deinde idem Paulus .... ad tempora lustiniani. Quem 
Landulfus Sagax secntus, plura cl ipso ex diversis 



Digitized by 



312 tyiitlitd £>taeonn* Triften. 



aactoribus colligens in eadem historia addidit, et per- 
duxit usqae ad imperitim Leonis qaod est a. inc. 806 
ind. 7.), rcoran fein ©runb ifl ju jroeifeln, roenngleid) ttrir 
über benfefben gar nidjtö rmjfen. Süfonfo giaeeonio in ber 
vita Leonis c. 125 nennt ir)n 3ofjannc8 CDineonu*, aber 
oljne ©rünbe. Gtyampollion meint, felbfl Ijabe e8 ge* 
fdjrieben alö jtoeite SfuSgabe fetner Historia Romana; aber 
^Piipeneorbt tueift nad?, baß bie8 nur au* einem Srrtljum 
be* attfranj&ftfAen Überfefcerö entftanb, melier 9>. »rief 
an «fbelperga fo mijfrerftonben, bap er beußutrop, melden 
$p. ber $erjogin ju lefen gegeben, für ein SBerf Don 
fetbjl f;iett. ßaubulf legte äöerf, oljne bie obengenannte 
fjortfefcung, aber in 17 93üd)er getbeift, jum ©runbe, in* 
terpolirte e8 nod) reidjlidj au5 Sfureliuö SSictor, Drofiuö, 
DtitfimiS, tfnaftafiud tfirdjengeföidjte unb fügte nod? neun 
©fi^er Ijinju, bie er aber ebenfatld ganj auö VnaftajtuS 
abtrieb, fo baf ba8 ganje, an8 26 ȟd)ern befWjenbe 
unb Diel gebrauste SBerf gar reinen SBertt) ljat. »efannt 
gemadjt ifl e8 juerft t?on ©eteniu*. $aubför. Stom Pal. 
909 s. X. Christ. 718 s. XIV. 745 s. XIV, fr&r f$le<$r, 
3>ari* 4998. 5796. St Germain 77; Ht>r«ne* s. XII; »rüffel 
«. VII, 530; Seiten «. VII, 134; Sobfenj ». VIII, 617; 
Sern Sinner II, 156; Samberg «. VI, 43; 2onbon Harl. 3242. 
Änbere bo&en nur 24 Sfflftrr, inbem fie im I5tcn, bei SSura» 
fori p. 97, hinter amicum se Goihis simalans eine große 2ö*e 
$aben in ben 3a&ren 450—498, bie bie in* I7te »u<$ ge$r, 
unb inbem flr, biefe 2ü*e überfebenb, ba* folgenbe I8te »uc$ 
be$ei<$nen XVI u. f. tt>. G* ftnb: ©ien Hist. prof. 230 s. 
XIII; »om Christ. 549 s. XIV; 3Jte&, benufet t>on |>ü&ou. 
tlu«g. berufen fämmrli<$ auf $anbföriften ber leiern «rt mir 
ber £ü*e: Eutropius, Paulus. Basil. ap. Froben. 1532. fol. 
tum ©clniiuö trforgt; Historia miscella ed. Pithoeus. Basil. 
1569. 8.; Goulart historia augusta. Lugd. 1593. 8. vol. IV 
giebt nurba*($nbe$ Hist misc. ed. Canisius. Ingoist 1603. 8. 
ou* $tt$ou? Grater hist. aug. Script. Hanoviae 1611. fol.: 



Digitized by 



$aulu6 SDtacomtft Sänften. 313 



BibL max. palrnm. Logd. 1677. XIII, 202 au* Gantftuft; 
Muratori SS. I, 1. 

(Sine anbere fel)r tüittfürlidje Überarbeitung ift üietteidjt 
in Sleapel auf Sfnlaf btd #erjog8 Sodann balb nadj 942 
cntftonben. ©ie umfaßt nur Hisloria Romana in 10 
S3fidjern, folgt aber barin roeit meljr bem Septe Sanbulfd, 
bejfeu Site! ftt aurf) fiif;rt, unb läßt als 17tc8 93udj bie 
Gesta Francorum folgen „Inc. Uber XVII. Est in terra 
de Asia civitas — abierunt omnes in itinere suo." 
$anbför. 3»om Val. 1984 s. XI, betrieben toon $rr& *. V, 
81. unb Don ^apnicorbt JBaiibalfii p. 401 ; Samberg 8. VI, 
44. IX, 686; @ali«6un> *. VII, 244; Drforb ib.; $ari* 
Navarre 1. saec. XI gehört twGci<§t auä) bieder; S3riiffcl Sf. 
VII, 540 uieflfi^t aud). Ausgaben giebt e« ui^t. 

Historia Langobardoru m ifi gefdjrieben in 
SRonterafino (I, 26 huc aulem, hoc est in Cassini arcem 
perveniens. VI, 39 hunc Casinum Castrum peliil) nadj 
ber mdMjx auö Sranfteidj (II, 13. I, 5. VI, 16). 90* 
5>. bamit biß ju ßiutpranbS £obe gefommen mar, über* 
rafebte il)n, wie es fdjeint, berSobj beim baß er nod) n?ei- 
ter fdjreiben wollte, jeigen bie Söorte beö legten ifapitelö: 
cuios nos aliquod miraculum, quod posteriori tempore 
gestum est, in loco proprio ponemus. SfJlit Unredjt fagt 
baljcr @rd)empert: Longohardorum seriem .... Paulas 
vir yalde peritus, compendiosa licet brevitate set pru- 
denti composuit ralione, extendens nichilominus a Gam- 
mara et duobus liberis eius hystoriam Ratchis pene 
tisqoe regnum. In bis autem non frustra exclusit aetas 
loquendi, quoniam in eis Langobardorum desiit regnum. 
Mos etenim hystoriographi doctoris est, roaxime de 
sua Stirpe disputantis, ea tantummodo retexere, quae 
ad laudis cumulum pertinere noscuntur. (£ben fo fällt 
tuird? jene (Stelle and) SBadjterS ©teinung in fid> jufam- 
men: //3>a $au(ufi ein fo gemannter 2>d?riftfteKer war, 



Digitized by 



314 9*ttht* £>iaeomtS ©Triften. 



Fnnn man flehet fd)ttejien, bafl er barum feine 3titgtfc^id>tf 
fdjrieb, »eil ihr 3od) ju profaifd) auf tl)u brtttftc, tmb er 
ju wenig Schmeichler war, um fte auSjufchmficfen." gs 
ift gewijfermajien eine Sortfefcung ber Historia Romana, 
welche er urfprüngfich ^atte bis auf feine 3rit ^erabp^ren 
wollen, ©eitbem mar bie ganje SBeltlage anberS gewor* 
ben} Sfbelperga lebte Dielleicht nicht mehr, uub ber (Sinjug 
ber Sangobarben in Stalieu, womit er ben ffaben feines 
SBerfS tüieber aufnehmen mujjte, führte ganj Don felbftauf 
ihre frühere ©efdjichte, bie ftd> nad) ber Sfnlage ber Histo- 
ria Romana gar nicht mehr nachholen lief, ©o gab er 
ben $)lan einer SBettgefcfyidjte auf gegen ein ganj neues 
SBerf, eine SBoIfSgefchichte. Sfber Ieiber fonnte er fid) Don 
jenem nicht fo ganj freimachen, bajj er tüc^t bie ©efchidjte 
ber ©rieben uub Sranfeu immerfort hweingewoben unb 
baburdj ben natürlichen 9aben alle Sfugenblicfe }erriffen 
hätte, jum ©traben ber 3>arftetlung wie ber 3*itred)nung, 
unb ohne 9lufeeit für ben Sefer, wenigjfrnS ben jefcigen, ba 
ade 6 bieS nur auS befannteu Quetten abgefchriebeu ijh 
Sfber auch in ber ßangobarbifcheu ©efehiebte f)at er fehr 
Diel auS Sfnberen abgefd)rieben. ©eine Quellen ftnb: 
Origo Langobardoru m, Don bem in bem fofgenben 
Sfuffafce über bie ßangobarbifdje ©efchichtfchrcibung aus* 
führlicher bie 9tebe fetyn wirb. ^auIuS eitirt bieS wichtige 
SBerf djeu I, 21 unb hat eS faß ganj unb wörtlich aus* 
gefchrieben. Secandi Tridentini bist. Lango- 
bardorum eitirt §)autu8 nur III, 28. IV, 27. 42. unb 
fonft nirgeubS} alfo beweift fein SfnSbmcf caias saepe 
feeimus mentionem, bnfj er ihn auch noch an manchen 
anbereu ©teilen auSgefchrieben, unb nur ben Sftamen jn 
nennen unterlagen f)nt. Gregorius Turonensis ift 
eine ber Don 9ß. am fiärfften benufcten Cluetten} oft ftnb 
Dter bis fünf Äapitel hinter einanber wörtlich baher genoui- 
men. Bedae chronica beSgleichen, nur einmal, VI, 14, 
bie Snfllifdje ®ef<hi<hte. Gesta pontificum ftnb fftr 



Digitized by 



yattlttd £>iaeotm3 @d>riften. 315 



bie fpäteren 3*iten ebenfalls florf benufct. Gregor ii 
dialogi unb einjelne anbere feiner SBerfe. Eugippii 
vita Severini einmal. Liber p rovinciarum Ita- 
liae liegt jum ©runbe in II, 15 ff. 5 eö ftfyeint oerloren jtt 
fetyn, ijt aber Dielfad} audj Don Sfnbern benufct, j. 35. 00m 
©eograpljen Don Staoenna} oieHeidjt ifl ber SBerfaffer ber 
bort ritirte SajioriuS. Autperti yita Paldonis et 
Tasonis eitirt $pantu8 VI, 40. Marcus Casinensis 
©ebic^t auf ben f>etl. »euebiet eitirt I, 27. Catalogus 
regura Lango bardorum et prineipum Bene- 
ven ti, über reellen unten in bem genannten Sfuffafre 
loeiter gerebet toerben foOL Catalogus patriareba- 
ram Aquileiensium, jefct Derloren. 9Tujjerbem benufcte 
er Dielfadj gelungen Don 9fugenjengen, tvte I, 2. 6. 15. 
II, 8 u. a., mfinblidje Überlieferung, unb befonberö ben rei* 
d>en ©d)afc ber S3olf8fage, bie fidj bei ben ßangobarbeu bi8 
tief in bie $iftorifd>e 3eit, ja bis an8 6nbe bee 9teid}8 l)er* 
nbjieljt, unb beren (Spaltung mir faß ganj unferm ^auluS 
Derbanfen. 

3n ber Senufcung biefer Duetten ijt $paulu8 im ©anjeu 
genau unb treu, ja oft ganj mörtlid;. 3utDeilen arbeitet er 
jroei in einanber, wirft babei aud) burd) einanber, roa8 in 
feiner Quelle ganj anberS georbnet fteljt, 3. 83. III, Ii an* 
berßiro fügt er ©injelneS ganj au8 ftd) felbft Ijinju, befon* 
ter8 um bie SSerbinbung mit bem SBorigcn unb ben Über- 
(jang ju bilben, namentlich bie Söortc Post annos aliquot, 
ober Hoc tempore, ober His diebus, ober Post haec, 
roaS bietveilen cbronologifd} ganj irrig ifh 2Bic fd?on oben 
bemerft, barf man foldje fjäffe burd)au8 nicfyt als djronolo* 
flifdje Sfutorität betrauten, roie überhaupt $paulu8 ßbrono- 
logic fttjr fdjtoadj unb unbefHmmt ifl unb nur mit SBorfWjt 
gebraust merben fann. S3on ben übrigen 3rrtf)üment un* 
fereS ^auIuS ifl ebenfalle fdjon oben bie 9tebe getoefen, 
rbenfo aber aud) Don feiner unDerbädjtigen Söa^eitöliebe. 
9fnd> bie Ijödjft ungleidjmäfnge Sfu8toal)l beffen, maS er 



Digitized by 



316 tyutlua Diaconna ©Triften. 



gicbt ttub maS er nietet giebt , tfl bort berührt, unb mit er 
Urtbebeutenbeö aufnimmt, unb bagegen §ödjft mistige 3)inge 
ganj ausläßt. 3)odj mein mir fo SSieleö unb fo JBebeutenbeö 
DerbanFeu, mit bem mögen mir nid?t (Brenge redeten um 
baS, maö er nid)t gegeben, fonbern und lieber beffen freuen, 
maS er allein ber SBergeffenljeit entriffeit l)at. 

2Bie groß bie Sinmirfung ber Sangobarbengefd?id)te auf 
bie @efd)idjtfd>reibung gemefen tfl, jeigt bie SJtenge iljrer 
tSortfefcer, 9fu8jftge unb Senkungen. 3ene merben befter un* 
ten in ber Überfielt ber gefammten ßangobarbifdjen ©cfdjidjt* 
fdjreibung aufgeführt merben ; SB e n u e r aber ftnb : (Sinljarb 
829; 9fnbrea8 üon JBergamo um 876; 3ol)anne8 DiaeonuS in 
feiner ßebenöbefdjreibung berJBifchöfe Don Neapel um 872; 
bie Gaftnefer Sljronif um 876} bie ©ripener S()roniF um 880 ; 
SanbulfuS ©agap; Stegino oor 908; SBalafrib ©trabo citirt 
il)n de divin. off. c. 28; SBibufiub citirt xffix I, 14; ©ene* 
biet Dom ©oracte um 990; QfgneOud 0011 Staüenna um 839) 
bie SloDalefcr GljroniF um 1048} §erimann Don JReidjenau 
1054} 2Jlariami8 ©cotuS 1082; «petruö £)amiami8 in 
einer 5>rebigt Ijat bie ©teile and 1,26; Soljann tum ©rabo 
1008} Sanbutf in feiner ©eföidjte DonSJtailanb um 1085; 
©apo ©rammatieuö citirt iljn im achten äiudje; 8eo Don 
DfHa um 1101; Sodann 00m SBolturno um 1105; (£ffe* 
Ijarb um 1105; ©igebert Don ©emblourö 1110; berSfnna- 
lifta ©apo beim 3al)re 890 I)at aUeö auö ibm; 9>etrnd 
£>iaconuö um 1135, namentlich in ber fogeuannten furjeu 
Sljronif beö?fnajlafiuö; #ugo Don SIeur^lll7; Stomualb 
Don ©alerno um 1178; Dtto Don SJreiftngen; 2fimoinu3i 
Drberieud SBitaliö 1197; ©otfrieb Don SWerbo, ber ifyi burdj 
einen ber munberlidjften Sefefe^ler SodacuS nennt, inbem 
er auö SQorten refert hoc loco antiquitas machte 
refertTodacus historiographus antiquitalis; 9flbaerucui5, 
ein (Kommentator berßombarba nadj 1158, giebt in feinem 
9?rofog in ben SJolognefer, 9)arifer unb Dlmüfrer #anb^ 
fdmften eine ganj furje ©efrf)i*te ber Sangobarben, bie 



Digitized by 



$ait(u* Diaeonu* griffen. 317 



nid)t8 ifi als tili faß tuörtlidjer Sfuöjufl aus ^nuluö; 
{RabttlfnS be Diceto um 1210 3 25iearb Don (Srcmona um 
1220} £elinmib 1227} «flberieue 1246} 2JtartinuS $oIonu6 
1268} bie Sf;ronif um 1271 in {Rom Minerva A III, 10; 
3acob üon 9Tcqui 1290} lacobus de Voragine 1298} bic Srer* 
rarefer Sljronif um 1300 in Surin n. 1061 unb 3lom Minerva 
A II, 34; 3)te(emäud üon ßucea um 1300} Sticcobalb üon 
Serrara 1312} ©nlDaneoglnrnnut} OTorigia 1343} SfnbrcaS 
£nnbeIo} 58ernt;arb©uiboni8 um 1330} Spicilegium Raven- 
natis historiae um 1346} bie SHailänbcr G^ronif in Surin 
n. 1025} bie Ctyronif in Surin n. 1045} Sfntoninuö üon 
Sforenj} 9Jtflfoej$i 1412} §)almeriuö um 1437 } 3laimunbua 
SurdjuS, im funfjetjnten ober fcdjjeljnten Safjrlwnbert un- 
terflefdjoben, bei ^aftni cat. bibl. Taurincnsis II, 200. 

$anbf($riften jerfaDen in brei gamiltenj j!e futb jura grö- 
ßeren Steile aufgejagt Uro). VII, 274, ba aber noa) toiefe 
fcinjugcfommen futb, fo mögen flr fcier geograp&ifa) jufammen* 
geflrdt folgen. Sie 3ntyl aller un* befannt geworbenen tfl 
113*, batoon ftnb folgenbe 79 für unfere neue 9u6gabe britu^t: 
»om VaL 1795. 1981. 1983. 1984. 3339. 3852. 4917. 
Palat. 927. Ottob. 909. 941. 1378. 1702. Urbin. 984. 
Christ. 578. 597. 710. 905. Minerva A I, 21. A II, 34. 
Vallicell. B, 61; Chigi G, 6, 156; SRoilnnb Brera; SWabrib 
V, 188; $ari« 4877. 5315. 5872. 5873. 6158. 6159. 
6160. 6815. Boahier 93. St. Victor 289. Notredame 127; 
»onen 28, 25; «Ienpon-, @t. Omer 736; »rüffel 8246. 
18395; $aag 906. 907; gaben publ. 71; Utrea)t 287; 
frier 1142; Äaffef-, Seidig I, 60; Siegen 688; @ot$al39; 
$eibelbrrg 912; Stuttgart h. 26; Samberg E,3, 14; 9Rün. 
($en Fris. 191. Teg. 571. Bened. 102; 3Sien h.prof. 477. 
516. 680. hist. eccl. 75. 81. ius civ. 64. Höhend. 16. 
arch.nniv. 5; 9ef$* ®t.®aütn 547. 620. 635; Sern 83«. 
208; SRibble&iH 1886. 1887; Bonbon Kings 12. C. IV ; Kings 
15. C. VI; Harlei. 5393; Brit. Mus. 14092; Drforb Laud 



Digitized by 



318 tymhta Diaconna Stiften. 



H. 39; Dorvill. X. 1. 9. 39; Corp. Christ. 1549. 88; 
Balliol 295. C. 21 ; Magdal. 2155. 

9io$ ntc^t btnufct ftnb folgrnbr 19: Atom Angelica V, 3, 
19 saec. XV; glorrnj Laar. pl. 65 cod. 35. s. X; Loop. 
Strozzi83 saec. XIV; Srfrna Malatesta $ {Bologna San Salvat. 
276. s. XI; tyaxma Lal. 35. s. XII; SWantua Liceo; Ubiite 
bfim ©rafrn Carlo brQa $acr, Gibibale s. IX; SRatfanb 
Ambros. 72. s. X; SRonja s. X; SBrirrn im Dom; f)ari« 
1750. s. XIV unb eine anbrrr, formale btm SRanfcffe ©iau* 
filippiö in SJtrona gr^drig s. X; Sfoignon musäe Calvet 226. 
s. XIII; ©rrnoblf 338. s. XIII; SalMuxr) calhedr. 1060. 
134. s. XIV; üRibblf&ifl 1885. s. IX nur wringt Grcrrptr; 
Äoptn&agen 2158. 

SSrrlorm ßnb 15: SJlontfcafmo $auluS Äurograpfc unb bie 
bribrtt von Sro II, 53 unb $rtru6 DiaconuS III, 63 rrtvä^n» 
trnj Stom Pal. 851. Urb. 413; 9loualfff, nod) von br Srtoie 
im %a1)xt 1780 grff&uj @r. ©aflcn s. X mit golbenm 3»«' 
tialrn, fafc no<$ ©rrtftn Sirifrn II, 275; Äo(lni(j Serapeam 
1840 SWarj 31; »rr, SWont ©t.SWi^rl s. XII; Somit (Sfor* 
rancr Sanderus bibl. Belg. 311; Dubemborg Sanderus 224; 
Srr Dupu Sand. 187; gre^tr« §anbfc$rifr, Moller de Paulo 
Diacono Altd. 1686. p. 21 ; «bra&am Ortrie $anbf$rift, 
von Sinbenbrog bcuu&t. 

«uegabrn fmb «. VII, 344 betrieben: Guilelmi Panri, 
f)aria Sri fUcrufiuft 1514. fol. bir erjlf, aber au$ bir f$(r<$' 
tefir; Peulingen, ÄugSburg 1515. fol.; Gelenii, Stafrl bei 
groben 1532. fol.; Lindenbrogii, Sribru bei fHantin 1595. 8°, 
unb bei SKaire 1617. 8°; Lindenbrogii, Hamburg 1611. 4°; 
Graten, $ananl61i; Elzeviri, «mfh 1655. 8°; Bibliolheca 
max. patr. Lugd. 1677. XIII; Horath Blanci, bri SRuratcri 

I, 1, 397; Bouquet II, 634 giebt nur (Srcerptf. 

Überfffcungrn : Storia di Paolo Diacono, &anbföriftli<$ in 
Surin n. 77; Storia de' Longobardi, trad. da Lud. Dome- 
nicho. Ven. 1554. 8°. Milan. 1631. 12°; Storia de* Long. 



Digitized by 



tyattlttd SDiacoira* ©Triften. 319 

trtd. da Viviani. Udine 1826; Paulus SBarnefrteb, überfeftt 
tum Jt. boii Styruner. $amb. 1838. 8°. (Sine uriir twn 
Dr. Otto «bei ifl unter brr treffe. 



3meif rl^ af ob Don $aiihi8, ftitb: Vita et obi- 
tos S. Scolasticae „Tempore quo Iastinas senior 
Romam — amen" fielet o§ne Stamen beö 33erfaffer6 in 
ber in SJtontecajtno s. XI prächtig gefdjriebenen $anbfdjr. 
9tom Vat. 1202 nuf fol. 232, üor $autii8 bort ebenfalls 
anonymen SBerfen auf bie ^eilige. 6rtoäI)nt toirb ein 
foldje8 äöerf i»on iljm gar nid)t. 

Ars Donati quam Paulas diaconus expo- 
nit „D. Partes oralionis quot sunt? M. Octo — similia" 
in brr $f. au8 ßorfd? Palat 1746. s. IX baSfclbc ritirt 
btx alte ßorfdjer Äatalog bei SWai Spie. V, 191 : Ars s. 
Angostini. item Pauli diaconi ad Carolum regem; nnb 
bie Sßaticanifdje $f. bei Äeil Analecta grammatica p. 16: 
Fuit et alter Asper . . . cum Paulo diacono et gram- 
matico in uno veL codice inveni. Ob $p. brr unfrige 
ijt, nrirb burd) bie grojje SDtenge ber §). 3). fdjmierig*, ba* 
für aber möd>ten bie SBerfe ÄarlS an i§n fprecfyen: Cum 
grammatice Latinis fecundare rivulis Non cesses nocte 
dieque cupientis viscera; fie tofire bann am $ofe ge* 
fdjricben. ©ie ifl erft 1846 Don Dr. $einrid) Äeil tntbetft, 
itnb nodj unebirt. 

Epitaphium Sophiae neptis „Roscida de la- 
crimis — dira procella rosam" fel)r fdjön, jWjt anonym 
in ber $anbfd?r. *$pari8 528 mitten unter 9>aulu8 oben* 
ernannten ©ebbten } bodj ba ebenbort aud) Oebidrte i>on 
Sflfiün, ^etni8 Don fpifa, fBeba u. a. jlebn, fo fanu bic8 
eben fo gut t?on §)etru5 fetyn. 

Epitaphium Chlodarii pueri regis „Hoc 
satus in viridi — illa sacris" eine febr fdjöne Slegie, im 
9tamen #ifbegarben8, alfo t?or 783 gebietet, ftr^t anontym 



Digitized by 



320 $aulu* SDiaconuö @<fpiftest. 



(eS fann alfo eben fü gut üon $petru§ üon $ifa ober 9fl* 
fuiu feyn) *$ari«528; # 9lom Christ. 421 au« ®t. «aHen. 

Epitaphium Constanlis „Hic decus ltaliae — 
te cupiente parens", auf einen Stömifctjen Senator, ber 
bie gjannonier befugt fyattt, im 9t.;men feiner ©attin SEfyeo* 
bora, bie fidj mit i$m begraben ließ} ftet;t anonym, alfo 
ganj ungettrijj Don wem, *$arie 528. 

Versus de episcopis sive sacerdotibus „Ad 
perennis fontem vilac — origine" alpljabetifdj, anonl?m, 
üielleidit üon $paufu8, ober üon 9)aulinu8, ober SBalafrieb 
©trabo. $anbför. * $ari« 528. er. ©allen 573. 8u«g. 
Dumeril poesies populaires Latines p. 131. 

De malis sacerdotibus „Aqtiarum meis quis 
det fontem oculis — gaudia regni" alpljabetifcf}, ein ©c= 
genjttii ju bem Vorigen, alfo üon bemfelbeu SJerfaffcr. 
$anbför. *$ari* 528. &t. ©allen 573. 

Versus de Aquileia „Ad flendos tuos — in 
aevum (( atyljabetifd) auf Sf. 3erfrttrung burdj Sfttila, gang 
in ber SBeife be8 oorigen , uub geroip üon bemfelbeu SBer* 
faffer. gaffanber Ijält bafttr beu Ijeil. $paulinu8, ber 804 
in Sfquileja ftarb, unb ganj in bemfelbeu SJerßmajj ein 
atpljab. ©ebidjt auf Sljrifti ©eburt bietete. $anbfö r. • SBien 
ph.lol. 425. s. X; *$aag 830. s. IX. *u«g. Endlicher 
codd. Latini bibl. Vindob. p. 298; barmt« Dumeril p. 234. 

„Glossae Pauli diaconi. item glossae" ftnbe idj 
im alten Katalog üon Sorfdj bei SJtai Spicil. V, 193. 
9B«8 fann ba8 feün? 



SJlit Unrecht werben g)aufu8 jugefdjrieben : 
Excerpta ex libris Pompeii Festi mit einer 
Epistola ad Rarolum regem, roorin eö Ijeift ci- 
vitatis vestrae Romuleae; alfo muß eö notl)roenbig Jfart 
ber ©rofje fel;n, ba tfarl ber tfaljle uub ßaxl ber 3)icfe 
Stom erft al8 Äaifer befeffeu. 2>er Serfaffer nennt fldj 



Digitized by 



Spaului &taronu* Schriften. 



321 



barin nur Paulus ultimus servulus, utib eö ifl nidjta tuei* 
ter über i(;n baraua jtt erfeben} eben fc rcenig auö ben 
Versus ad Karo 1 um regem, toonüt. er baa SBerf 
übergab : 

Multa legit paucis, qui librum praedicat istum; 
Hoc servus fecit, Rarole rege, tuus. 

Sic una ex multis nunc fiat ecclesia templis. 
Dct David vires scilicet ipse Deus. 
Xic Überfdjrift be8 ©riefea lautet in einigen £>anbfd)r. 
Epistola Pauli pontificis, in einer anbern Pauli sacerdo- 
tis, in einer anbern Pauli Alheniensis; in feiner aber, fu 
fciel id) ii>eif, Pauli diaconi. ©caliger, 9Jtabiffou unb £i* 
raboadji glauben, ea fei; unfer f)aii(ii8, obgleidj feine ein- 
jijje alte Clueffe ea iljm beifegt. Sfber fdjon 9fngefua be 
9luce behauptete, bafi ber ea nidjt fetyn fönne. ©ettbem 
fjat man barttber gefdjroanft, unb nod) ber neuefte §erau8* 
geber, Otfrieb SRütter, fagt: Quis ille homo fuerit, non 
quaerimus; nisi quod id testatum habemus, fuisse sa- 
cerdolem, Raroli magni aequalem. Quod dick, se pe- 
nilus abslrusa stilo proprio enucleasse, in eo vanus 
deprehenditur, quum difficilioribus ita esset impar, ut 
etiam vitia librariorum pleraque aut improvidus descri- 
beret aut omiltendis verbis evitaret. Interdum inier 
excerpendum ne strueturam quidem verborum ita at- 
tendit, quin eam foedissime perturbaret. Plerumque 
Festi verba brevius reddidit; paucissima addidit; inte- 
gros articulos numquam addidisse videtur. 35a nun 
foldje Untoijfenfyeit gewiß nicht auf unfern $paulu8 paßt, 
unb fein etnjigea altea 3wflnijj unb feine $>anbfdjr. ibm 
Med SBerf jufdjreibt, fo galten mir ben SBerfajfer für einen 
3eitgenoffen unferea $aii(u0. #anbf$r. Neapel brri$ 9tom 
Vat. 1550 — 1554. 2732. 2733. Corsini 844; Rossi jnm 
^anbf^r.5 gieren* Laar. 50, 5. 90, 14. 90, 6, 1. 2; $ari* 
7573 — 7575. 7661 — 7664 ; 2eiben Voss. Latini quart. 
116; SEBolfr nbilrrrl ; »rrliuj Seidig; ÜRun^etr, Stofel; 



Digitized by 



322 $aultt* Siacostst* ©Triften. 



ttecurtol *. VIII, 818. saec. IX ti. a. «neg. Princeps, Mediol. 
1471; bie Icfetr unb brfle »on C. D. SJtöller 1839. 

Diplomata üott DeftberiuS, f. oben. 

Miracula S. Arnulfi legt iljmnod) neben ben Gesta 
ep. Mett. ber einjige ©igebert bei, unb aus biefem Sri- 
ttyemiuS. Deßljafb meinen ©uriuS, SaDeuS unb SJtoruS, 
bied frlp bie bei ©urinS jum 24. STugtifl unb in ©ebaö 
SBerfen gebrutfte 8eben8befdjreibung. STber fdjon ScffiuS 
unb DubinuS l)aben nadjgeiDiefen, baß biefe üielmeljr einen 
3eitgenoffen beS Ijeil. $frnulf jum SBerfaffer l)at, unb bie« 
fefbe iß, ttetthe spautuS felbft H. L. VI, 15 unb Gesta 
Mett. p. 324 al§ tum einem Sfnbeni citirtj baß fpauluö 
nie eine fofcbe getrieben l)at, unb baß (Sigebertö Srrttjum 
eben au8 jenen üon ifym falfd) fcerftanbenen Gitaten uufereS 
spauIuS entjtanben iß. 

S. Fortunati ep. vi tarn eleganter descripsit fingt 
ber einjige ^etruS SMaconuS } e8 ifT offenbar eine SBerroedjS- 
tung mit ber ©rabfdjrift II, 13. 

De Papiensibus episcopis berutjt allein auf 
©alefuü, ber im SJtartyrotogium fagt, er f;abe bieS SBerf 
beS ^autuS gefel)en. fiiruti glaubt halb unb fycilb bar an > 
SDtabillon Annales II, 342 jmeifelt nid)t ganj entfdjieben, 
SOhtratori jroeifelt fel)r ßarf. ^auluS 2öorte H. L. VI, 57 
in loco proprio ponemus bat man nur ganj irrig als 
SBerutiö angeführt. 

Historia Treberensi um Pauli diaconi im 
Katalog üou ßorbie aus Stein Palat. 520 gebrucft bei Mai 
Spicilegium V, 209 beruht auf einem fiefefefyfer, in ber 
#anbfd)rift flel)t nämlid): „Historia Treberensium. Pauli 
diaconi Romanorum historia. 

Vila S. Petri Damasceni auct. P.D. in ber 
yapiertyanbfdjrift 3tom Vallicell. H, 13. s. XVI ifl nufctS 
a(S ein Sjterpt aus ber Historia miscella. 

Vita S.Germani Constan tinopolitani auct. 



Digitized by 



$aulis0 SDiacottttS Sänften. 



323 



P. D. cbenba, and) nur @rcerf>t ebenbafjer} 2ttaru8 ad 
Petram diac. 8 citirt fte au9 einer Saßnefer $anbfdjrift 
att Don Paolos historicos. 

Martyrium S. Cypriani legen unferm ^auluS 
bei Sfrnolb SBion, ßabbe, SJtaruS. Sfber SiDemont mem. 
bist eccles. IV, 638 jeigt, bajj ber SBerfaffcr ein anberer 
$)aulu8 unter itarl bem tfal)len war, toeil eö borin l)eijjt: 
Nos ergo, fratres karissimi, oremusDeum pro serenis- 
simo imperatore Karolo, qoatenos qoi b. Corneliom 
papam et martirem de Ronianis partibas . . . sibi pro- 
ximari fecit, lueldje Sranötation nad) Sompiegne erft 877 
bind) ffarl ben ftcifym gefdjalj. 8u*g. Cypriani opera ed. 
Pamelias. 

Vita S. Mariae Aegyptiacae legen il)m erfl 
(Spätere bei} ©igebert de SS. eccl. 69 unb bie ältrften 
#anbfdjriften ade fyaben: de Greco transtulit in Latinum 
Paulas venerabilis s. Neapolitanae ecclesiae, bcr feine 
tiberfefcung jtarl bem Jf aljlen bebicirte. *u«g. Suria9 9 Apr.; 
ben »rief an Jtarl $at gabriciu6 ed. Mansi V, 210. 

Poenitentia Theophili ift üon bemfelben 9tea* 
potitaner au8 bem ©riedjifdjen be8 Sutydpuft überfefet} benn 
in bem ©riefe fagt er, er i)abe bie vüa S. Mariae Egipt. 
com tomulo de cuiusdam vicedomini penitentia bem 
Äaifer tfarl bebicirt. *u*g. Acta SS. Febr. I, 183. 

Epistolarom ad diversos librum unura legt 
iljm 3aucftroli bei, unb banad) Sfrnolb Söiou uubäJtaruö} 
cö ijt aber, toie and) bei Sritbeim getoöljnlid), nur ein 
3ufammenfaffen ber einjelnen oben angeführten ©riefe. 

Versos de S. Scolastica „0 benedicta soror... 
anonl;m in ber urfprünglid) gafmefer $anbfd)rift Vat. 1202 
legen 9frnolb SBion Lignom vitae II. unb SDIabitton Acta 
SS. 1, 44 unferem $)auluS bei, toäljrenb Staroiiiud mit Stecht 
bemerft, bajj e8 com 2fbt 95ertl)ariuö ift, al8 ^eubant ju 
feinen 83erfen auf ben Oeil. SBenebict. 

9!r4fo ic. X. JBanb. 22 



Digitized by 



324 ftattlitS ftiaroisst* ©Ruften. 



Versus de b. Mauro „Dux via vila tuis . . . 
Aiioittym tu berfelben §anbfd)rift luerben twu 9Jlaru8 unferm 
yauluö gugefdjrieben } aber SWabitton, ber fte Acta SS. I, 
274 ebirt Ijat, weift nad;, bajj fie nad) 845 gebietet fmb, 
roeil Anaguareth barin ermähnt mirbj ober gar erß nad) 
1000, weil ber 9frm beö ^eiligen barin oorfommt, ben erß 
Wbt Dbilo föeufte. 

Vitae patrum Emeritensium iß oou einem @pas 
lüften DiaconuS $paulu8 } Siruti Wimbert fld;, bajj es auf er 
U)m Stiemanb unferm ^auluö jufdjreibt! 

Versus. 3)ie Safmefer $anbfdjrift 349, Don jiDrißan* 
gobarbifdjen $änben s. X getrieben, enthält eine anonyme 
Expositio in N.T., bereu erffr Quaternionen oerloren ftnb, 
fo bafc bie #anbfd)rift mitten in ber 9fpoflelgefd}i($te beginnt} 
bann folgen bie ©riefe Sacobi, $)etri, SoljanniS, 3ubfi, bie 
Offenbarung, bie $paulinifd)en ©riefe, alle fo, bafi üor jebem 
©riefe ein furjer ^rolog unb ein Snfyaltöüerjeidjnijj üor* 
l)ergel)t, bann ber ©rief felbfl, oljue Sommentar unb 6in- 
tl;eilung in ffierfe. Sfuf ben #ebrfierbrief folgt #ieront>mu& 
©rief an SJlinerOiuö unb $ftej:anber über bie $paulinifd?en 
©riefe, unb julefct, oon berfelben #anb unb Dinte: 
Incipit tersis. 
Cläre beati agnosscere Pauli dogmata qui vult, 
Volvere bunc studeal cum magna indagine librum. 
Carmen cnira vitae retinet parilerque gehennae; 
Aecclesiae pretiosa Dei munilia gestat; 
Hic quoque repperiet lector frumenla animarum, 
Et satiem sine faslidio requiemque beatam. 
Scriptoris si forte vellis cognoscere omra, 
Paulus diaconus vocitatur et ipse monachus, 
Hoc opus auxiliante Deo perfecit et ille 
Ipsius ad laudem et sancti archangeli Michaelis. 
Oro, ne Dominum cesses lector rogitare, 
Gratus ul accipiat scriptoris voturo et ipse. 
Deo gratias. alius incepit. ego finibi. 



Digitized by 



tyanlu* SDtatoitiiS ©Triften. 325 

roomit ber Guaternio fdjliejjt. ©ie finb (jebrucft Don £o|H 
storia di Montecasino I, append. 104. Die legten SEBortc 
alias incepit. ego finibi begießen f?dj auf bie beiben §Änbe 
ber $anbfdjrift uub (inb ojfenbar com Streiter biefer §anb* 
fc^rift. £>a8 ©ebidjt hingegen fdjeint er nidjt felbft (jemadjt, 
fonbern nur jujjlei^ mit bem flanjen SBerfe au8 einer filtern 
§anbfd)rift abflefdjrieben ja fyabeuj benn ben Sefefeljler 
omra ffatt nomen fann nur ein 5fl>fä}reiber, nid)t ein 33er* 
faffer ber SBerfe gemalt Ijaben. Der Paulas diaconus et 
ipse monachus fyatte alfo im neunten ober Sfnfang beö 
jeljnten 3af>rljunbert8 biefe grpofttion ßefdjrieben unb baju 
bie obigen SBerfe gemadjt, um fiel) a!8 ©djreiber ju nennen. 
Db er aud) SSerfaffer ber (Srpofitiou, ifl unflenrifo bie SBerfe 
fpredjeu efjer biegen at8 bafürj jebodj §at ber Safmefer 
$anbfd}riftenfataloß Unrecht, rcenn er al8 S3erfatfer ©über* 
tuö nennt} benn ®ilbert8 exposiüo in epp. Pauli, in n. 
235, ift ein förmüdjer (Sommentar, aber ein ganj aubereö 
SBerf alö baö in 349, obgleich ©ilbert biefelben 3nl)alt8* 
uerjeidjniffe Ijat, unb aud) bie §>rolo0e aus 349 benufct ju 
fyaben fdjeint. Daß aber biefer Paulas diaconus nicfyt 
unfer $au(u8 fet;n fann, fdjeint mir bie barbarifdje SBerfU 
fication fattfam ju beteeifen. 



ttnljang jn Seite 288. 

Versus in laude S. Benedict! ! ). 

Diebas Tustiniani orlhodoii imperatoria b. Benediclus paler, 
qoi monachoram rcgiilam inslituit, et prius in loco qui Subla- 
cua dicilur, qui ab urbe Roma quadraginta milibus abesl, et 
poatea in castro Caaiuo quod ARX appellalur, et maguao tilae 
meritia et apoatolicis yirtutibus fulsit. Cuius tilam, aicut no- 

1) fo 6. Incipil prohemiiim yenerabilis Pauli diaconi in 
▼ersus de miraculia s. palria Benedicti 3. Incipil prologus Pauli 
diaconi 2. Cronica de inonaslerio a. B. 4. obne Überfdprtft 1.5.7. 

22* 



Digitized by 



326 ftatftt fctaeotm* «Grifte«. 



tarn ctt, b. papa Gregorius in suis dialogis suari aermone com- 
poauit. Ego quoque pro par? ilale ingenü mei ad honorem tanli 
palris singula eins miracula per singula dislica elegiaro melro 
conleiui *). 

Ordiar unde tuos, sacer o Benedicte, Iriumphos? 

Yiriutum cumulos ordiar unde tuos? 
Enge beate paler, meritum qui nomine prodis! 

Fnlgida lux secli, enge beate pater! 
Nursia, plaude aalia tanto sublimis alumno; 

Aslra ferens mundo, Nursia, plaude satis. 
O puerile decus, transcendens moribus Berum»), 

Exauperanaque aenes, o puerile decus. 
Flos, paradise, tuus despezit florida mundi; 

Sprerit opes Romae flos, paradise, tuus. 
Vas pedagoga tulit diremptum pectore tristi; 

Laeta reformatum vaa pedagoga tulit. 
Urbe Tocamen habens lironem cautibus abdit; 

Fert pietatia opem Urbe ▼ocamen habens. 
Laudibua antra sonant mortalibus abdita cunctis; 

Cognita, Cbriste, tibi laudibus antra aonant. 
Frigora flabra nirca perfers tribus impiger») annis; 

Tempnis amore Dei frigora flabra nites. 
Fraua reneranda placet, pietatis furta probSnlur; 

Qua sacer altus erat, fraus yeneranda placet. 
Signal adesse dapea agapes, sed liyidus obstat; 

Nil minns alma fides signat adesse dapes. 
Orgia rite colit, Christo qui accommodat 4 ) aurem; 

Abstemium pascens orgia rite colit 
Pabula grata ferunt ayidi ad spelea subulci; 

Pectoribus laetis pabula grata ferunt. 
Ignis ab igne peril, lacerant dum yiscera senles; 

Garneua aethereo ignis ab igne periL 
Pestis iniqua latens procul est deprensa sagaci; 

Non tulit arma crucis pestis iniqua latens. 

1) Ezplicit prohemium. incipiunt versus 3. Dir Qonjf £or* 
rcbc fe&lt 5. 6. 7. 

2) fo 1. 3. 6. 7. annos $au(u6 itvtitt Aufgabe in fctnrr 
2an0obarbrn0(fd)ia)tr. 

3) alacer 6. 7. 

4) quia commodat ft roeite 9ulg. 



Digitized by 



fyaulut JDiocottna Stfjrifttst. 



Lenia flagra ?agam aiatunt rooderamioe meutern; 

EicloduDt peaiem leoia flagra ragam. 
Unda perenoia aqaae oaÜTo e marmore manal; 

Arida corda rigai unda perenoia aquae. 
Gargilia ima caliba capulo divulae petiati; 

Deaeria, alla peteos, gurgiüa ima, caliba. 
lusaa pateroa gerena dilapaua Tirit 1 ) in aequor 

Currit Teetaa aqnia iuaaa paterna gerena. 
Prebnit unda viam prompto ad praecepta magietri, 

Guraori ignaro prebnit nnda Warn. 
Tu quoque, panre puer, raperia nec occidia undia; 

Teatia adea ?eraz In qooque, parte pner. 
Perfida corda gemunt atimnlia agitala malignia; 

Tartareia flamonia perfida corda gemonl. 
Fert alimenta coraz digilia oblata benignia; 

Dira procul inaaoa fert alimenta coraz. 
Pectora aacra dolent inimicom labe peremptom; 

Diacipuli ezceaaum pectora aacra dolent. 
Ljria amoena petena dociboa comitaria opimk; 

Caelitas adtraberia Ljria amoena petena. 
Anguia ioiqae, faris, loco apoliatna et aria; 

Amiaaia populia, angoia inique, Iuris. 
Improbe aeaaor abi 9 aine dentur marmora rauris; 

Cogeria imperio; improbe aeaaor abi. 
Cernitor ignia edaz falaia inaurgere flammia; 

Nec tibi, gemma micana, cernitur ignia edaz. 
Dom atruitur partes, lacerantur riacera fratria ; 

Soapea adeat frater, dum atruitur pariea. 
Abdita facta patent, patulo produntur edacea; 

Muneria accepti abdita facta patent 
Seve tiranne, tuae fruatrantur retia frtudia; 

Frena capia yitae, aere tiranne, tuae. 
lloenia celaa Numae nullo eyertenlur*) ab boate; 

Turbo, ait, allidet*) moenia celaa Numae. 
Plecteria boate gravi, ne lilea monua ad aram; 

Munera fera aria; plecteria boate gravi . 

1) currit jmeite gtafg. 

2) aubruentoi imitt Vu6g. 

3) eTertet stoeire ttufg. 



328 



Paulus SDiacomiS @$tifteit. 



Omnia sepU gregis praescitum est tradita genti; 

Gens eadem reparat omnia septa gregis. 
Fraodis amice puer suado caplaris ab ydro; 

Ydro non caperis fraudis amice puer. 
Mens tumefacta sile tacita et ne carpe ?identem; 

Guneta palent Tati; mens tumefacta sile. 
Pellitur atra fames delatis coelitas escis; 

Nilhominus mentis pellitur atra fames. 
Pectora cuncta stupent, qood eres sine corpore praesens; 

Quod per risa monens 1 ), pectora cuncta stupent 
Vocis ad imperinm tempnont dare frena loqaelis; 

E bnstis fngiont Tocis ad imperinm. 
Vocis ad Imperium sacris non esse sinuntnr; 

Intersunt sacris tocis ad imperinm. 
Tellns hiulca sinn corpus propellit humatnm; 

Iussa tenet corpus tellus hiulca sinu. 
Perfidus ille draco mulcet properere fugacem; 

Sistit iter Tetitnm perfidus ille draco. 
Exiliale malum capitis decnssit honorem; 

It procul imperiis exitiale malum. 
FnWa metalla pius, nec habet, promittit egenti; 

Caelitus excepit fulra metalla pius. 
Tu miserande, entern yariant eni fella eolubri, 

Incolumen reeipis, tu miserande, cutem. 
Aspera saxa Titrum rapiunt, nec frangere possunt; 

Inlesum senrant aspera saxa ritrum. 
Cur promocunde*) timea stillem praebere lechili? 

Dolia cerne fluunt; cur promocunde times. 
Unde medela libf, spes est cui nulla salutis? 

Qui semper perimis*), unde medela tibi. 
Ab lacrimande senex y hostili concidis ictu; 

Ictu sed resipis, ah lacrimande senex. 
Barbara lora manus ignaras criminis arcent; 

Sponte sua fugiunt barbara lora manus. 
Ille saperbat equo reboans clamore minaci, 

Stratus humi reeubat ille superbus equo. 

1) fo 5. 6. 7. monet 1. 2. 3. mones jtteitc «u«fl. 

2) promoconde 5. 6. 7. 

3) perimes 7. melius jmeite %üt&abt. 




$attlst* SDiaronttS ®$rtfteis. 329 

Colli paterna feraoi eitincti riscera nati; 

Vi reo lern Datum colla pateraa feruot. 
Omoia rincit amor; vicit 1 ) soror imbre beatum; 

Soranus abest oculis. Omnia rincit amor. 
Simplicitate placena instar peiil alta colambae; 

Regna poli peoetrat simplicitate placens. 
O nimis apte Deo, mundns cui panditur omnis, 

Abdita qui lastras, o nimis apte Deo. 
Flammeus orbis habet iuslum saper aethera naotem; 

Quem pias ossit amor, flammeus orbis habet. 
Ter Tocitatus adest testis noritatis habendos; 

Garos amore patris ter yoeitatos adesL 
Dax booe, belle monens exemplis peetora firmas; 

Primas in araia rois dos bone bella monens. 
Coograa signa dedit ritae consorlia linqaens; 

Ad Titam properans coograa signa dedit. 
Psalmicen assiduus nunqnam dabat otia plectro; 

Sacra canens obiit psalmicen assiduus. 
Mens quibus una fuit, tnmolo retinentor eodem; 

Gloria par retinet, mens quibus una fuit. 
Splendide yisa Tis est, facibus stipata coruscis; 

Qua sacer ascendit, splendide Yisa Tie est. 
Rupea septa petens nacta est errore salutem; 

Errorem etasit rupea septa petens. 
Poemata panra dedit 1 ) famulus pro munere supplex, 

Exul, inops, tenuis poemata panra dedit. 
Sint, precor, apte tibi, caelestis tramiüs index 

O Benedicte peter, sint precor apta tibi*). 

1) rinxit 5. 

2) dedi 5. 6. 7. 

3) Die folgenben £ijtid)en jte&n nur in 1. 2 (in beiben mit 
brr Überfu)rift Precatio pro se et aliis) unb in 5 (Ijitr jeboä) in 
biefrr $olge: Sint, Vincula, Arce, Nunc, Funde, Currere). 3n 
6. 7 folgen bauen nur nod) bic beiben: Vincula unb Arce; unb 
6 fügt auferbem oben cor Poemata noa) bie briben Nune unb 
Funde ein. 3n 4 fle^t: apta tibi. Et in ultimo: Perfice cuncta 
precor per eum quem semper amasti ; Dulcis amande pater per- 
fice cuncta precor. Ymnus: Fratres alacri p. v. c. p. f. h. i. 
festivitatis gaudiis. Haec alibi requirantur suo in loco. Libet 
tue breyiter u. f. id. (Sr ^atte ülfo in feinem Originale olle Serfe, 
lief aber bie (eitern weg, wie er jlc in ber &angobarbengefd)ia)te 



Digitized by 



330 $attlst* SDtacomt* ®$rifteit. 



Nunc, Tenerande pater, cunctit celeberrime aaeclia, 

Mitia adesto gregi nunc, Tenerande pater. 
Funde benigne preces, tatest quo noxia Titae; 

Quo Titam capiat, funde benigne precea. 
Yincola soWe mei aolita Tirtute piacli; 

Pectoris et plectri yincola solre mei. 
Arce piis meritis Tariaa a corde figuras; 

Deaidium et aomnoa arce piis meritis. 
Correre cede Tiam tua per Testigia aursum; 

Nil remorante Öde 1 ) carrere cede Tiam. 
Gutlura claude lapi Semper lacerare parati; 

Ne male me rapiat, guttara claude lopi. 
Cor labiumqoe meum fac laudent Cunctacreantem ; 

Christum habeant Semper cor labiumque meum, 
Pealifer ille draco*) mea ne procul intima turbet, 

Nonque michi occurrat peslifer ille draco. 
Me tua aancta phalanx babeat post funera carnis; 

Oro, ne excludat me tua sancta phalanz. 
Omnia nempe potea meriti pro lampade summi; 

Magnus amice Dei, omnia nempe potee. 
Perfice concta, precor, per cum quem Semper amaati; 

Dulcia amande pater, perfice cuncta precor. 
Sit tibi laus et honor, pietas immense, per aerum, 

Qui tarn mira facis, sit tibi laus et honor. 

Libet*) me breWter referre, quod b. Gregorius papa mi- 
nime in huius sanctissimi patris Tita descripsit. Denique cum 
diTina ammonilione a Sublacu in hunc ubi requiescit locum 
per quinquaginta ferme milia adTentarct, tres eum com*, quos 
alere solitua erat, sunt circumTolitantes secuti. Cui ad omne 
biyium, usque dum huc Teniret, duo angeli in figura iuTenum 

toeggeloffen fonb , unb fügte auf (efttem bie Sertueifung auf bat 
$tomnue ein. 3n 3 unb ber jmeiten Huftg. fehlen alle tiefe 8erfe, 
Tai fit aber tum Paulus ftnb, unterliegt too^l feinem 3u>eife(. 

1) fidem 1. 

2) fo 1. 2. latro 5. 

3) $Hlel Jolgenbe Libet — bruta tui fte^t fo in 1. 2. 3. 4. 
ff feit ober in 5. 6. 7. *(6 9)ou(u6 ef in bie £angobarbengefa)id)te 
aufnahm, lief er SRarruf <Bebid)t »eg, unb Anberte feine leiten 
©orte fo um: huc Teniens aliquot t. i. e. I. c. quoa ul kia Ii- 
bellis, catens nimiam longitudinem, minime deacripai. 




Vaitltt* SDiaconna ^djriftett. 331 



apparentes ostenderunt ei, qaam yiam anipere deberet In 
loco autem islo quidara Dei senrus tone habitaculum habe- 
bat, ad quem dmnitns ita dictum est: Hit tu parce heia; aller 
amau adest. Hoc autem, hoc est in Cassini arcem penre- 
niens, in magna se Semper abstinentia coartarit; sed praecipoe 
quadragesimae tempore inclaosus et remotus a mondi strepilu 
mansit. Haec omnia ex Ifarci poetae carmine sumpsi, qui ad 
eondem renerabilem patrem hoc Yeniens, hos yersus in eioa 
laode compoaoit: 

Caeca prophanalas coleret dum htrba ßguras, 

El manibus facto* crederel esse deos 9 

Sic, rogo, nunc spinas in frugem verte maligna*, 
Quae lacerant Mord pectora brula tuu 

1) u. f. tv, gebrurft bei Angelus de Nuce chron. Cas. append. 
p. 3; Mabillon acta S$. Bened. I, 28; Moratori SS. IV, 605. 
3n 4 folgt auf esse deos flott ber übrigen Äerfe: reqoirantur 
alibi. Certum est hunc egregiom patrem Yocatura caelitus ob 
hoc ad hnnc fertilem locum et cui opima yallis subiacet adye- 
nisset, ut hic mullorum monacorum, sicut et nunc Deo presule 
factum est, congregatio ficret, ut scriptum est: Quos pa- 
ter omnipotens hic mundi a finibus unum Esse de- 
dit plures diverso genuine ductos. Coenobium tero 
b. Benedict! patris, quod in hoc Casini yertice situm faerat, 
quodque postea rursus ab edificantibus Castrum 
Eublogimonopolis, id est Benedicti ciyitas, a Lan- 
gobardis noctu inraditur. Qui uniyersa diripientes, nec unum 
ex monachie teuere potuerunt, ut prophetia Tenerabilis patris 
Benedicti quam longe ante prescriverat impleretur, qua dixit: 
„Via obtinui apud Deum omnipotentem, ut ex hoc loco animae 
mihi cederentur." Fugientes quoque ex eodem loco monachi 
Romam petierunt, secum codicem sanctae regulae, quam pre- 
phatua pater composuerat, necnon pondus panis et mensuram 
villi et quicquid ex supellectili subripere poterant deferentes. 
Siquidem post b. Benedictum Constantinus , post bunc Simpli- 
cius, post quem Vitalis, ad exlremum autem Bonitus congrega- 
tionem ipsam rexit, sub quo haec destructio facta est mit 
fJuftno^nte bei gefperrt ©cbrucften jte&t tief adef wörtlich bei 
$auluf I, 26. IV, 18, unb ef rennte fd)einen, all ^abe ef ur. 
fprünglid) brn ®a)luf unferef Meinen 8Berfa)enf gebilbet, unb fet> 
naä)£er ton 9>auluf in fetner @efa)ta)te an jene beiben Stellen 
oertbeilt. «Hein ef »aft nia)t ju bem Site! Versus de mirac. 
s. B. unb finbet flu) nur in ber einzigen $f. 4 in eine Jtloßer» 
d>ronif eingefügt* bo^er anjunc^men ift, baf ef ton beren 0er« 
faffer auf jenen beiben ©teilen bef $auuif compiürt unb feinem 
3toe<fr gemaf $ier angefügt toorben. 



Digitized by 



332 



$<uil!t6 SDittostit* ®d)ttftm. 



ttnftaitg j» ®ette 291. 

Orfl/to 5. Mercuhi composiia per Paukun Diacomtm sanctis- 
simae vitae monackum moniii Ca$mi, quondam secreiarium prin- 
äpit Arichü Beneveniam: 



Sähe milea egregie, 

Mercuri martir inclile! 

Eato nobit refugium 

Apud Patrem et Filiom 

Et Spiritnm paraclitum. 

Ora pro nohis, aancte Mercuri, 

Ut digni efBciamur promissionibus Christi. 



Oremoa : Deua, qui b. Mercnriam martirem luum per ange- 
licam yisionem in tua fide solidaati, prevta quesumus, ut inter- 
cessio oia ei us aoiilio ab insidiia inimicorum omnium defeodamur 
et in tuo Semper amore creacamna, per dominum nostrum le- 
sum Christum. 

Hymnus eiusdem in transL corp. Beneventmn. 



Martir Mercuri, aeculi futuri 
Perpeti dona gloriae Corona, 
Qui tuam totis renerantur toüb 

Traoslationem. 
Qui dudum Romae Decio dictante 
Multa pro Criato paasus, ipso dante, 
In Caesarea vir yirtutia ante 

Victor occurabis. 
Quem cesar Constana inter precessorum 
Deferens aecum finea Appulorum 
Preterit intrans more tirannorum 

Cuncta consumens. 
Interim urbem Taatat opulentem 
Samniam iusta Tere luculentam; 
Cuiua ruinam Deua violentam 

Ita aolatur. 
Tres cenobitae gratae Deo Titae, 
Ista dolentee, tristes et merentes 
Corpus beatum sibi commendatum 

Humant ibidem. 




$attlit* Simonis* ©Triften. 333 

Urbs desolata ila coosolaU 
Super batnata corporis beata 
Ossa, pro rata sit ut Deo grata, 

Constroit lern pl uro. 
Caesar progressos renit Beoeventuin, 
Sed yi repressus sibi resistentum 
Romam festinat, Samniam declioat 

Bcllipotentero. 
Post plures annos Arechis insignis 
Samniae prineeps multis motus signis 
Marlins corpus laudibus condignis 

Samniam trausfert, 
Donans id ara nobili preclara. 
Cuius precatu omni nos reatu 
Peugma beatum purget, et optatum 

Conferat statum. 
Honor et Tirlus, regnum et potestas 
Sit Deus noster tibi, qui sie prestas 
Tuos attolli contra res infestas 

Opern ferendo. Amen. 



Ätt^aug ju ©eite 275, ftan. 1. 

Theodoras monacus quidam a Tharso Cilitiae atque Adri- 
anua abbas scolae Grecorum, Romae quondam positi simulque 
Grecis ac Latinis litteris, liberalibus quoque artibus iostituti, 
a papa Romano Britanniarum insulae sunt directi, ac eandem 
Um salubribus ßdei docamentis quam eciam secularis phüoso- 
fiae inlustrarunt diseiplinis. Quorum diseipulatui Aldhelmus 
quidam rir venerandus inherens, Bedam dinoscitur habuisse 
anecessorem. Ex cuius fönte quidam, cuius nomen excidit, 
flueota hauriens doctrinae, Rhabanum cognomento Maurum 
erudilorem propriae reliquit scolae. Qui ab episcopis Gallicanis 
aiTe a regibns Francorum transmarinis a partibus docendi causa 
accitos ac postmodüm episcopatus honore ditatus, Alchuini co- 
gnomento Albini institutione est dotatus. Qui suseeptae scolae 
eruditioni natiler inserriens, doctrinae philosoficae Smaragdo 



Digitized by 



334 



$att!n6 SDiacomt* Sänften. 



reliquit gimnica campeslria. Qaae ille Theodalfo, poslmodo 
Aorelianenai epiacopo constitoto, cootradidiaae niaaa agnoaci- 
tur. Qui per Iohanoem Scotigeoam, Heliam aeqae eiasdem geolis 
patriolam Tiram undecunqae doctiaaimum philosoficit artibns 
expolirit. At Heiiaa Heiricom informaos, aapientiae merilo 
Egoliamenaia dooatus est throno. Heiricas porro Remigium, 
sancü Germani Autricae urbis monacum , aliotn quoque aancti 
Amandi eiasdem ordioia edoceus Hubaldum, alterum lilteria 
alterum praefecit muaia. Remigü porro com plariroi extiterint 
succeaaorea, hi fuerant emioeutiores : Gerlaonos Senooum ar- 
chiepiscopus, Wido Aoüsiodereosiom praeaul, Gauzbertaa quo- 
que ipaiua gennanaa NeTeroensium pontifex, Daoch quoqae 
Britligeaa, qui omnea Galliaa doctrinae aaae radiia ioloatrarunl; 
Ambrosius qaoque Hiaraelia praeceplor aadiloria; Egroalis, 
Gonüo oihilomiau?, qaoram aller Brittaniam alter llaliam aep- 
templici Minenra celebrem reddidit. E qnorum senlibos hi qoi 
hodieque sludere diooscuntur, erudiliouis eorum rimlos exhau- 
riont ac siübuodi doclrine pocula refondant. Quorom cialos, 
qoia fialas nequaquam asseqai Tslet, quidsm oon modo opere 
reram monacos Gautberlus sola professione gutta Uro aitiena 
exsorbet; scutellarum nihilominus mensis illonim sublatarum 
reliquias lingeodo adlambit; iofelix prorsus, qoi sensus acomine 
hebetatua exsatnrarl oequit famelicua. Recapilulatio nominum : 
Teodoras monacos et abbas Adrianas Aldelmo instituerunt gram- 
maticam artem. Aldelmas Bedsm. Beda Rhabbaoam. Rhab- 
baous Alcaioum. Alchuinos Smaragdum. Smaragdua Theodul- 
fam. Theodulfus Iohanoem et Heliam reliquit, sed non imbuiL 
Eliaa Heiricum. Heiricus Hucbaldum et Remigium. Remigiua 
Gerlannum episcopum, Gerlaonua Widonem epiacopum Auü- 
siodereosiuni. 




VII. 



SDte ©ffdjidjtfdjmbmtjj bet ßungobürbftt. 
Co« Dr. SBetfjraötttt. 



fmb jwei Stiftungen, in benen fidj bie 9fufjeid)~ 
nung ber ©efdjidjte bei bru ßangobarben entwicfelt fyat: 
bie SJotfagefdjidjte unb bie jtöntgdrei^cn. 

A. ®ic $8olfagefd)id;tc. 

#lter unb bei weitem reidjer ala ber3»«fl/ weldjer ftd) 
nuS ben 5fönigareil)en ljeroorbilbete, beginnt bie SBoIfage* 
fc^ic^tr, wie fafl überall, fo bei ben ßangobarben mit ber 

© a g e. 

8teidj unb in großer Urfprünglidjfeit erhalten für bie 
SBorgeit, jieljt pd) bei ijjnen bie ©age audj nod) in bie l;iflo- 
rifcben 3eiten Diel tiefer l)erab, ala bei ben meiflen anbern 
SBblfern; fein 3eitraum ber ßangobarbifdjen ©efdjidjte ift 
ganj oljne ©puren iljrea gebend j felbjt bei bem Untergange 
bea Stei^d ljat jie ftd) ju neuer JBlüte erhoben, eben fo 
frifd) wie bie erjle ältefh war, unb flidjt fo um ben SBeg 
bea SBolfea Dort feiner SBiege bid ju feinem ©rabe iljren 
nirgenba abgeriffenen Äranj. //Die ©efdjidjte", fagen bie 
93rüber ©rimm, „fyat ben ßangobarben große Ungunft be- 
Striefen; ein befferer ©tern ljat über iljren ©agen gewaltet, 
bie ein aneinanberfyängenbea ©tütf ber fünften SMdjtung 
bitten, Don wahrem epifdjen SBefen burd;iogen." ©ie fmb 



Digitized by 



336 



SDie ®eföt$tfäretftiiiig 



bie erften unb einjigen , bie in ifjren CDeutfdjen ©agen ben 
Sangobarbifdjen ©agenfdjafc jjefammelt unb in unfre ©pradje 
überfefct Baben. 35ie älteflt Quelle bafür ift ber Sötter* 
flamm bäum bei 9tcnnhtS nnb in ben Don $perfr jum 
§ugo Don SfaDigutj ebirten ©nglifdjen, Sranjöfifdjen unb 
Stalienifrfjen §anbfd}riften$ er ijl, nrie $per|j bemerft, nidrt 
Dor bem fünften nnb nidjt nad) bem fedjöten 3al)rl)unbert 
entjtanbeu, feinen Sfnfang aber fennt fdjon Sncitnö. Daö 
9fngelfäd)fifd)e Sieb bea äBanberera nennt ©ctafa, einen 
ber Sffjnen 3Boban8, al8$errfd)er ber Sangobarben. ©ajro 
erjagt im adjten Sudje ©bbo8 nnb 9Tggo8 Sfnöfa^rt §ur 
3eit Äönig ©nioa, getrijj nadj norbiföer ©age, in ber 
SBeranlajfung etroaa Dollftänbiger alö $paulu8, auf ben er 
jidj jebod) fogleid) bejiefyt unb ben weiteren ©erlauf tüegs 
Hißt; ob alfo fein Siefingen unb ©otljlanb roirflid) fagen* 
tyaft, ober mir eine gelehrte @rflärung ©apo8 Don ^auluö 
©foringa unb ©olanbia ift, bleibt ungewiß 3)a8 jüngere 
35änifdje Sieb in ben ÄämpeDifer //Der boebe eu fonning 
i Danmarf u. f. ro. fingt Don ber §unger8notl) unter 5tfc 
nig ©nio, Don ©ambarufö Statt), Sbben unb Wagten 
9fu8faf;rt nad) £>allanb, bann nad) JBlefingenj in Günbrite 
ljaDen befleißen fie bie ©drifte, fegein nad) ©utlanb, bann 
nad) 9tylanb. 9lad#er jieljen fie in bie Sparten, toaMen 
$agelmunber jum jtönig, jiefyen nad) $?annonien, friegen 
mit ben Senilem, bann mit ben ©epibenj 9flbuinu3 bcla* 
gert fpapljie, ftirbt burdj 8tofemunben8?falf^eit} fie führen 
fange Jfriege mit ben Stömern, bie enblidj Äaifer Äarl rufen. 
2)er Sfnfang bis jum 9fufent(jalt in Stylanb ift ganj genau 
wie bei ©apo } baö Solgenbe ift fet;r Furj, unb meift burdj 
bie Sateinifdje Sorm Sflbuinuö auf eine gelehrte Guettc f)in; 
fo fdjeint baö ganje ©ebidjt nidjt fomoljl ein nrirflidj alte* 
SBolfölieb, fonbern erft auö SBüdjern gemalt unb unter 
ba8 SBolf gefommen ju fel;n. ©in anberea ©otljlänbi* 
fd)ea Sieb bei Styfdjanber „gbbe oe STagljc be Ijettebe fro 
u. f. m. erjagt: ebbe, ein ffienbelboer, unb Sfagfje, ein 



Digitized by 



bet gottgoborbnt. 337 



©obinger, aber beibe ©öt;ne (Sinn SWutter, trieb $ungera* 
notfy aua ©faanen} fie unb bie mit iljnen gogen, nannten 
fid) mm SSimulenber, nad$er Ratten fie einen Äönig #a* 
gelmunber} fie joflen uad) yannonien, bann nad) SBaÜanb 
(SBelfdjlanb), wo enblidj Äaifer Äarl fie unterwarf. 3)aö 
ifl ber ganje 3nbalt bed furjen bürftigen ßiebeö^ ©nio, 
©ambara, SMefingen unb fämmtlidje ßanbe unb 9Bobnfi|>e 
t?or ^annonienö ©nnaljme werben gar nid)t genannt, audj 
fein Köllig nad) £agelmunberj fo fdjeint ea Diel eljer alt 
unb tmrflid) bem Stoffe angefyörig , ala baa oorige ßieb. 
SBaa ©a<tyfiföe SBolfalteber unb ©airifdje über Sflbuin 
enthielten, ifl bia auf fpaulua furje Angabe 1, 26 verloren. 
Dagegen finben fidj im Orient bei fproeopiua gwei f leine 
3üge, bie fagentyaft audfe^n: bie SBerbunfelung bed §im- 
meld Aber ben Sangobarben in ber £erulerfd)lad}t II, 14 
unb ber paniffy ©freien im erfien Kriege tfubuind mit 
$6orifm IV, 18} aujjer biefen Ijat er gar feinen 3ug ber 9Trt, 
obgleidj er ea fonft fetjr liebt. 9fuj$er Ujm bat nur baa <£tl>* 
mologifon eine ©pur ber ©agej benn wad £l)ecpl)ty* 
laftua VI, 10 einen ©efaugeneu über Stofemunbena 6nt* 
füljrung burd> 9flbuin ergäben Ifijjt, fann üöllig bißorifd) 
fetyn. Die filteffc einljeimifcfye Duelle, ber ßangobarben 
$erfunft, nebfi ber tterwanbtcn CDarflellung in ber ©o* 
t^aer $anbfdjrift, gibt ben Sfuagug unb Sflbuina Sob 
jiemlidj furg, bie ©efdjidjte Don SBobau unb ben 8angbär* 
ten aber ift I)ier öoflftänbiger ala fonft irgenbwo. Sfua iljr 
fdjöpfte §)aulua Diaconua; aber nod) weit meljr 
fdjjöpfte er aud ber lebenbigen tiberliefening feinea SBolfa, 
bie er in fo anmutiger (Sinfadjbeit wiebergibt, baß wir 
barana auf bie Sreue feiner 9fuffaffung unb feine Orntbalt* 
famfeit Don eignen tfuafdjmficfungen wot;l mit ©idjerljeit 
fd^Iiefrn bürfrn. @o tuel ©inn er aber für bic ©age tjat, 
unb fo ga^lreidje ©tücfe berfelben er mitteilt, fo bat er 
bodj feineawega btn gefammten ©agenfdjafc feinea SBolfea 
aufgenommen; benn Sfnbre Ijaben mandjea, waa bei i()m 



Digitized by 



338 ©te 0eföt4tf4jreitiiiig 



anberd, maud)eö audj tuad bei il)m gar nidjt Dorfommt, 
unb bod) unjtoeifetljaft äc^tc (Sage ip. ©o bie Obigen; 
fo bad geben bed heil. SSarbatuö, wo mit ber Segenbe 
3üge wirtlicher ©agen Derbunben pnb; 8 rebegar IV, 
65. V, 49—51. 69—71, mir ba£ ljier ber feinbfelige »ran* 
fifdje ©eifl bie reine ©age etroad trübt; im ßeben ber heil. 
3utia bie (Solange unb2)epber$ 9Bahl; bei 9fguetlud 
124 tftbuind Xob, 173 «ifhilfö ©eburt, 177 »errat!) ge* 
gen 3)epber, 180 b 3ticben am §immel. — IDer Untergang 
bed gteidjö bilbete ba(b einen eignen epifdjen 3)ichhmg8frei8 
Don berfelben romantifdjen $Arbung unb wohl aud} in 
berfe(ben 3eit wie ber Don 9tonce8Datte8; unb id) glaube, 
baji bied ber Sfnfang bed romantifdjen StationalepoS ber 
3tatiener ip. Sfber biefelbe Ungunjt, bie feinen gelben, ip 
auch biefem üpo& felbjl nriberfaljren; nicht Dom Steide blof, 
aud) au8 bem Siebe hat ber ©ieger feine ©egner Derbrängt, 
fo meit er fein ©djroert trug; unb Äarl ttnb feine $)ala? 
bine Pnb bie Reiben ber gepriefenfhn Dieter 3taKend, 
wÄ^renb bie Dichtung ber JBejlegten im eignen Sanbe un* 
tergegangen ifi bis auf wenige krümmer in ben tfloper- 
djronifen unb ben Segenben ber Seiube. 9täcbp 9TgneHud 
177. 180* ip ber 9Jlön<h Don ©t. ©allen ba8 ältejh 
3eugniji für pe, II, 17 ; bie reidjfkn SruchPfiie aber, unb 
wahrhaft wptiche an ©ehalt unb Urfprünglichfeit, ^at bie 
StoDatcfer ß^ronir UI, 7. 9—14. 22—24 erhalten. Die 
Segenbe Don SfmicuS unb Sfmetiuö enthält nur wenig; 
aber auch bad muß alt unb fagenfyaft fetjn, ba fte in SJlor* 
tara, SRoDara unb SJtailanb Socalljeilige Pub. 9tod) 3acob 
Don 9fcqui am Snbe beS brennten 3a(jrhunbert8 f)at 
JBrucbptttfe baüon, bie md)t au8 ben Dorigen gefdjöpft pnb, 
obwohl er bie Segenbe Don 9fmicu8 unb SfmeliuS anführt; 
unb felbp im funfjeljnten 3al)rhunbert hat SDtalDejji, ber 
fonp §)au(ud wörtlich au8fd)reibt, bod) einige 3üge and 
ber Srabition. Daö Snbe ber Sangobarbifdjen Unab^än- 
gigfeit in 93eneDent, jtarlS 3ug gegen Sfridjiö, bie ©dji* 5 



Digitized by 



ber fiongoborbnt. 



339 



fale^aulud Diaconud erjäljlt fcer SttCn* üon ©almio, 
bcfftn ganje S^ronif ein SScwtid ift, wie feljr im jeljnten 
3a§rl)unbert bort ©age unb ©efdjidjte in einanber fpielen. 
— SBäljrenb alle genannten auf reiner lebenbiger ©age 
berufen, ifl biefe in einer anbern 8teil)e Don Quellen Per* 
nrirrt, entffrllt unb am @nbe ganj ina SBittflirli^e gejogen. 
3)tr öltefle biefer 9frt ift Senebict Dom ©oracte um 
1000 in bem, wad er Don 9tarfed (SinDerflänbniffe mit 
mg Stotljarid fabelt} bagegen fc^etut in feiner (SrjÄljlung 
Don ©iearb unb ©iconulf wirflidje ©age erhalten. 9fr \* 
pranb um 1120 bringt ®ambara mit 9tarfed jufammen} 
fo feljr war bie alte (Sage Don ©oban unb SSrea Dergejfen} 
unb fo Derbreitet erfdjeint biefe gntflettung, baji ©otfrieb 
Don Siterbo fte ebenfalla ermähnt, obgleich er im Übri* 
gen nur aud «paulud fdjöpft. 9flbaerueiud nad) 1150 
bat jie audj, aber allein aud Sfripranb. J)er ?ftorenti* 
ner (Spitomator Don ungetoiffem 3eitalter, aber fdjon Don 
SJtorigia 1343 benufet, folgt im ©anjen bem §)aulud, aber 
©oban ift il)m bloß ein 3auberer, unb bei $)aDiad SBela* 
gerung läßt er ben 2)iaconud Sbomad mit Vitalin fämpfen, 
unb Vitalin bejjljalb ben gib tljnn, ben 9>aulud bem Diel 
fpätern Vlal)i8 in ben 2Jlunb legt. SJtorigia 1343 fdjreibt 
ben ^Florentiner mit einigen Änberungen unb Snterpola- 
tionen aud, unb fügt (Siniged über bie Stiftung Don 9Jlonja 
aud bortiger ßoealfage ju. 3ol)anned Gobagnellud, 
ber unbefannte SJerfaffer einer (Sbronif Don ben Dier SEBelt* 
altem bid auf ben Übergang bed Äaifertljumd an bie Deut* 
fdjen „Qaattuor sunt aetales, aurea, argentea — de 
Francia in Alemannia", welche ungefannt unb Don 9lie* 
inanbein angeführt in ber ^arifer #anbfd>rift 4931 Dom 
€nbe bed brennten 3atyrl)unbertd aud einer filtern abge* 
trieben fteljt, Doli ber wunberlidrflen Säbeln, j. 93. wie 
Situd 6^rifH Sob rächte 5 ber gangobarbifdje 8elbl?err 
ÜRapmianud friegt mit ßaifer Diocletianj ßönig £&eo* 
boridj Don Steinum füljrt Ärieg mit Vlboin, wobei ein 
ftrdjf» ic. X. »anb. 23 



Digitized by 



340 



©ie ©efdjidjtfdjretbnnft 



©ubbiaconu& (ber 9tame wirb nidjt genannt) fid} für ben 
jtönig ausgibt unb mit Sflboin Mmpft, brr tyn gefangen 
nimmt unb birfed ©djimpfö falber bie gangobarben aus 
gtonnonien na$ Statten fftljrt 5 ©eftyidjte bed Königs f)e* 
ribeuö öon SRailanb unb feiner Kriege mit bem Stömifdjen 
Äaifer unb bejfen getbfjerm ß. JBebiud unb ß. (Soruefiu8} 
©efdjidjte Don Äönig ÄarlS Steffen ^apiriuö, ber ganj 
3talien erobert im 3al)re 604 nadj GtyrifK ©eburtj ba 
fommt ber Äömifdje ftaifer S. (Säfar auö Sffien, nebft 
SDtattuS Sorquatud fcer Gorflca ben Wörnern unterworfen 
^attt, unb fämpft mit iljm elf SReilen Don 9tom breiSnge 
unb brei SRädjte lang, biß er und} Steinum abjieljt, baS 
ton il)m spapia fyeijjt. (Später jieljt er bem Äönig &arl 
jit £ütfe nai) Jftondjtoafia gegen bie ©arajenen unb ibrtn 
Jfönig SDlarfilhiö. 3um 3af;re 752 erjäfclt er ben 3ug ber 
gjrinjffflu ®ambara auö ©catinotna nad) Statten unb attrt 
SJoIgenbe faft ganj wie beiSTripranbj StarfeS nimmt jie erft 
auf, aber balb benft er fie ju vertreiben 5 mau öerabrebrt 
eine ©djladjt, unb ©ambara läßt aDe Srauen ftdj betuaff? 
nen unb ifjrc $aare wie SBftrtc tragen, woburd) fie ftegt 
unb jefyn Saljre lang ftber Statten Ijcrrfd^tj nadj Ujr 8to- 
tyar, ©inalbud, giupranb, 9taAi8, STfhilf. 3)a mft ber 
9)apj}, Don allen ©eiten bebrängt, ben ßombarbenfönig 
©uifUbert (uon bem weiß Sfripranb nidjtd) unb XBnig Äarl 
ju #ülfe, unb frönt biefen jum jfaifer. 3Ijm folgen %)ip\\\, 
ßubwig u. f. w., bis enbfid) nur nod) eine ^rinjeflin ba 
war. ©er $papft unb bie Stömer fagten, ber foDe Äaifer 
werben, ben fie jum ©emabl wählen würbe. 3ufäQig toar 
bamalö in 9tom ber Jfönig ber 3)eutfdjen, gnricuS be ©i* 
bettengiö, ber ben Wörnern gegen bie ©rieben ju £ülfc ge^ 
fonimen war} ben wählte fie, unb fo fam ba8 tfaifert^um 
an bie 3)eutfd)en. (Damit fließt bie S^ronif^ angebängt 
ift in ber $>anbfdjrift nodj Istoria Longobardorum , ein 
ganj furjer tfuftjttg auö 9>aulu8 bia auf SupranbuS, 
ber auf einem ©pa jierritte , alö Älage ftber ungeredjtrS 



Digitized by 



bet gangobarben. 341 



Staji Dor il)n fommt, feinen fjufi auf einen ©tein fefrt, 
brfftii ©pur nod) feilte ju feben ifi unb Pes Liprandus 
tytijit. @aloaneu8 Flamma, ber 1297 ftarb, Ijat ent* 
Weber ben SobagnefluS ober bieftlbe Duelle wie ber gehabt, 
fdjeint aber and) ben Florentiner gefannt ju fyiben, unb 
wirft bamit nod) allerlei STnbered aud $aiihi§, bem ßebeu 
beS Ijeil. 93arbatu8, ©otfrieb u. 9f. jufammen. <Sr erjäl)lt 
c. 50: Jfbnig SRapminian Don SWailanb, ber 489 gefrönt 
fear, befiehlt ben ßangobarben unb tyrem Könige ©ifulf, 
yannonieu Sremona Verona ffllantua }u räumen, ©ie 
jieljn nad) #ungarien unb Don ba in bie 9tomaubtola; 
SWapiininian liefert tynen ba eine große @d)lad)t bei 3mola, 
worauf fte abjieljn. ©päter (c. 62) erlegt 5flboin ben 
$ttJog Sfjo Don SRailanb, unb nimmt bie eiferne Ärone 
anj um bie äunbfdjafter über bie ©tflrfe feines $eere8 ju 
Mufdjen, läßt er bie Frauen iljre $aare alö ©ärte oorö 
©efidjt fangen (Sfnbere jebod), fügt ©aloaneud Ijinju, er* 
tagten bted Don ©oban unb ben SBinulern); Äbnig Sljeu* 
berieuS in gjaüia jiebt gegen 9fIboin nadj ffierona ) Dierjetyn 
Sage fieljn fie ftd) gegenüber, ba fott ein 3it>eifampf beiber 
ÄÖnige entfebeiben. 3>ie Don 9>aüia Rieben ftott i^red 
ÄönigS einen ©ubbiaeonua unter, ben Sflbuin erlegt mrt 
wegen biefea ©djimpfed fdjwört, ^aoia ju jerflbren (ben 
jweiten Sljetl bea @ibed bei bem Florentiner fo wie ben 
tarnen 3$oma8 l)at ©afcaneuö nid)t). (Die (Sinwobner 
übergeben bie ©tabt enblid) an 9flboin, ber barin einen 
5>alafl baut. Sl)eitbericu8 ge§t nad) SDtailanb, ba0 ibn 
aufnimmt 5 üon ^ier aua oertreibt er »Iboin au8 ftoDia, 
jerjtort feinen ^alatf unb fü&rt bejfen gjtarmorfSulen fammt 
ber eifernen Jfrone nad) SMailanb. 9tad) tym wählen fid) 
bie SWailänber $)eribeu8 jum ^erjogj ber baut ben $alaft 
wieber, unterwirft ben tfönig Flori8 Don $ungarien } triegt 
mit bem Stömiföen Jfaifer, ber jwei ßonfuln, 8. 6orneliu8 
unb F. BfatriuS, unb nad^er aud> nod) ben 6. S3ebiu8 
gegen ifjn frtitft u. f. w. Die folgenben «angobarbenfönige 

23* 



Digitized by 



342 ©ie «efttytftrctftiinft 



toerben ganj furj beljanbelt} giutpranb mit ber grjahlung 
Don bem pes Liprandi; ber Untergang bed Steic^S nadj 
ber ßegenbe Don ffmicuft nnb Sfmeliuö. 9Bie ftd? um biefe 
3eit bie ßunbe öon ben alten ßangobarben ganjlidj »er- 
»irrt unb Derforen hatte, jeigt audj bie anonyme 93 e* 
fdjreibung 3talien8 üom 3. 1391 in ber $anbfdjrift 
SBien h. prof. 800, worin ed u. a. l)ti$t: In Trivisio ci- 
vitate Marcus quidam Romanas Longobardis se poten- 
ter opposait, qoi tres bumanas Facies in clipeo porta- 
bat, et ob hoc a Iastino imperatore eius patrie duca- 
tarn meruit. unb nad#er üon ber einnähme Stalienö: 
Dicti sant Longobardi a longis barbis, quas qoi non 
habebant, ex capillis mulierum sibi faciebant. Capla 
autem patria, tres reges sapra se statuerunt sab Albino 
monarcha, quoram primas in Aqailegia, secundus in 
Ravenna et tercius in Papia regnavit tenaerantque 
terram annis tribas vel citra, et facti sunt calholici 
oranes, expaleruntqae consales Romanoram. 3)aÖ 
fceutfdje $elbenbut$ enblidj in bem ©ebidjt üon^enbe^ 
Iinbe unb bem SDieertounber fdjtueift ins Ungeheuerliche, tcäfe 
rtnb grabe benfelben ©toff unb benfelben ©ebanFen Soc* 
caecio nach bem anbern gftrem hin recht inö frtoole 3Wen* 
fdjenleben Berabjie^t. 

3Ba8 nun biefe Quellen an ßangobarbifSjer (Sage er- 
halten haben, itf rürjlich »olgenbed: 3)ie ©tammüäter 
be8 SBolfS: bie SJölTerjtommbaume bei $erfe SS. VIII, 314 
unb bei Stammt c. 13; t>ergl. 3acob ©rimmt SJtyti @. 
... ©ceafa: SBanberertHeb v. 64 in tfemblet Beowulf 
unb (Sontybearet illustrations of Anglosaxon poetry. 
*«tjug: »rebegar IV, 65 ganj fiirg 5 ^auluS I, 2. 3} 
©ajro Vffl ettoat anbert unb ausführlicher, aut SDänif<her 
Sage; bat ©othlänbifche SBolttlieb „ebbe oc Sfag^e bc 
hettebe fro bei Sfjfdjanber Synopsis bistor. Danicaram 
1622. Fol. p. 263 nennt gbbe einen »enbelboer, «fagfce 
einen ©obinger, aber beibe ©öl)ne ©ner SWutter, bereit 



Digitized by 



btx Sangobarben* 343 



Warnen nidjt genannt ifo £ungerdnot(j Dertrteb fie ans 
©faanen mit bem Softe, bad jtd) ffimnilenber nannte } 
toeiter enthalt ed gar ntdjtd. 3)ad anbere //Der boebe en 
fonning i 5)anmarf u. f. ro. bei (SBebet) ÄämpeDifer. 
1787. p. 26 ifl mobern nnb ganj auS ©ajrc gefdjöpft. 9fri* 
pranb Ijat einiged ©gentljümUdje, tüte ed fdjeint auS ber 
©age. Sobagneffud ganj and 2fripranb$ ber Florentiner 
(Spitomator ganj and $)aulud. 2)ie ßangbärte: ber 
fiangobarben $erfunft enthält bie ädjte audfüljrlidje Sonn. 
*panlud I, 7 täft ben n>efentlict)en 3ttg and, bajj juerfi bie 
SJanbaten ©oban um (Steg bitten, unb baf Sfrea ©obanS 
33ett Ijeiinlid} Derfdjtebt. Srebegar IV, 65 erjäljlt eö Don 
ber ©cMadjt mit ben ©unnett beim Donauübergange. Der 
Sforentiner unb atte ifjm SRorigia madjt attd ©oban einen 
äfluberer, im Übrigen bem Paulus folgettb. Sfripranb unb 
aud iljm Sobagneffud roeiji Don ©oban unb Urea gar nidjtd 
nteljr, fonbern Ifljjt ©ambara Don SRarfed nadj 3talien ge* 
rufen, aber balb uott i§m mieber treggettnefen werben, tuor* 
auf jte ben grauen befielt, jid) mit ijjren £aaren a(d 
SJtänner ju Derflellen. ©otfrieb Don SBiterbo jttm 3. 752 
erjäljlt eben fo. ©alDatteud Slamma unb aud i()m ^an* 
bolo bei SRuratori XII, 93 erjagen, 9flbttht ljabe bied einfl 
ben grauen befohlen, um Äunbfdjafter über bie ©tärfe 
feined #eered ju täufdjen. £>ie Sefdjreibnng Staliend enb* 
fty Dom 3af)re 1391, in SBien h. prof. 800, fagt: Hü 
vero dicti sunt Longobardi a longis barbis. quas qui 
non habebant, ex capillis mulierum sibi faciebant. @ine 
anbere, nodj meljr Dcrfdjnrimmenbe 8orm ber Sage bietet 
bad umd Saljr 900 compilirte Etymologicum magnum s. v. 
ymiov, tüoDon i* bie Äunbe 3acob ©rimmd ©efdjidjte ber 
3>eutfd>en ©pradje ©. 688 Derbattfe: 8*vos yd(} e&coöi 
xai nkrzt %ifoa8uv liteAftöv JiaQexaforo xolg 'Pujiatoig. 
ixelroi 8e öXlyoi ovrss, ävo(£ams 1%&qcl$ jruXag, fyeQOv 
rag 0xAaßf)vfa$. Ihn 8e ol oxXdßoi öUyoi ovreg, ftpsQOv 
rag yvvaixas airwv, xai itSQ^^eroi avral§ öxrjjwt Äv- 



Digitized by 



344 



©te 0efti$tförettiiiig 



8q£iov xai yemdSss i&i<}Xovro. 186ms 8* xo fttijdos xd 
£hn), ^qutuv xovg 'Pctyiafovs, T/wg eiaiy ovxoi; xai 
Etsyov, jtoyyoßaQdoij tovceöxi ßafciav tSmivriv xal 
^axQctv fxovxEg. £ter führen alfo bie Börner ben Seinben, 
um tljre flrinc 3al)l ju verbergen, ifjre ©Haben Dor, unb 
biefe roieber aua bemfelben ©runbe iljre SD3eiber in 9Jlän* 
nergeftalt} bm Flamen aber giebt ben {Römern auf bie un- 
erwartete Shrage bie erftabungSreicfce 9totfj bc8 9fugenblicf8 
ein. 3)ie «ffipitten: Paulus 11,11. 12. «Tgefmunb 
ber erfte Jtönig: ^auluS I, 14—16} bie beiben £)ämfd>en 
fiieber ntnntn ifjn #agelmunber} audj ber ^fngelfäc^fifdje 
SQanberer nennt unter ben ftönigen, bie er befudjt, einen 
9fgelmunb, oljne aber ben Flamen bed SSoIfed beifügen, 
ßamtffio: §>aulu0 I, 15—17. #einridj 8eo jum SBeo* 
toulf p. 31 jie^t in feiner ©eburt bie 9Betfenfage, in feiner 
SDhitter eine $prinjefjin, in ber 9fmajone eine ©djroanen* 
jungfrau, unb in tym fetbjt ben ©djroanenritter, ber roieber 
niemanb anberd iß a(d jener alte ©eeafa. 9t o butf unb 
Sato: ber ßangobarben #erfunft nur gan§ für)} $)aulud 
I, 20 ausführlich- Albuin unb Surifenb: $au(ud I, 
23. 24. Sflbuiu unb Stofimunbe: ber ßangobarbm 
$erfunft} ®regor. Sur, IV, 41} ^auhiS I, 27} nad) einer 
anbern gleichzeitigen ©rjähtung bed (befangenen bei 3$eo* 
pfylatt VI, 10 &atte Sflbuin fie entführt, unb ba^er erfl 
war berJfrieg ausgebrochen, in bem il)r SBater fiel. 91 ar* 
fee ruft STlbuin: bieS erjagt ber wie ed fc^eint gleich 
jeitige gpitomator bed 3batiu8} ber ßangobarbifdje (Sljro* 
nift, ber im 3al)re 641 fdjrieb} Srebegar IV, 65} ber 8. 
£erfunft} bie gjapfHeben} ^auliiS II, 5 unb aus ihm ber 
Florentiner. SonftantinnS $porj>l)tjrogenttu§ de admio. imp. 
27 nennt bie Jfaiferin 3rene, übrigens mit Paulus ftim* 
menb. Die ffierttrirrung ber Sage beginnt fdjon bei Sie* 
nebict t>on ©t. »nbrea c 9, ber aDerbingS §)auluS folgt, 
aber bann auch noch Slarfeö mit Jftotljari )ufammenbringt. 
tfripranb (fift gar jtatt SflbuinS bie ©ambara t>on Slarfeö 



Digitized by 



ber Sangobarben. 345 



gerufen werben, unb babei bic grauen i§re $aare at8 
Störte tragen, woburdj 9tarfe8 befiegt wirb, ©otfrieb Don 
SJiterbo in ben SBerfeu gum 3al)re 752 ebenfo j Sobagnettu8 
be8gleidjen au8 ftripranb} er tjat aber audj uod) eine an* 
bere grjäljlung, Wonach Albuin fein S3olf and ^annonien 
nad) Stalten fü§rt wegen be8 im Kriege mit Sljeoboridj 
oon yaüia üjm angetanen ©djimpfö. fflbiün* gin* 
j n g $)aulu8 II, 9. Über bie einnähme ber einjelnen ©täbte 
feinen in biefen nodj fpäter I)ier unb ba Xrabitionen ge- 
wefen ja fe^nj fo üou ©reöcia giebt eine feiere 2Müejji, 
bie jebodj grojjentI)eil8 nidjtö Sfnbereö ift, ald bad wa6 
9>aulu8 üon ©ifnlf im SJriaul erjätjlt, auf ©reöcia über* 
tragen 5 üon Sreüifo erjäljlt bie «Betreibung 3talien8 in 
Söieu h. prof. 800, bajj bort Marcus quidam Romanus 
Longobardis se potenter opposuiL qai (res bumanas 
facies in clipeo portabat et ob hoc a Iustino impera- 
lore eius palrie ducatum meruit, eine Jabel, bie offenbar 
erft fetjr fpflt entftanben ift, um ben Stauten ber ©tabt 
Trivisio burdj bie tres visus in bem @djifbe jtt erflären. 
Ditfelbe Jöefdjreibung fagt fpfiter: Capto autem patria 
tres reges supra se stotuerunt sab Albino monarcha, 
quorum priraus in Aquilegia, secundas in Ravenna et 
tercius in Papia regnavit. tenuerunlque terram annis 
Iribas vel citra. et facti sunt katbolici omnes. §ftbuitt 
in 5>auia: Paulus II, 27} ber Florentiner wirft bamit 
ben Diaconuö Stomas au8 (Suitincpertd ©efdHifjte jufam* 
nun 5 6obagneffu8 unb ©afoaneu8 Slamma entfleDen ba8 
nodj weiter. VIbtiinS Xob erjäljlen ©regor. Sur. IV, 
41 unb att8 ifym fjrebegar IV, 65} 2Jiariu8} ber Sango* 
barbiffy Sfjroniit} ber 8.#erfunft} ?)aulu8 111,28} STgnel* 
fu8 p. 124 ati8 wirflidjer Sage} ber Florentiner au8 5>au- 
(u8. 3aeobu8 9fquenfl8 unb ©afoaneud Slamma führen a!8 
Stofamunbend ©rabfdjrift in StaDenna an bie 33erfe „Hac 
iacet in luroba Rosemuada, non rosa munda. Non 
redolel, sed olet, quac redolere solet" wetdje fonfl and) 



Digitized by 



346 



a(8 ©rabfdjrift ber gnglifd?en Stofamunbe Slifforb in SBoob* 
ftotf angegeben merben. ©anctulue: ©regor ber@roj$e 
Dialog. 111,37. Der ljeil. £ofpitiu8 bei ©regor. Sur. 
VI, 6 unb baraua bei ^aulna III, 1 fdjeint jum XbtH ber 
ßegenbe ucn ©anctulua nadjgebitbet. Der <3ad)feu 
$ e i m f a 1) r t ©regor. Sur. V, 15. $)milu8 III, 5. 5Eönig 
«futljari ©regor. Sur. IX, 25. X, 3. $aulu8 III, 16. 
27. 9fut§ari8 SBrautfaljrt 9)aulu8 III, 29. Die 
JtönigSfäulen $paulu8 III, 30. 2fgilnlf unb Sljeu* 
belinbe yaitluB III, 29. 34. Die (Stiftung 9Jton= 
jaö: SDtorigia bei SJturatori XII, 1069 aua bortiger ßo* 
ealfage} bie SOTonjaer «§anbfd)rift be8 $paulu8 au8 bem 
elften Saljrljunbert, roetdje Aber biefe Stiftung eine lange, 
Don SRorigia benujjte Snterpolation Ijat, fennt jebodj biefe 
ßegenbe Don ber Saube nidjt. Die rounberlidje (Sage Don 
%f). unb bem SJteertDunber im Dre8bener $elbenbudje 
unb baraua bei #an8 ©ad)8 IV, 130 ber Jf emptener 9fu6* 
gäbe, ift, wie ©rimm II, 47 bemertt, Denoanbt unb Diel* 
feidjt entftonben aud ber gan) äljnüdjen Don Söterttrig bei 
XI)eot>l)ane8 268. «Boccaccio im Decamerone III, 2 ljat fie 
ind SfriDole gejogen. Der ^ e iL (Sabinud Spautuö IV, 
17. STbaloalb: grebegar V, 49 läflt tyn burify 3auber* 
falben tral)nfinnig »erben tinb enblidj an ©ift fterben} 
9>aulu8 IV, 43 ift fürjer unb gan§ tyftorifdj. Stoboalb 
unb ©unbiperga: Srebegar V, 51. äljnlidj fpatiluö 
IV, 49. Stotljar unb ©unbiperga: ftrcbcgar V, 70. 
ßeupidjia unb ber SBolf §)aulu8 IV, 39. ©rimn* 
alba Äinb^eit ^aulua IV, 38. 40. 41. 46. etroaö an* 
ber8 Srebegar V, 69. Sertljari ^aulua IV, 53. V, 2 — 4. 
32. ©rimualba Äriegalift $paulu8 V,5. JRomnalb 
^aulua V, 6—11. baa ßeben be8 tyeil 93arbatu3 bringt 
biefen Zeitigen mit hinein, Don bem §)autu3 nicfctö tueifc 
ober ni^td miffen ttnll} Senebict c. 12. 13 toiebertjolt ed 
mit eignen, jebod> fagen^aften 3ufä|}en. #erjog ßupnd 
yaulua V, 18—22. SBectari $)aulti8 V, 23. © i c a r b 



Digitized by 



bet fcangobarben. 347 



u ttb ©ifinulf »enebict c. 14. fBcrt^ariS Stficf f t^r 
$aulu8 V, 33. Sunincpert unb $§eobota 9>aulu8 
V, 37. ?f 1 a dj i 8 © mp 8 r tt n g *pantu8 V, 36. 38—41. 
CDic aufopfernbe Sreue be8 3Maconu8 SI)oma8 ift ber ©age 
lieb geblieben nodj 6id in bie fpäteften Reiten} nur tjat fie 
fte mit Sflbutn in SBerbinbung gefegt, wie fdjon oben aus 
bem SJlorentiner, ßobagnettuö unb ©afoaneuS angefiifjrt ifh 
5)ejl in ^aoia: $paulu8 VI, 5. Sflbo unb ©raufo 
§>autu8 VI, 6. (Sunincpert unb ber 9Mfd?of $pau* 
hi8 VI, 8. gerbuff unb Sfrgait $aulu8 VI, 24. 
Äönig Siutpranb $paulu8 VI, 22. 38. 43. 58. ßU 
J>ranb8 8u£ af8 9Jtn£: bie Sttooalefer Stjronir III, 1. 
©icarb üon Sremona bei SJturatori VII, 574. SobagnetfuS > 
©afoaneu8 Srlamma. Sfripert ^)anlu8 VI, 35. $erjog 
§)emmo ^aiiluS VI, 26. 45. 51. tfönig 3tatdjt8: 
bie §)apftgefdjid)ten 5 Jöenebirt c. 16, Seo Don DjHa I, 8. 
$etrud de obitu iustorum Casinensium 24; ber SBein* 
berg, ben er bebauet Ijabeu fott, Ijeijit nod) jefet im Älojter 
9tadjifio8 SBigna. Äarlmanu im ßlojter: bie ^apfte 
lebenj bie ©alernitaner Gljronir c.31. Seo 1,7. ©uibo bei 
SflberieuS Srium Sontium a. 747. ©8 ifl eigentlich feine 
Sangobarbtfcbe, fonbern eine Älofterfage, wie bie mit ifjr 
gewiji jufammenl)ängenbe Don 3BaltIjari8 Älofterleben in 
ber SloDalefer Styronif II, 7. Söaltljari ijl fein ßangobar* 
biföer #elb, fo wie aud) ba8 Älofkr 9toüalefe nit^t im 
ßangobarbifdjen Steide, fonbern nod) innerhalb be8 $rän* 
fifrten ©ebietö lag. 9fifhilf8 ©eburt: 9fgneOu8 p. 173 
ofenbar nad) ber ©age üon gamiffio gebitbet. 3>efiber 
unb bie ©d) lange: geben ber Ijeil. 3ulia bei Söturatori 
VII, 577 unb barau8 SJtafoejji in feiner 1412 getriebenen 
©Ijronif bei SJtur. XIV, 847 5 bie artige (Sage fdjeint nidjt 
oljne ©innrirfung ber ®efd)id)te t»ou ®untram8 (Seele bei 
Paulus III, 33 entfianben ju fetyn, 93re8eia, wo bie l)eil. 
3ulia befonbere SBerefjrung genießt, war 2)eftber8§eimat^j 
baljer bat aud? SOIaluejji ©. 845 ©uüge8 über beffen S3e* 



Digitized by 



348 



©ie ©efdndjtfdjreibmig 



jungen auft ßoeattrabitionen. ©ibüia: über bie mit 
Äarl üermäljlte aber balb uon iljm üerpojjene Softer 3)e* 
Pbere Ijerrfdjte fdjon frül) ein £)unfel, mie man an8 ©in* 
jjarb jieljtj fef6fl iljr 9tame fdjtoanft jroifdjen 3)ePberata, 
SBertraba unb ©ibilia. 3n ben Sranjöpfdjen gtomanjen, bic 
9flbericu8 jum 3. 770 anfflljrt, wirb ©ibilta üom Äaifer 
Derflopcnj btx Jftitter ?ttberidj Don 9Jtontbibier, btx pe ge* 
leiten foffte, mirb t»on bem SBerrftt^cr 2Jtad)ariu8 ermorbet> 
fein 3agbl)unb jeigt ben SDWrber an in ©egenroart Äartej 
SDtadjariuö unb feine ©enoffen »erben mit bem Sobe be= 
fhraft} ber Sauer SBarodjer füfyrt ©ibilia nadj ber £ei* 
matb, unter allerlei Säljrlidjreiten mit bem 9t8uber ©iri* 
maxb u. a.$ ftc fommt bann jum Äönig 9totl)ar, unb fb^nt 
pd) am 6nbe mieber mit Jfarl au8. Äarl8 9fnjug beim 
9Jtönd} Don (3t. ©äffen II, 17 ifl Sränfifdje @age, ganj 
im Sfranrifdjen ©tilj bie Stoüalefer Gtjronif 111,7 Ijat einen 
©djajj ^errlidjer ßoealfagen erhalten. 35afj SBerratl) im 
©piele gercefen, ber gewöhnliche Srofl ber SBepegten unb 
bieömal nidjt ol)ne®runb, erwähnen fdjon 9fgneffu8 p. 177 j 
ber ©alernitaner c. 9 5 bie Dorbebeutenben §immel8jridjen 
«fgnefluS 180 b . 2>ie legten ©d)[a$ten erjagen bie 
9tot?aIefer Gfljronif, bie fpafpon beö ?fmicu8 unb STmtfiuS, 
3aeobu8 9f<|uenp8 unb ©afoaneuS Slamma c. 121. 9Baö 
SJtafoejji bei SJturatori XIV, 850 Ijat, fdjemt faum fagen* 
ljaft, fonbern Don iljm felbp nadj Spanlne aSefdjreibung 0011 
ßamifpoö ©ieg Aber bie Bulgaren gemalt. Defiberd 
gnbe ip febon bei ben tjiftorifdjcn Quellen bunfelj bie 
@t. ©affer 2fnnalen (äffen il)u in Sorbie in frommen SHJer* 
fen fein ßeben befdjliejjen} nad) Sfnfelm u. a. fanbte Äarl 
\f)\\ naij ßüttic^ 5 bie ©alemitaner C^ronif fdjreibt c 9: 
//man fagt, er fetj geblenbet"} bie Utoüalefer III, 13 bedgleU 
djen} 3acob t?on Sfcqui läßt il)n erP in SSienne, bann in 
yatyfana im fpotfjale leben 5 SJtafoejji p.851 im itlofler ju 
9>ari8$ er Ijat bie fdjöne Sage Don ben Spüren, bie fid) 
t?on felbp t?or iljm ttjfnen ju ßarlö a3errounbenma \ f 



Digitized by 



btt gongobarben. 349 



toaxb audj üon bem gebleubeten Safftto erjäljlt, jfarl §abe 
mit ©taunen einfl gefehlt, mit ein Sngel ben blinben 
®rctd im Älofler geleitet Ijabe. 9fbelgi3 iß wie $er* 
;og (Srnft ein ßiebling beS S3oIf9liebeÖ geworben, ba8 jidj 
immer benen juwenbet, bie im (SIenbe fmb. 9Ba8 bie 9to* 
üalefer 6§ronif III, 10. 14. 21 ff. barauö erhalten ljat, 
gehört ju bem ^rädjtigften, wa8 wir üon alter epifd)er 
Dichtung rennen} 9f beigte, ber $eimatl)Iofe, erfdjeint barin 
fo gemattig an SJhitl) unb Äraft, baß felbfl ber große Äarl 
baneben Hein wirb unb ju niebrer ßift greift, ©o enbet 
bie ©age ber ßangobarben groß unb ebel, beö fräftigen 
33olfe8 wertf). (Sin 9tad)flang ift, wa8 bie ©alernitanet 
Sljronif c. 9.37 üon $)aulu8 35iaconu6 93erbannung 
unb SJludjt }u 9frify8, c. 10—13 üon £arl8unb?frU 
dji8 Begegnung, c. 19 üon 9f r i efe i 3ugenb, unb c. 
14—16 Don feiner ©eredjtigfeit unb 2öei8f;eit erjät;lt. 

©ecuubuS üon Sribent. 

<3ecunbu8 wirb üon $paulu8 3)iaconu8 an brei ©teilen 
genannt, juerfi III, 28 Secundus qui aliqua de Lango- 
bardorum geslis scripsit; bann erft wieber IV, 27 Ada- 
loald . . suseeptus de fönte est a Secundo servo Chri- 
sti de Tridento, cuius saepe feeimus mentionem, wo 
ba8 SEBort saepe geigt, baß ^aitluö iljn nodj an Dielen 
anbern ©teilen auSgefdjrteben unb nur feinen Sftamen ju 
nennen üergeffen Ijat} julefct IV, 42 Sequenti quoque 
mense Martio defunetus est apud Tridentum Secundas 
servas Christi, de quo saepe iam diximus, qui usque 
ad sua tempora succinetam de Langobardorum geslis 
composuit historiam. Dieö fmb bie einigen ©teilen, wo 
ftauhtd ifjti erwähnt ©regor b. ©r. nennt iljn 2fbt in 
bem ©riefe an S^eubelinbe XIV, 12, wo ©eeunbuS als 
Sfnljänfler ber brei Äapitel unb al8 ©djüfcting Sljeubelin« 
benS erfdjeint, bie ben §)a{)ft gebeten Ijatte, auf feineu ©rief 
unb feine ©Triften Aber ben 9fquilejifd)en £a|riteljheit *u 



Digitized by 



350 Sie ©fföu^tfätei&ttttft 



antworten, unb IX, 52 fdjreibt ©regor an $n mit feljr 
großem ßobe. 9tadj ben obigen ©teQen bei 9>aulu8 taufte 
er im 3al)re 603 in gjtonja 9fgiluIfS unb 3$eubelinben8 
@oljn 9fbaIoaIb, unb flarb in Sribent im 2Jtärj 612. 3>a8 
ift alles, waS wir üon il)m wtffen. Den befdjeibenen Sitel 
servus Christi fyatte er ol)nc 3weifel felber im Sitel feines 
furjen 83udje8 Gesta Langobardorum gebraucht} 
fonft würbe yauhtS il)n md)t jweimal fo eigentljümlid) 
nennen. 3>a8 2Berf felbfr fdjeint leiber oerlorenj baljer 
uerbient genaue Sftadjforfdjuug bie 9fngabe beS Stoüereber 
SlotarS Sfnton Gmmert in 9Jtone'S STnjeiger 1839 p. 282, 
baf eine $anbfd)rift beSfelben aus bem jwötften 3a()rlj. 
fid> im 9frdjto ju SBrijren bejtnbe. 3)e 9tubei8 Ijält bafür 
ben ffeinen Don 6f;rift herausgegebenen 9flmf, Don bem 
weiter unten bie9tebe fetjn wirb} allein auferbem baf ber 
Diel ju furj ift, um ^auluS Angaben auf il)n bejieljen ju 
fönnen, geljt er aud) über ©emubuS Sob l)erab. ?fud} 
baS öragment, in welkem ©arampi unb SSoneHi ben ©(fyluf 
Don ©ecunbuS verlorner @efd?id)te entbeJt ju Ijaben glaub- 
ten, fdjeint bod? oiclmetjr ber ©djlujj einer Don Stantibus 
im 3. 580 getriebenen Urfunbe ober ©tjnobalacte §u fetjn. 
Der Äarbinal ©arampi fanb eS in SBeingarten in einer 
Jfanonfammlung be8 neunten ober jefyiten 3al)rljunbert8 
unb tljeilte e8 an SBonefli mit, ber eö Verausgab in feineu 
Notizie storiche della cbiesa di Trento. Trento 1762. 4°. 
unb 9fnmerfungen baju gab in feinen Monumenta eccle- 
siaeTridcnlinae. Trid. 1765. 4°. Woraus SarloSrolja eö 
Wieber gebruit hat in feinem Codice diplomatico Lango- 
bardo. Nap. 1845. fol. I, 10. GS lautet: A principio 
usque ad passionem Domini sunt anni 5229. passo 
Christo usque in presentem annum sunt 554. et a pre- 
sente pascha iuxta prophete eloquiam, secundum qaod 
humane fragilitali datur capere intellectam, restant de 
presenti seculo anni 217. et in hoc supramemorato 
anno fuit bissextus, residenübus in Italia Longobardis 



Digitized by 



btv Songoborben. 



351 



annis 12, co quod secunda indictione in ea ingressi 
sint mense Maio. Acta sunt suprascripta omnia in ci- 
vitate Tridenlina, in loco Anagnis, presedente Agnello 
episcopo, anno 3° eipleto. Ego Secandus servas 
Christi scripsi hec conversionis sacre relegionis mee 
anno 15°, iroperü Tiberii anno 1°, mense lanio, indic- 
tione 13«. CDtefe 3nbiction beginnt mit ©eptember 579, 
alfo ift ber Sunt brrftlbtn 3uni 580 } bissextus tvax and) 
580} folglich Tiberii anno I, roeldjeB Dom 5. Ort. 578 
—579 läuft, ein 3rrtl)um be8 ©eeunbuö ober ein geiler 
beS ?fbfd?reiber8 ftatt anno II. $)er Ort Sfnagniö ift nad) 
ßfuöer GajM Sftan im S3al bi 9ton, am Sftoee, ber in bie 
ßtfdj fliegt Civilas Tridenlina ijl bie ganje abiöcefc, nadi 
einem geroöljnlidjen ©pradjgebraudje, ruie fdjon JBoneflt an* 
merft. #iernad} wäre ©ecuubue im Sflter Don wenigflena 
70 3aßren gejlorben. 

CDer ßangobarbeu ^erfnnft. 

A. 9fls idj im SBinter 1838 jufammeujWIte, ivaö Don 
furjen ©efdjidjten ber ßangobarben unb Don Sfuöjügen aus 
%)a\iU\B Diaconue befannt war, tljeilte mir ^erfe aus ber 
SWabriter ^anbfdjrift bed ßangobarbifdjen ©efefceö ein ©tüi 
mit „In nomine Domini incipit origo gentis Langobar- 
dorum id est sub consule — et post ipsum regnavit 
Bertbaris", tüeldjeS ebenfalls nur ein Sfuöjug aud $au(ua 
fd)ien, ba e8 mit beffen ©orten faft roörtlid) übereinfHmmtc. 
Die (Spradje jebod? unb ber ©til Ijatte beu barbarifdjen 
Wnftöd) früherer 3eit, in ben Flamen mar manche SfbireU 
^jung, unb fjicr unb ba fam ginjelnefc Dor, mad fid) bei 
$)aulu8 gar nidjt finbet. ©o bitten l)ier Sfmbri unb Sffft 
®oban um ben ©ieg, bei ^auluö btojj bie SJanbaten. Frea 
giravit lectnm ubi recumbebat vir eius, et fecit faciem 
eins contra ori entern, et excitavit eum, ein nd)t fagen* 
baftrr 3ufl, ber bei ^aulu8 feljlt. ßamiffio tyeijjt ei ge- 
nere Gogingus, alfo ein Sertuanbter 9fgilmunb8, wäljreub 



Digitized by 



352 5Die <3ef$t$tfffjreiinitg 

% ilju ju einem SJinbling mad)t. 9fuboad)ari jietjt aus de 
Ravenna cum exercilu Alanorum, roaö bei §). feljlt. 
SBadjo Ijeijjt bei fp. filias Zuchilonis, ^icr bagegen occi- 
dit Wacho filius Uniquis Tatonem regem barbanum 
suum cum Zuchilone, roomit nud) 9totl)ari8 SBorrebe 
fHntmt. SSadjoe erjle ©emal)lin Ijeijjt Softer beö XIjürin* 
gerfönigö Sifub, tüeldjen Flamen $p. nidjt fennt. 38or ber 
audj bei fp. üorfommenben genealogifdjen ©emerfung Isü 
orancs Lethinges fuerunt ffrljt l)ier ba8 SBort Farigaidus. 
83ei SflbuinB Sinjugc in Stalien fyeijjt eS: Secunda vero 
indictione ceperunt praedare in Italia, tertia autem in- 
dictione factus est dominus Ilaliae, n?aö §). feljlt. Albuin 
tmrb ermorbet üon #ilmid}i8 unb Sftofemunbe per coosi- 
lium Peredeo, alfo grabe umgefeljrt wie bei $)au(u8. 3)er 
gjrard) fdjiit ber {Rofemunbe eine navis angarialis. Äönifl 
Ctlepl) fyeijjt de Beieos, tüie in 9totl)ari8 ^rolog, tt>a§ §). 
feljlt, unb t)errfd)t annos duos, bei nur anfcertljalb. 
3)ie ©erjöge [jerrfdjen a. duodeeim, bei 9p. jel)n. %{)t\\* 
belinbenö OTutter fyeijJt Walderada, unb ifjren ©ruber ®ttn- 
bualb ordinavit Autaris rex ducem in civitatem Aslense, 
roaö beibeö bei feljlt. Sfutljari ^errfct)t a. septem, bei 
5). fed}8. Sfgilulf Ijeijjt Thuringus , nrie bei Stotljari, n>aft 
5). feljlt. fftotfyari r>errfct)t a. decem et septem, bei §>. 
nur fedjeje^n unb trier 9Jtonate. JRoboalb feljlt ganj, eben* 
fb SBertari unb ©obipert, bie funfjel)n SJlonate regie* 
reu läjjt} unb mit ©rimualbe 9tad>folger SBertari fd>(ie^t 
ba8 ©anje, oljne beffen {Regierungöjafyre anjugeben. 

Siiefe Sfbweidjungen fönneu unmöglich ton einem bloßen 
Spitomator l;errtt[;ren, fonbern fefeen eine eigne Ctuefle Der* 
aus. 9TI8 idj, um fie genauer aufyufdjeiben, 3eile für 3eile 
mit yaulu8 Sejrt Derglitfj, fo fielen mir bejfen SBorte über 
3öad)o I, 21 auf: Hoc si quis mendacium et non rci 
existimal veritalem, relegat prologum edieli quem rex 
Rothari de Langobardorum legibus composuit, et paene 
in omnibus hoc codieibus, sieul nos in hac istoria. 



Digitized by 



btt Sangobarbeii. 353 



scriptum repperiet. SMefe 9Borte Wimen auf bie befannte 
Sorrebe Stotljarie nicht gel)n, beim in ber fhfyt fein Söort 
ber 9frtj bagegen paffen fte uoHfommen auf bie twrliegenbe 
furje ©efdjidjte, weldje wörtlich grabe ba§ enthält, worauf 
ßd) beruft, ©eilte fie nidjt eben jener Prologas edicti 
felbfl feljn? 3n btefer 9fnnal)me erflärt ftd) bie barbarifdje 
SJpradbe, bie alten Stamenöformen unb bad ßangobarbtfdje 
9Bort Farigaidus, bie wörtliche ÜbereinfKmmung mit *pau= 
luS, unb t>or allem ba8, was fyier anberö unb mel)r aI8 
bei $aulu8 jhl)t. §)aulud, ber bie 9fu8brütfe feiner CUiel* 
len überhaupt gern beibehält, fyat eö audj Ijier getljan, fo 
Diel eö bei feiner 9fuöfül)rUdjfeit unb ber Äürje biefeö 
SBerfdjenö möglich war. (Sinjelneö Ijat er babei auögelaffen, 
namentlid) Flamen unb furje SBemerfungenj bei Ruberem 
gibt er anberen roiberfpredjenben Quellen ben SBorjug, 
j. 33. bei ßamifftoö tfbfunft, über ^erebeud unb in ben 
itbuigöjaljren, wo er ofenbar nodj ein jweiteö SBerjeidjnij* 
benufctei einmal tjnt er grabe}u etwaö mijjoerftauben, näm* 
Ctd^ inbem er SBadjo filius Zuchilonis nennt. Sftidjt allein 
aber, baj» er biefe furje ©efdjidjte benufct ljat: fie ifi ber 
«Jaben, bem er in feinem SBerfe folgt, unb auf ben er Don 
allen 2fbfdjweifungen jurütffommt. ©ewöOnlidj gibt er eö 
audj felber an, wenn er it;u oerläjjt ober wieber ju iljm 
jurücf f et)rt , j. 83. I, 4 nec ab re esse arbitror, paulis- 
per Darrand i ordinein postponere. I, 6 bis ita preli- 
batis, ad ceptam narrandi Seriem redearous. I, 26 bis 
corsim narratis, ad nostrae Seriem revertamur histo- 
riae. II, 13 nunc ad bistoriae Seriem revertamur. 
II, 24 nunc ad bistoriae ordinem redeamus. III, 34 
sed nos his breviter contactis, ad bistoriam revertamur. 
IV, 38 exigit locus postposita generali bistoria unb nad$er 
Nunc generalis bistoriae revertamur ad tramitem. 3)icfe 
fo oft genannte series bistoriae nun ifl eben feine anbere 
als unfere furje @efd)id)te. 9fucfy bae fcerbient S3ead)tung, 
bajj fte pdj auf miinblidje Überliefenmg beruft (et dicilur 



Digitized by 



354 



©te <Bef$idjtfffjteitaiig 



quia fecerunl sibi regem nomine Agilmund, unb Don 
ijetljuc et dicitur quia regnasset a. 40), wo ^auluö baö 
ttid)t tfjut. ©nblidj paflt aud) *p. 9fu8brutf paene in Om- 
nibus hoc codicibns scriptum repperiet üoßfjommen. & 
mußte bemnad» fcfyon bamald $anbfd)riften brö ßangobar* 
bifdjeu ©efefceö geben, in bette» biefe ©efdjidjte nidjt ftanb} 
ttnb foldjer fnib and) unter ben ftebjefyn mir beTaunten 
jftjtt, im SBatifan, in 9Bü(fenbüttel, SBenebig, Sforenj, 3te 
rona, 9Jtailanb, SBien, bie ^7ineDifc^e • gflenftfdje unb bie 
Sfyuanifcbe ; Don jwei anbern, ber ©angaller unb ber 
fparifer 4613, ift eö ungetuiß, ba \l)x Sfnfang verloren ift. 
fflortjanben ift fte biegen in ber 2Jtabriber unb in ber 
tum 8a Saüa, wie attö beren 33efd)reibung bei $perfc 9frdi. 
V, 248 fyenwging. Sfudj Don ber SJtobenefer uermut^ete 
id), bajj, wa8 SOtttratori SS. l b , 8 barin nennt narraliun- 
cula de illius gentis origine ac regibus expressa est ex 
Pauli Diaconi historia, ideoque uti superfluam suis 
tenebris dimisi, nidjtö Sfnbere0 fet; al8 biefelbe Fttrje @e* 
fdjidjte, bie SDhiratori nur irrig für einen 9fu8$ug au6 y. 
bielt. S3ou ber Sereettefer fagt SBlume Sfrdj. V, 233 : „2JM 
ber erflen Cluaternion ifl Stotljariö SJorrebe unb ber $fn* 
fang btö 3nljalt6t?erjeid)tuffe8 verloren ) ba aber bie jroeite 
fdjon mit ber 26ffrn Stummer biefeö SScrjcidjttiffcö beginnt, 
fo fattn baö Seljtenbe unmflglid) adjt ganjc SMätter gefflllt 
babenj e8 i(l baljer nidjt untüafyrfdjeinttcb, bajj bie erjfcn 
SMätter ju ©emälben benufct tuaren." Xa aber t»or @ri~ 
mualbö unb ßiutpranbö ©efefcen in biefer $anbfd?rift feine 
©emälbe fielen, fo fdjicu mir toaf)rfd}einlid*er,. bajj aucfy im 
9fttfange nidjt 5MIber, fonbern jene furje ©efdjidjte gejian* 
ben Ijabe. 3n ber ©otljaer enblidj fielet fcor ben 2ango- 
barbifdjen ©efefeen cbenfaffa ein 9fbrip ber ©efdjidjte bi3 
auf 5>ipin, ber jttrifdjen 807 unb 810 abgefaßt ift unb jene 
furje ©efdjidjte faft ganj in fldj aufgenommen Ijat. 

Sftteö bieö befeftigte meine 9Cnftcfyt Don bem Sflter unb 
ber SOiäMigfeit biefeS nun al8 älteßc .C;ttet(e beö yattlttS 



Digitized by 



hex £attgobarbrn. 



355 



erfdjtiucnbtii ©tfufeS, unb id) fütjrtt fic weiter au8 in einem 
Weinen STnffabe, Don bem jebodj nid)t8 gebrutft ijl ald eine 
. furje Sfngabe, treibe barauS $pcrfc im fjrftljjafir 1839 im 
?frd)iD VII, 771 mittbeilte. 3m folgenben Sabre fanb id) 
in ^rtriö eine Sfbfdjrift be8 CtaDenfer Sober, unb fpäter 
überjeugte mid) bejfen Sfnftdjt in 8a SaDa felbft, baß er 
unb ber Don SMabrib in biefem ©tfltfe au8 einem unb bem* 
felben ©remplare abftammen. SBon ber SDtobcnefer $anb* 
fdmft aber würbe ineine SBermutljung betätigt burdj ben 
Dr. 3oI)anne8 SJterfel au3 9lttrnberg, at8 bejfen jahrelange 
Diclfeitige Sorfdjungen über alted ©ermanifdjeö 9tedjt iljn 
au8 ben (Stäben ber SBaticana, wo SaureanfS großes 
SBol)lwolIen für iljn aud) mir ju ®ute tarn, im Sommer 
1846 und) Sötobeua föbrten. Die Sfbfdjrift, weldje id), wie 
fo Diele8 2fnbete, feiner Sreunbfdjaft Derbanfe, war mir Don 
boppeltem Söertbe} benn außer bem, baß fie meine Sfnfidjt 
betätigte, gibt fit aud) einen Diel beifern unb urfprftnglU 
d?em Xejtf al8 bie SDlabriber unb CtaDenfer. SSeDor id) fic 
nod) fannte, teilte id) ben SDtabriber Sert an Sacob 
©rimm mit, welker ein ©tüi barau8, nämtid) bie Sage 
Don @oban unb ben ßangbarten, in $aupt8 3titfdjrift 
1845 V, 1. befannt gemadjt §at. Daö ©anje if! nod) im* 
gebnteft} Söaube bi JBeöme in Surin l)at e8 aud ber 9Jla= 
briber unb EaDtnfer #anbfd)rift Dor feiner 9fu8gabe ber 
ßangobarbifd)en ©efefce in ben Stürmer Historiae Patriae 
Monumenta fdjon 1845 abbruefen lajfen, wo ber ©raf 
S3nlbi unb Wbbate ©ayera mir bie 9fu8l)iingebogen geigten } 
bie Sfnmerfungen waren bamal8 nod) nid)t gebrueft , unb 
crfdjienen ift ba8 ©anje, fo Diel id) weiß, aud) jefct nod) 
nidjt 

Über bie (Sntfleljung be8 SBerfed ftnb wir oljue ade 
91ad)rid)t} ber einjige 9fuffd)luß barüber läßt jid) au8 ben 
$anbfd)riften be8 8angobarbifd)en ©efefceS fc^öpfen. X>ie 
Afteftr Don allen, bie ©an galler, au8 bem Anfange be8 
a^ten 3abrljunbert8, betrieben ?Trd)iü V, 226, bat leiber 
«rdfifo k. X. «anb. 24 



Digitized by 



356 5Die ®eföi<fjtf<fjreibititg 



bie erften SMätter mit 9toMjari8 SBorrebe unb bcm 3nber 
üerloren j n>a8 um fo mefyr ju bebauern ift, ba biefe £>anb* 
fdjrift nur Stotfyariö ©biet enthielt ©o ifl e8 ungemifj, 
ob uid)t and) biefe furje ©efd^id;tf barin ffrmb; bod) möchte 
id) ba8 aue btn unten aujufüljrenben ©rfinben bejroeifeln. 
CDemnad) bleibt fftr unfer SBerf bie trf»e 

1) bic 88 er c eil ef er $anbfd?rift, and) nod) au8 bem 
ad>ten 3al)rf)unbert, betrieben Sfrd)to V, 230. ©ie Ijat 
ebenfalls bie erfte Quaternion üerloren, unb tme fdjon oben 
flefagt, ifi ed mir gewiß, bajj barauf eben biefe ©efdjidjte 
ftonb. ©te entljÄlt bie ©efefce Don 9totljari8, ©rimualb 
unb ßiutyranbj ba aber ba8 6nbe Derloren ifl, fo ijl e8 
ungetoijj, ob nidjt and) 3tatd)i8 unb SfifhilfS ©efefee barin 
ftanben. 

2) 3)ie 9Jlobenefer $anbftrift Dom 3aljre 991 (be* 
trieben 9frd)iü V, 262, SWuratori I b , 8. Zaccaria bibl. 
di storia litter. 11,377) enthält: „Moysen gentis Hebreo- 
rum etc.; bie poetifdjen Inhaltsangaben) fragen über baS 
gtümiföe 3ted>t unb Siegeln für Stifter; Silber} Lex Sa- 
lica in ungetüöljnUdjer Drbnung} Ribuariorum ; Lango- 
bardorum in 60 Stubrifen, aud ben ©efefceu Don JRotfyariS, 
©rimualb, ßiutpranb, 9tatdji8 unb Sfifhilf fyftematifdj ge* 
orbnet, aber ganj anberd a(d in ber fpäteren ßombarba, 
unb ofyne SBorrebe unb 3ubepj Alamannorum ; Baioario- 
rum; Capitularia Äarl8, $pipin8, £ubroig8, ßotf)ar8 unb 
8ubioig8 II. S3or alle biefem Daran geljt aber eine unge* 
jäljlte Qnaternion, beren f. 1 verloren ifl, e8 enthielt ben 
Anfang Don Sfu8jttgen au8 3fibor über 9tömifdje8 9te*t, 
toeldje and) ba8 jtoeite, britte unb Dierte JBlatt füllen} f. 5 
ifl leer} f. 5' beginnt mit einer faft unleferlidjen 3«le 

„ . . . ro orum. Erat insula qnae dicitar Scadan 

quod interpretatur — occisus est a suis" ttnfre Furje 
©efdjidjte, mit Dielfacfyen (Sorrecturen uub einigen Stanb* 
bemerfungen im Anfange, welche burd) SBefdjneiben ber 
§anbfd)rift ettoa8 gelitten l;aben} fie fd)liefjt unter @ri- 



Digitized by 



btt ßangobarben. 



357 



mttalb, beffen 9tegierttng$batter nodj angegeben ifl, faft in 
ber SJiitte ber erften Seite üon f. 7. £iefelbe $anb fflljrt 
fogfeidj fort, ol)ne tiberfdjrift unb Trennung, mir mit einer 
neuen 3eile beginnenb „Primas rex Langobardorum fuit 
Agelmad ex genere Guingus — filius Ulfora" wörtlidj 
au8 9totf;ari6 SBorrebe, mir bajj ego fefjlt. 2>ann lieber 
mit einer netten 3*ile beginnenb folgt: „Post Grimuald 
ul supra regnavit Perlari — Karolas a. XL", alfo eine 
fnrje tSortfefcung nnferer ©efd)id)te in wenigen 3ti(en. §ier? 
ltadj ftnb fteben 3«Ien leer} bann folgt ein Jfaiferüerjeidj* 
irifl ol)ne9tegierung8jaljre: Successiones imperatomm post 
dnl nri Ihü Xpi incamationem. Christus natas est 
XLIl<> Octaviani imperatoris anno. Obüt Oclavianus suc- 
cedente Tiberio — decedenle Iusliniano Pipinus primus 
regna reeepit Defuncto Pipino regnavit Karolus. Mor- 
Ido Karolo regnaverunt Pipinus et Karlomannus. Post 
Pipinum Karolus imperator factus fuit. Post decessum 
Karoli imperavit Hlodovicus eius filius. 9lnd) einem 
leeren Staunte Uon adjt 3eileu ftefjt: Testes boni sunt, 
quorum et lides et opinio probatur. Xex Sleft ber 
(Seite f. 8 unb f. b' ijt leer. Sfuö biefer JBefdjreibung, 
bic idj Dr. SWerfel toerbanft, ergibt fit), bajj ber Drbner 
ber SDtobenefer $anbfdjrtft einen filtern 6obep oor ftdj fjatte, 
in weitem bie fttrje ©efdjidjte bid et occisus est a suis" 
unb bann fogleidj Äot^ariö ^rolog ttnb feine, ©rtmualbS, 
ßiutpranbö, 9tatdji8 unb SfifhilfS ©efefce ftanben, wo aber 
t?on fpäterer #anb hinter Äotljaria Prolog m dn** I«»« 
Stelle bie ©efdjidjte bie auf Deftber fortgefefrt mar 5 triel* 
leicht waren audj bort bie Kapitularien jngefttgt unb baS 
Katfer&erjeidjniji. Xer SDlobenefer ©djreiber na^m biefen 
(Sobej: nebft einem anbem, ber bie übrigen SBotttredjte ent* 
hielt, unb fefcte barauO ben feinigen jufammen, wobei er 
aber bie gbicte ber ßangobarbifdjen Könige in ein Softem 
bradjte. £>a er hierbei bie Prologe nidjt Ijatte anbringen 
Fönnen, fo legte er eine befonbere Duaternion t»or, unb 

24* 



Digitized by 



358 



5Die Seftufttfdjretfang 



fdjrteb barauf bie ©efdjtdjte unb allerlei 9fnbere8, tuad in 
feineu Originalen flaub. 3)er §)rolog be8 9totbari8 pafte 
für tyn nidjt mel)r, ba er bie ©efefce ftfhmatifdj georbnet 
Ijatte, er nal)m baljer mir bie Äönig8reilje imb ben ©tamm* 
bäum barau8, unb fügte ba8 jiemlidj ungefdjitft gteidj fyin* 
ter bie ©efdjidjte, anjtatt e8 erft hinter bie Sortfefrung ju 
{teilen. Dorf) fjtelt er fidj Don eignen Interpolationen ganj 
frei, fo baji ttrir in il)m ben ältejlen unb befteu Sert 
ijaben. 

3a) Die SDlabriber $anbfd)rift D, 117, befdmeben 
Sfrdjtü VII, 770, im jeljnten 3al)rl)unbert im ©enefcenta* 
mftyen getrieben, enthält f. 1 „In n. D. ine. origo gen- 
ti$ Langobardorum, id est sab consule qui dicitur Sca- 
danan quod interpretamur — occisus est a sais. et r. 
Grimoald a. novem. et post ipsum r. Bertbaris", alfo 
ein paar SBorte meljr al8 in SRobena, ber Sejrt aber nidjt 
fo gut roie bort, mit mannen Seglern unb imflfürltdjen 
^Uberlingen, bodj aud) einjetuen befferen fieSartenj für uns 
abgetrieben ton Dr.Duflot unb nad#er toieber Don Änufl 
f. 5 Stotljarie Prolog, 3nber, JBilb unb ©efefcej f. 72' 
©rimoalbd Snbejr unb ©efejjej f. 75 fiiutpranbd Snbtr 
unb ©efefeej f. 141 9tahf)i8 83ilb, »orrebe unb ©efefre} 
f. 148' tfijhilf» SSilb unb ©efefeej f. 157 9fred>i8 »Üb, 
SBorrebe unb ©efefeej f. 161 Pauca de glosa, ein ©(offar, 
in weitem bie #anbfd)rift mit bem Snbe Don f. 162 ab? 
bricht. S)er fo verlorene lefete 3$eü berfelben ift nad> $er| 
Vermittlung 9f. VU, 770 erhalten in ber jtoeiten $filftr 
ber $anbförift Sfjigi F, IV, 75, betrieben «f. V, 309, 
weldje au8 jtoei urfprünglidj nic^t jufammengeljörigen ©tüf* 
fen befielt. 3)a8 erfte, erfl foäter mit bem jweiten jnfam* 
mengebunben, enthält auf ben erfhn 58 SMättern ber #anb* 
fc^rift 83enebict8 GHjronifi ba8 jroeite beginnt f. 59 mitten 
in bemGnbe üon einf>arb8 8eben Äaifer Äarldj alfo pnb 
einige JQuatemioneu Derloren, toeldje ben ©djltifi be8 obi- 
gen ®Ioffar8 unb faft ben ganjm ©nfyarb enthielten (ber 



Digitized by 



btt £ang»batbett. 



359 



alfo in tiefer $anbfd?rift grabt wie in ber Statiner im 
SRheinifchen 8frd)to I betriebenen #anbf<hrift ben Kapitula- 
rien üorgefefrt mar)} f. 59' De alode; f. 60 bie ßango* 
barbifdjen Äapitulare Jfarlö, $Hpin6, ßubtoigö, ßotljarö, 
£ubroig§ II, in welchen (enteren bie $anbfd)rift abermald 
abbricht, ba il)re lefcten ©lütter öerloren Pnb. 

3 b) Die Saüenfer $anbfd}rift, betrieben Don ^>erfr 
Wrc^iD V, 247, Don (Siner #anb au8 bem 8fnfange bed 
elften 3ahrhnnbert6, nach {Dierfeld JBermuthung in 9Ronte* 
cajino unter 9fbt Xtyobalb 1023 getrieben (Tosti storia 
di M. Cassino I, 287), nnb erjt im 3.if)re 1263 auö ber 
Äirdje Safale JRuptum nach Sa (Staüa gefommen, enthält: 
f. 1 39ilb, ©oban mit Sfrea nnb ben SBinntlern barfteflenbi 
bann gleich „In n. d. n. L C. incipit horigo gentis nostre 
Langobardorum , id est consuli qai dicitur Scandanan 
qood ioterprelatur — et post ipsum regnavit Vertan 
rex" ganj nrie in ber SJtabriber ^anbfdjrift, mir etroaö 
fehlerhafter \ baö jtveite SMatt mit ben SBorten Respondit 
— habu ifl oerloren \ ich I) a & e bat ©anje anö einer Gopie 
in $)ari8 R&ida St Germain carton 157 abgetrieben 
nnb tiefe 9fbfcbrift in 8a Gaüa nach & tr #<tnbfchrift felbfl 
berichtigt; f. 5 9totl)ari8 JBorrebe, Snbejr, SBilb, ©efe^e > 
f. 79' ©rimualbs 3nbej: nnb ©efefee} f. 83 ßiutpranbö 
Snber. nnb ©efefrej f. 158* 9tatd}ie »orrebe, Snbejr, »ilb, 
©efefre; f. 168 3fifhilf8 «Bombe, SBilb, ©efefee; auf ben 
©djlttj* f. 177 in ber SDtitte folgt gleich üon berfelben $anb 
ber «Brief beö Styjantinifchen Äaifer8 an ftarl nebft ber 
Sfnttoort, aud ber Sajlnefer $anbfchrift 353 abgefchrieben; 
f. 178' „Asiatin u e. deeeptio — iure i. e. legem. Expl. 
closo" ein fnrjeö ©loffar ohne Überfdjrift} f. 182' „Inc. 
de rege* Lang, quomodo regnaveruni in hoc mundo. 
Alboin — Totooicam reg n um suiim" ein Äönig8* nnb 
Äaifert»erjeichnif, baS ber Schreiber auö einer alten $anb* 
fchrift (SrchempertS abgefdjrieben , aber aud $}aulud unb 
befielt ältefkr Caßnefer Sortfejjung interpoürt ljat\ f. 187 



Digitized by 



360 



5Die ®ef$i$tf<Ijretfcititg 



„Anni ducibu* Beneventi et prin. Zollo — indiclione 
quarta" au8 ber Gtaftnefer $anbfd)rift 353, mir ba8 6nbe 
eigen } baljinter gleid) bie SRadjridjt Don (2rautüperga8 ©djen* 
fung, ebenbaljer} f. 189 „Landulfus senior — et regna- 
vit in ea mensibas quatluor" bie dürften Don (Sapita, eben* 
bal)erj f. 193 Sfredji* »üb tmb ©efe^e } f. 199 Sfbeldjid 
S3ifb nnb ©efefrej f. 207' 3o!jann8 JBilb unb ©efefce-, 
f. 209 »über nnb Kapitularien tfarl8, gubnrigö, 9>ipin8, 
8otljar$, in bem bie $anbfd)rift burdj ben SBerlujl bcr [efe* 
ten SMätter abbricht Der ©djreiber benufete alfo baßfclbe 
Original tüie ber 9Jiabriberj aber fo nrie biefer ben Äapt* 
tnlarien a(8 Ijiflorifc^e ginleitung ginl)arb8 geben Karls 
Dorfefcte, fo fleüte ber SaDenfrr Dor bie ©eneDentanifdjen 
©efefce aud einer anbent jQneHe bie SBerjridjnijfe ber Se* 
MDentanifdjen nnb ßapuanifdjen gttrflen. 

Der ©otljauer Sompilator entließ , Don bem fogleidj 
bie Siebe fel;n fcirb, l)at ebeufatta biefe furje ©efdjidjte jum 
©runbe gelegt, fie aber Dielfad) interpofirt. SBon 9totl)ari 
ober eigentlidj fcfyon Don 9Cbaloalb an Derläft er fte aber 
gÄnjlid), nnb ed Kirnte baljer [feinen, bajj fein Original 
fdjon mit JRotljari anhörte. Da er aber aud) ben Sfnfang 
biö auf Dboafcr gänjlid) roeggelajfen Ijat, fo ift eö mir 
roaljrfrfjeinlidjer, bafi aud? bie SBeglajfung be8 ®nbe§ nur 
iljm, unb nidjt fd)on feinem Originale beijumejfen ijh 

68 getyt ljierau8 Ijeroor, bafi Aber beu SBerfajfer biefer 
Origo gentis Langobardorum aud) bie #anbfd)riften tüdjtd 
99eflimmte8 geben. 3u"Äd;fl mödjte man au Sftotljari ben* 
fen} yaufu8 SBorte „relegat prologum edicti quem rex 
Rothari de Langobardorum legibus composuit" fd?eineu 
iljn nnrflidj al8 SBerfaffer ju nennen. 9fber fte fcfceinen 
aud) nur} quem gehört nid)t ju prologum, fonbem gu 
edicti, benn *pau(u6 fäjreibt l)icr budjfiäbltd) Jftotljariö eigne 
©orte ab, rcie wir biefelben in ber (SaDenfer §anbfcfcrift 
bcöOrbictS (efen: lncipit edictum quem Deo tuvante Ro- 
thari vir excellentissimo rex Langobardorum renovavil 



Digitized by 



btt Saugfbarben. 



361 



cum primatos iudices suos, ober ttrie bie Söolfenbüttfer 
ljat: Inc. edictuin quem renovavit domoos R. r. L. una 
cum suis oplimatibus et iudicibus. fpaulud 'alfo nennt 
biefe ©efdjidjte nur prologus, fagt aber feineötoegd, baf 
fie Don 9totl)ari fei;. $>ätte ber jle feinem Sbtcte Dörfern 
(äffen, fo mürbe er nidjt in feine 93orrebe ein jtoeited 93er* 
jeidjnifi ber Könige aufgenommen l)abeu, toaö ja bann alö 
SBieberljolung gar feinen ©inn Ijatte. 93iefmel)r geljt au8 
feiner 93orrebe IjerDor, baj* JRotljari biefe unfre ©efdjidjte nidjt 
fannte. Sie luftrbe and), tväre fie Don 9totl)ari, Dor äffen 
#anbfd)riften bed ©bicts flef)n, wie feine SBorrebe, toäljrenb 
fie bodj nur in feljr wenigen ftdj finbet. ®S fdjeint aber 
and) nidjt, bcif fte unter iljm Derfaft unb erfl Don Sfubern 
bid auf ©ertljari Ijerabgefüljrt fet}} benn in@til unb35ar* 
fkffuug ifl gar fein Unterfdjieb ju bemerfen. Sfudj ©ecun* 
bud fdjon ertoäljnteö SBerf Faun eö nidjt feijn, benn nad) 
9>aulu8 Angaben müffen toir unö baö Diel auöfüljrlidjer 
benfen, unb toad bie $auptfadje, gtoufuö citirt beibe a(d 
Derföiebene SBerfe. 3dj glaube baljer, bafj biefe ©efdjtdjte 
gleich md) ©rtmualbö 3£obe abgefaßt unb Don bem ©djrei* 
ber einer $anbfd>rift Don 9totl)ari8 unb ©rimualbd ©biet 
biefem Dorangefefrt ifh StaratiS ging fte bann in meljre 
anbre über, unb erhielt in einer baoon (ber Cluefle ber 
SJtobenefer) eine Sfortfefruug biö auf 3)efiberiu8. 

Vit eine Sfortfefrung fann man getoiffermaßeu audj ben 
Weinen felbftönbigen 9fbrijj Don ßiutpranbö geben „Dom- 
nus L. rex Lang. — iacel humatus" betrachten, toeldjen 
Dr. SJlerfel in ber ©otyaner #anbfd)rift entbeeft unb mir 
mit feiner getoofyttat ©üte mitgeteilt I)at. @r fM)t bort 
f. 357 jmifdjen ßiutpranbd JBorrebe unb bem 3nber feiner 
©efefee, oljne tiberfdjrift, mit fo Die( STnflängen an ^aiiluS 
Diaconuö, baß an einem 3nfammenl)auge jtoifdjen beiben 
räum ju jroeifeln fctyeint. 2Jtan möchte glauben, $paulu3 
(;abe il)n benufet, toeim nid)t 9fuöbrütfe, tvte Mediolanium 
metropoli Ilaliae, ober domni Carolimagni regis flatt 



Digitized by 



362 5Dte eeföufctfdjrettttttg 



ftaxl SJtartefl, ferner domni Pippini regis filio supradicti 
domni Karoli, ober universam Romaniam peragravit et 
usqae ad magnam Romaniam Langobardoram terminos 
posuit, eub(id) in ecclesia b. virginis Mariae quae dici- 
tur ad perticam, quam ipse a fundamentis edificavit, 
iacet hnmatus (Wctl)renb $paulu8 iljn in basilica b. Adri- 
ani, ade anbern in aede S. Petri ad Coelum aureum 
rufyen (äffen) l>ieffeid)t einen fpätern Urfpruug unter ber 
??räufifdjen $errf$aft nnjubeuten fcfyeiuen. 2>od) finbet ftdi 
(Sinigeö bar in, wa8 $paulu8 gar iüd)t ober wa8 er anberö 
[;at$ baljer ijl ba8 furje (Stütf uidjt unwitfctig. 

SBa8 mm fdjliejjlid) ba8 SBorTommen eines folgen fyifio- 
rifdjen Sfbriffeö in ben Sangobarbifdjen ©efefcbfidjern betrifft, 
fo barf und ba8 um fo weniger befremben, ba wir aud) 
in ben übrigen #()n(idieö finben. ©ieben $anbfdjriften be8 
SBeflgotfytfdjen ©efc^cS enthalten, eine Dorn, bieaubero 
am (Snbe, eine furje Chronica regum VuUegothorum, 
woraus bie Herausgeber burd) einen Sefefefjfer einen 95er* 
faffer Vulsa ljerauSgelefen fyaben, ber nie erifHrt bat. (£3 
ifl ein ftönigSoerjeidjuij* mit ber StegierungSjeit, entftanben 
uielleidjt fdjon unter 6urirf> ober ßeoigilb ober JReecareb 
bie ältefie und erlittene Sorm gehört unter ßljinbafuinb (in 
Storn Christ. 1024) > biefe ift etwas überarbeitet unb fort* 
gefefct unter Stecefuinb (ßopenljagen 805, unb mit einer 
SSortfefeung bis auf 9toberid) in $pari$4667)} bann tcieber 
unter ©rwig (*pari8 4418. 4668. 4669 unb nod> in brei 
$anbfdjriften, meiere nidjt baS ©efefcbudj enthalten)} julefct 
unter (Sgica (5>ari8 . . . Don Änuft bennjjt, unb nodj in 
brei anberen $anbfdjriften oljne bie ©efefee). $ier fd^eint 
e8 faft, als wenn bie Sfbfaffung, wenigfhn8 unter ben lefc* 
ten Äönigen, offteieff geworben wäre. SBeim ©alifdjeu 
©efefee finben ftdj aud) bergleidjen ljijlorifdje Äbriffe in 
ftebtit $anbfd)riften : ©t. ©allen 731 üom Snbe be8 achten 
3a^rl)unbert8 Ijat fyinter bem ©alifdjen unb üor bem Sfla* 
mannifdjen ©efefce Nomina regum Francorum Den Xa= 



Digitized by 



btt Sangobarbett. 363 



gobert luS tyipin mit ber {Regienmgöjeit, einer Sfortfefrung 
ber 3fiborifdjen ©jronif entnommen, bei ^erfe SS. II, 308 } 
^ariö 4409 au8 5Sour8 bat hinter bem ©efefee Nomina 
regum Francorum bei $)erfc ib.; $pari8 Sappl. Lat. 75 
auö SWefc ljat üor bem ©efefre eine Genealogie regum Fr. 
bri»onquetII,697} $pari8 Sappl. Lat. 164 bis au8 9tyeima 
I)at eine foldje Genealogia hinter bem ©efefcej ^ariö 4628« 
mtö ©t. £ent8 Ijat baoor eine Chronica, gebruit t>on 
©uerarb in ben Notices et extraits XIII*, p. 62 $ Sonn 
f)at baüor eine Origo Francorum nad) $parbeffu8 SBorrebe 
n. 385 {Rom Christ. 1036 fjat baüor auc^ eine Ort^a 
Francorum „Destracta urbe Troia etc. nad) ^arbeffuS 
n. 51. $ier ifl freilid) bie 3<iM biefer fieben #anbfd)rifteii 
gegen' bie fedjöjig anberen beefelben ©efefcea worin nidjta 
ber 9frt jhl)t, weit geringer a(8 bei ben gangobatbifdjen 
tmb SGBeftgotljifdjen} aud) erfdjeint bie Sfnfnnljme nnb9Ba(;I 
biefer ©Wie Ijier mir als ©nebe ber ©Treiber nnb bed 
3nfnHa. 3)en Kapitularien finb ebenfaKö in ben §a\\b* 
fünften meljrfadj Nomina regum atque imperatorum bei* 
gefügt, wie in benen Don 8a Gaoa, ©ufa, SDtailanb, 2fto= 
bena, ©otlja, »reSfau, $pari8 4628«. 3n ben ffanon* 
fammlu ngen eitblid) fyaben bie fafl immer i>oraufgel)en* 
ben Nomina ponfißcum Romanorum biefelbe ©utfhljung. 

B. 3n ber ©otfj an er $anbfd)rift ber Söffe* nnbÄaU 
fergefefce, betrieben fcon ^erfr Leg. I. praef. 28, bie frft* 
f)tx nad) @t. 2Jtartin in 9Jtainj gebörte, aber nidjt bort, 
fonbern nadj 9Rerfe(d SBermtttyung in 9u(ba im Anfange 
beö elften 3al)rl)unbert8 getrieben ift, ge[;t bemßangobar- 
Mföen ©efefee auf f. 335 ebenfalls eine furje ©efdjictye 
üorauf, welche Stitter in ber SSorrebe jum jroeiten Steile 
feine* Codex Tbeodosianas. Lips. 1736. fol. tinter bem 
Don iljm jugefugten Sitel Series prineipum Langobardo- 
ruin auö biefer #aubfdjrift, aber fel)r fetjler^aft ^erauöje* 
geben f;at} itym folgt ©aube bi SSeSme in feiner 9fu6gabe 



Digitized by 



364 5Die ©efai^tfateibung 



beS &ingobarbifd)en ©efefreS p. 181. CDie ©efdjidjte bt* 
ginnt ol)ne Überfdjrift „Asserunt anliqui pareotes mit einer 
jiemtidj langen tljeologtfdjen 33etradjtung Aber bie SBefefc 
rung beS SBotfS, gel)t bann mit Hic incipieos originem 
et nalionem sen parenlelam Lang, ju ber ©efdjidjte felbfl 
über, unb betreibt anfangs ganj felbftönbig, mit 83ern* 
fung anf $ieronljmu8 nnb auf mttnblidje Überlieferung ber 
JBorfatyren, ben 3ug beS SSofftS Don feinen erjleu ©ifreu 
am Vindilicus amnis ab extremis Galliae finibus nad> 
bem jtveiten SBofynfifce in Scatenaage Albi$ fluvi ripa, 
bann nadj Saxonia patriam, locus ubi Patespruna cog- 
oominatur, tüo fte fid) 9fgelmunb }tim erften Äönige to&f)U 
Un, unb mit ifynt in Beowinidis jogen, U)o nodj feilte 
il)re8 ÄönigS SBadjo $au5 unb $of ju fel)en ift; bann 
ad Traciam unb in Pannoniam. S3ou t?ter an mit beu 
SBorten „Mo vero tempore exuit rex Odoacer fdjreibt 
ber SBerfaffer toörtlid) bie Origo Langobardornm ab, tuo* 
bei er freilid) Ijier unb ba einjelne SEBorte wegläßt, anbere 
änbert ober oerbirbt, aber and) nid)t feiten beffere SeSarten 
l)at at8 bie SWobeuefer, SWabriber unbSaoenfer$anbfc^rift; 
ja einige 9Me Ijat er etwas, was biefen breien feljlt, aber 
wörtUdj aud) bei 9>aulu8 oorfommt, ber bodj fo wenig ben 
©Omaner a(8 ber ©otfyaner iljw benufrt $at; alfo muß 
bie8 in ber gemeinfdjaftlidjen iduclle beiber, eben in jener 
Origo, geftonben Ijaben, unb nur irrt^flmlict) in jenen brei 
^anbfdjriften au8gefaflen fel;n. £>ie $anbfdjrift, bie er be* 
nu|jte, war bemnad) beffer unb ooffftänbiger als bie, wor- 
aus jene brei abjlammen. 9fußerbem fytt er aber uodj eine 
9fnjaljl eigner wertvoller 3ufäfce, bie aus guter Quelle 
gefdjöpft fet;u muffen, wie er beim überhaupt münbltdje 
Ärabition als feine Quelle mehrmals felbft angibt. SJon 
3TgilulfS Sobe au oerläßt er bie Origo ganj unb gar} oon 
ben beiben folgenben Königen gibt er nur 9tamen uub 
3a()re} oon 9totIjari nod) jwei SBemerfungen über feine ©es 
fefrgebung unb baß burd) U;u baS SSelf jur fattjofifcljeii 



Digitized by 



ber gangobarben. 365 



Stixdft gebradjt felj} t»on allen fotgenben bis auf ©efiber 
nur bie Stauten unb Saljre. Dann ergebt ber SBerfaffer 
fid} im greife Äarlö beö ©rofien unb feiner SBerbienffc 
um ben ©djufc ©t ^eterö unb um bie ßangobarbenj er* 
n>äl)nt feine groberungen, feine Äaiferfrönung, roie er bann 
regnum Italiae tradidit magno et glorioso filio suo 
domno Pippino magno regi, ber Sfjracien unb bie Goaren 
unterworfen, baö treulofe 93enet?ent nadj SBerbienft gejttdjtigt, 
bie S3eotmnibi8 gebänbigt, (Sorfica üon ben SJtauren befreit 
fyabe (807), unb fd)liej$t: presentem diem per eius adiu- 
toriom splenduit Itaiia, sicot fecit antiquissimis diebus, 
lege« et uberlates et quietudinem babuit per domni 
nostri merita, prestante domino noslro I. C. amen." 
«flfo fc^rieb ber SBerfaffer jnrifdjen 807 unb 810 too Jpipin 
ftor&, in Stallen unb jroar nidjt im SBentDentaiüf^ni ; er 
rrar flut päpfHid) unb gut fjränfifdj gefmnt, unb fein Hei- 
nes SBerf ift ni*t otyne SBertl)} leiber ift ber ©otf;aner 
ßober bie einjige Sfbfdjrift, in ber eö auf und gefommen ifl 

$au(u8 ßangobarbengefdjidjte. 
<3. bie üorige Sfbljanblung. 

Sfuöjüge auö ^auluö. 

1) Incipü Uber XVII, quem ex Winilorum id est 
Langobardorum Moria decerpeimue, a praefato quam 
consiat auetore ediiam „Cum iam ut praemissam est — 
Anastasius presbiter ordinatus est", als Sortfefruug an 
§)au(ud Historia Romana gelängt, tuo unb Don wem uns 
befaunt, aber fdjon im neunten ober fpäteffcnö im geinten 
3al)rf>tt!ibert. S)ie obige Überfdjrift fteljt, fo Diel id) weif, 
nur in 6er #anbfdjrift Don @t SJietor. Über bie $>anb- 
fünften unb Sfuögaben f. oben <3. 311. 

2) C E P itoma Halensie) „Hi prefuerunt genti Wini- 
loram — defunetus est", oljne Überfcbrift, ganj fiirü, 
fd?licf*t mit ?frioalb8 Sobr, inbem baö Ohtbe verloren fdjeint. 



Digitized by 



366 SDie (Befgtgtfdjmbttng 



©8 ifl nid)t8 al8 ein ganj furjer 9Tbri{5 5er Könige, allein 
au8 g)aittit6 uu6 meifl mit beffen eignen SBorten, oljne 
irgenb etoaö GigeneS. 3tit uni) Ort be8 gpitumatorö 
ifl üöffig unbefanntj baß eö nidjt Don ©eninbuö tjon Sri* 
ent feljn tarnt, roie 35t 9tubei8 annahm, ifl fdjon oben 
bemerft. $anbf($r. $atte membrana pervetusla, quae Tide- 
tur septingentis annis vix esse posterior nad) S&rift, ber fie 
entbe<fte, ifl jefct ücrlorenj Snfprucf j Benebig Marctana XIV, 
137 ftnb Coflectaneen be6 De Stubeie, unter benen Sterfel 
eine Hbförift eben biefee ®tu<fe* fanb mit bem Site!: Copia 
del framraento di Secondo Trentino , traUa da an originale 
che conservasi nella biblioteca imperiale d'Innsprok. 8u*g. 
loh. Fr. Christ origines Langobardicae e membr. pervetusta. 
Halae 1728. 4°; barau* abgebrutft im *r<$. IV, 465, unb 
Don Staube bi SJe6me in fetner Huftgabe beS Sangobarbiföen 
@efe^f6 in Historiae Patriae Monnm. V. 

3) ®iu etmad liingerer 9fn8jug, ebenfalls oljne allen 
SBerttj, fedj8 »lätter lang, fle^t o&ne ÜDerfc^rift mitten 
unter Dielen anbern ©adjen in einer $anbför. in * @<&Irtt« 
flabt s. XII in. au« einem Älofler be6 Jtotijtaitjer Strenget*. 

4) Hgstoria Longobardorum. Septentrionalis plaga 
— assimulandus sit" t>on ©ffeljarb feiner SBettdjronif 
beim 3al)re 565 eingefügt, ganj au8 ber Starnberger #anb* 
fdjrift bed $paultt8, o§ne allen SBertl). 

5) „Septentrionalis plaga — ludibriis subiacet Bx- 
plicil" jleljt mit bem 3Htel Origines Lartgoöardicae ex 
calce chronici Hugoni* Floriacensis bibUothecae regiue 
in einer neuen 8fbfdi>rift ^ariö Suppl. Lat. 84. 

6) In nomine Bei et s. n. /. C. inc. Origo gentis 
L. quae egressa est ab insula quae Scandmatia dici- 
tur. „Refert Paulus qui gesta L. plenissime scripsit — 
rex ab egritudine convalescens non hoc" nidjt fertig 
geworben, bridjt in 8iutyranb8 fester ÄranHjeit ttnt>ottenbrt 
ab} ganj au8 $)ait(ti&, oljne 2Bertf). $anbf<$r.*f)ari8 6l61 
ch.s. XV auf je&n ßctaüblattern i * 9lom Urbin. 983. s. XV ex. 



Digitized by 



ber gaugobarben. 367 



7) „Primi duces Loogobardorum Ybor et Aigio — 
fecit m onasleri um S. Äthan asii martyris in Olona" gmij 
anö $panht8, furj nnb oljne SBertl), ifl bon 9ffbacrnein$, 
rinem ©Ioffator ber ßombarba jnriftfjen 1150 tmb 1200, 
roörtltrij unb cm fel)r nngefdjirftcr (Stelle in feine SBorrett 
eingefügt, bereu 9Jtittljeilnng idj Dr. fflRerfel berbanfe. 
?flbacnieiuö SBerf jM)t in ber #anbför. $ari« 4617; •»<>* 
logna coli. Hispan. 73; ßlmiifc capit cathedr. 210. 

8) Moria Longobardorum , ein gnnj fnrjer ' ffutyttg 
and yanlnö} aber unter Siittpranb tvirb erjfiljlt, roie er 
auf einem ©pajierritt Ätagen über nnred)te8 SRafj $brenb, 
feinen Sufi auf einm ©tein fefete, bejfen ©pnr nodj jn 
fefm iflj fleljt in ber $anbför. *S>arU 4931. s. XIII ex. 
btnter 3o$anne* Cobagneflu* Sfyrontf, glet($ biefer au* einer 
altem $anbf$rift abgetrieben. 

9) ©in Vudjng and ^anlnö flftjt in bem Don Ortima- 
nara Vita della contessa Matilda p. 3 alö tf)tn gehörig 
angeführten codice nel quäle contiensi an breviario della 
storia di Paolo Diacono scritto circa 1300 in pergamena, 
in tt>el$em au$ noc$ bie Don tym ebirte Vita Mathildis jte&t. 
Siedetyt ifl ba« biefelbe ober eine bertoanbte $anbförifr, toelcfce 
feit bem 3anuar 1843 im Brittffi^ni SRufeum n. 14092. s. 
XV ifl- 

10) Geeta regum Langobardorum jhljn in 93enebig 
Marciana, Zanetti 402. chart 8°. s. XV hinter Huftgugen au« 
ftalmeriuft, na$ Är<$. IV, 143. 

11) Abbreviatio P. D. de hello Lang, in SRtbblefciH 
chart s. XV nad) $änel p. 895. 

12) Chronica, aud ^anln*, oljne SBert^ fte^t *$ari« 
St Victor 269. s. XV. 

13) ©inen fnrjen Sfnßjng Ijat tfnnfl abgefdjrieben an3 
einer 'SWabriber $anbfc$rift. 

yanlnö Sortfejjer. 
1) Andreas Bergomas, ein ^riefter, fon ©ebnrt 



Digitized by 



368 



©ie (Sefdjidjtfdjreiftitttg 



uttb ©ejinnung ßangobarbe, ber im Sfugttft 875 jfaifcr 
ßubtoigS II ßeidje Dom Dglio biö jur Sfbba geleitete, fdjrieb 
877 ober batb nadjfyer eine Abbreviatio de gestio Longo- 
bardorum bis auf SiutpranbS £ob, fetyr fitrj ttnb ßanj 
auö yauluö hystoria Langubardorum. Et quorum hic 
super conlinent (b. I). »aö barauf fjier treiter folgt), 
eorum historiae minime ad nostram pervenit notitiam 
(b. f). baoon weiß idj fein (SefdjidjtdtDerf, baö idj eben fo 
ercerßiren fönnte), sed in quantum per seriem liüerarum 
(einjelne 9fufjeid}nungen, äfnnalen unb ffaiferDerjeidjtüffe) 
seu per antiquos homines potui veraciter scire, hic 
scrivere deleclatus sura. ©r fd)reibt ungtattblid? barbarifd) 
unb fjat mandje Unridjtigfetten, aber aui) SBieleö roaö fonfl 
tüdjt befannt ifl; unb gegen bad Snbe ift er a(0 Sfugen* 
jeuge Don SBidjtigfeit. Der ©djluß, jebodj rooljl nid)t Diel, 
ift Derloren. $anbför. *@t. ©allen bibl. civil. C, 23 auf 
bemÄlofler berftammenb ttnb auf mehreren Derföiebenen Stuf« 
frit jufammengebunben, barunter julefct eine Quaternion Don 
urforünglicb fünf Soppelbtättrrn, beren außerjte« mit bem Än* 
fange unb @<bluffe bet SBerfe* aber jefct berlorrn tft> Don 
Sangobarbiföer ®($rift 8. IX unb bieHei<bt Hutograpb be« 
SJerfaffere. Sie muß f^on Dor bem jtpölftf n 3* W>. in« Mo* 
Act gefommen fetjn, benn in ber $anbf$r. * @t. ©allen n. 620 
bat bie $anb betfelben Sflb^bv »el^e barin $au(ut £angobar» 
Diföe ©eföicbte bunbgängtg rorrigirte, au ben Staub berfelben 
fortlaufenb Hubreaft SBerf getrieben, jrbo<b Dabei bat barba» 
rifc^e Sateitt na$ Aräften geänbert unb bie? unb ba etoa* 
$ufammeugejogen. Seiber fe&It au$ frier ber ©<blu§, inbem 
ba« ffnbe bf* $aufa* bort Derloren tfl, fo baß bie 9tanbf$rift 
jffrt föon glricb na$ 2ubtpig« II »egräbniffe, alfo no$ früher 
ale ba« Hutograpb, mir in Baioariara abbricht; aber bfniio<$ 
fann ber Anfang fynaut ergänzt »erben , tvenngtei<b torgra 
brr Änbenmgen be« ®angafler Äbföreiber« nic&t gan$ h>drt(i<$. 
Hu«g. Mencken SS. I, <ui6 bem ©t. ©aller Hntograpb $ Ma- 
ratori Antiquitt. I, nuS SRrncfrn; Perlz SS. III, 231, au* brm 



Digitized by 



btt Sattgofarten. 369 



9(iitcarap$ ; atte alfo cfcnc ben Anfang, brti t$ rrfi 1845 tu 
brr $anbf$rtft n. 620 aufgrfunbni fcabr uub borau« fcier folgen 
lafft : Qiridam Andreas tcribit hone adbreviationem. Longo- 
bardorom gesla, unum volumen sex tarnen libros, a Paulo 
viro philosopho contesta et per ordinem narrata invenimus. 
Exinde pauca de mullis in hao adbreviatione contexere nisi 
somus, et sab eadem hystoriole, in quantamDeo anxiliante 
summatimque sermonem exinde adtrahere conati sumus scri- 
bere. In septentrionali plaga Europae, in finibns Germanie 
fere, insula est nomine Scatinavia; in qua propter multitu- 
dinem popoloram legimus populum illum in tres partes esse 
aorte divisum ; et pars tercia, cni sors cecidit, Winoli vocati 
sunt Positis super se ducibas Hibor et Agio germanis cum 
malre Gambara, egressi de Scatinavia venerunt in regionem 
quae appellatur Scoringa; ubi per aliquot annos consede- 
runt. Erant ipsi Winoli iuvenili etate, barba florida, et 
pro quod plures videntibus estimarentur, etiam eorum fe- 
minae crine solutae erga faciem ad similitudinem barbae 
composuerunt Unde post hoc Longobardi dicti sunt. Ubi 
super Wandalos primam victoriam ceperunt, pro famis la- 
bore de Scoringa egredientes, in Mauringam ingressi sunt. 
Deinde in Gotholanda venerunt, ubi aliquantum temporis 
commorati sunt. Mortuis interea lbor et Agione constitu- 
erunt super se Longobardi primum regem Agelmund no- 
mine. Hio rexit Longobardos a. 33. Deinde venerunt ad 
quoddam flumen, ubi Lamisio cum una Amazone pugnavit 
et vicit. Transierunt eundem flumen. Cum ad ulteriores 
terras pervenissent, ubi quasi fidenies per neglientiam re- 
soluti, noctu dum cuncta quiesoerent, super eos Bulgares 
irruentes plures ex eis occiderunt , etiam regem Agilmund 
interimunt. Congregali qui remanserunt, Lamisionem super 
se regem constituunt, et super Bulgares vindicta ulcisci 
cupiebant, sicut et fecerunt. Ex illo iam tempore Longo- 
bardi audatiores effecti sunt. Defuncto Lamisione regnavit 
pro eo Leth annis 40. Eodem morluo reliquit regnum 




370 



llildeoc filio suo. Hoc quoque defancto, Godioc regnam 
suscepit. Venerunt exinde in Rugnlanda, et ibi aliquanli 
temporis commoraü sunt, quia fertilis erat. Mortuo Godioc 
successit Claffo filius suus. Eo defancto Tato eins filius 
ascendit ad regnum. . Egressi do Rugulanda habilaveruot 
in campis patenlibus per a. tres, ubi pagnaverunt contra 
Herulos victoria patrata; et sie omnis Herulornm virtus con- 
cidit, ut ex illo tempore ultra super se regem omnino noi 
haberent Mortuo Tatone Wacho regnat, qui super Suabos 
irruit eosque suo dominio subiugaviL Defuncto igitur Wa- 
chone, Wallhari suo filio regnum reliquit. Hoo quoque 
defuncto, regnat pro eo Audoin. Hic habebat filium Alboin 
nomine, qui, cum Gepidi super Longobardos irraerent, 
magna eos strage stravit. Mortuo Audoin Alboin filius suus 
in regno successit, qui sibi in coniugio sociavit Clodisindam 
filiam Lotharii regis Francorum et oum Avaris perpetuam 
pacem fecit, et Cunimund regem Gepidorum superavit; et 
tantam adepti sunt predam, ut iam ad amplissimas perve- 
nirent divilias. Gepidi vero a Longobardis subiecti sunt 
Longobardi vero inPannonia habitaverunt, et longo lateque 
nomen eorum percrebuit. Narsis qui tunc preerat Rome 
Italieque, bellum adversus Tolilam regem Gothorum pre- 
parans, legatos ad Alboin dirigit, ut ei contra Gothos auxi- 
lium ministrareL Tunc Alboin electam manum per mare 
Adriaticum dirigit ; qui in Italiam transvecti, sociati Romanis 
pugnam inierunt cum Gothis. Quibus ad internitionem pa- 
riter cum Totila rege suo deletis, Longobardi honorali mul- 
tis muneribus victores ad propria remearunt. Omni tem- 
pore quo Longobardi in Pannonia residerunt, Romanis ad- 
iutores fuerunt, Narses patritius bella Romanorum susli- 
nuit eosque semper defendit. Econtra ipse Romanorum 
invidiam pertulit. Nam ipsi Romani ad Iustinum imperato- 
rem Narseum accusaverunt, qui et ipse augustus et Sophia 
uxor eins mandans eis, quia enuchus u. f. tu. &irmlt$ mdrt« 
Ud) Wie bic ?lu6ga6e. 




btx fiangoborben. 



371 



2) Continuator Casinensis „Liutprand rei — 
discere polerit." 2>ie oon $per|> 9f. V, 131 befdjriebene 
SBaticanif^e $anbfdjrift 5001, in ©aleruo um6 3al)r 1300 
i?on ®iner gangobarbifdjen #anb gefdjrieben , enthält Sol- 
genbed: f. 1 „In nomine domini et salvaloris nostri 
lesu Christi, incipit über quarundam ystoriarum domi- 
noram diversarum guerrarum regni Ytalie, proul in- 
Tentum fuit in quodam antiquo libro scripta lilterarum 
Longobardaram, cuius libri principiam non contineba- 
tur. el propter hoc, sicat incipiebal predictus Uber suas 
ystorias recitare, ita el nos incepimus in presenti iibro 
ipsius ystorie scribere el continaare. 9fuf biefe SBorrebc 
beö ©alernitaner 9fbfdjreiberö folgt glcidj o(;ne Überfc^rift 
baö, toaB er in feiner alten #anbfdjrift fanb, fclgenberma* 
Jen: „Anno ab inc. — Radelchis pr. s. a. unum", wo- 
von unten B 1» meljr. f. 2 „Residente — vir pie sive 
potens" oljne tiberfdjrift, aber mit fef;r grufiem 9Cufang8* 
budjflaben, ifl bie Sfyrouif üon ©alerno, nur in biefer ein« 
(igen §anbfd}rift erhalten, f. 10a „Liutprand — discere 
poterit", ttoDon fogleidj. f. 106' „Longobardorum series 
— inseram" ofyie Überfdjrift, ifl grdjempert. f. 131„ Quo- 
liens de urbe — offertur" bei ^tOegritii (baraud SDhira* 
tori II*, 283. ^ratitti III, 318) ifl ber »rief eines ^)a^ 
fteö, obne ©ejiifl auf bie üorigen SBerfej er mar in ber 
alten Duelle biefer fyinbfdjrift getuifj wn anbrer $anb auf 
leeren Slaum tyier eingetragen, f. 132 „De hostibus el 
scamaris — hominibas" bei ^ettegrini (barnuö SJiuratori 
II, 256. ^ratiffi III, 198) ifl ©idjarbS gapitular, eben* 
falle uljne 3nfammenbang mit bem SScrigcn. f. 137 „Re- 
cordationem — vesüro" bei ^edegrini (barauö SRuratori 
II*, 283. ^ratiOi II, 319) ein Snuentar ber »eftfrnngen 
§)otod. f. 138 „0 comes — docenl" bei ^edegrini (bar* 
aud 9Jiurafori II b , 284. yratifli II, 321) ^erfc SS. III, 
469, ifl 2frbericu8 ßobgebidjt auf ©raf ffiofrib. f. 139 ein 
gangobarbifdjeö ©loffar. f. 140 „Tres — Alamannos 4 ' 
«rc$fo jc X. JBaub. 25 



Digitized by 



372 £>ie ©ff^i^tfd^teibnog 



ein flflttj furjtr SBPlferftommbaum, bei $erfe SS. VIII, 314; 
bann eine Stotij über Die ©efefrgeber ber ©alier nnb Sai* 
em. f. 140' „A Zotlone — eipulsus" tuoüon nnten B 1> 
meljr. f. 143 „Ego Radelchisus — meam", bei ^effeflrim 
(barmia 9Jturatori 11, 260) i|t 9tabeld)i& 6apitular. f. 147 
„Eia fratres — finire" bei ^ellegrini (barnnS SJturatori 
II>, 286, yriititti II, 323) ^erfe III, 470 ifl ein furjed 
ßoblieb auf ßanbutf, beffen (Snbe ju fehlen fdjeint^ unb ber 
©djluffoera beö alten ©cfyreibera: Sicut navigalor desi- 
derat ad porlum venire. IIa scriptor desiderat librum 
finire. hiermit fdjtojj alfo, n>ie fdjon $erfr bemerft, bie 
alte $anbfdjrift, weldje ber ©alernitaner ©Treiber copirt 
§at; nnb toa& er nod> §injufügt f. 148— 162, eine fpapfc 
unb Jfaiferdjromr bia auf »onifaj VIII etnftUeßlty, baa 
fianb nidjt in Jener $anbfdjrift. 

Über biefe ältere Duette ber fcanbförift 5001 H|t fufc 
aber audj nodj twn anberer ©rite tyx et»a8 ermitteln. 8eo 
üon DfHa fdjreibt oft roörtlicb jaljlreidje ©teilen ab and 
(Srdjempert unb bem SOWndj t?on ©alerno, unb I, 7. 8 
audj aua bem furaen anonymen ©tttcfe, roeldjea in unfrer 
#anbfdjrift 5001 gioifdyen jenen beiben auf f. 105' fie^t; 
1, 49 Ijat er nad#er nodj eine ©teile nachtragen auö bem 
»aö in berfelben auf f. 140' fM)t I, 20 ritirt er aber, 
a(8 aua ber historia Herchemperti, eine ©teile bea SJtöndja 
t>on ©alenio. 5flfo muß er jene brei in (Siuer #aubfdjrift 
Dereinigt Dor fidj gehabt Ijaben, ber er nun ben tarnen be6 
einen ©tücfa ala ©efammtnamen gibt (grabe wie er bie 
ganje (Sajtnefer £anbfd)rift 353 lohanois abbalis chronica 
nennt, obgleich nur ein ganj Heiner berfelben So^an- 
nea jum JBerfaffer f)at). 35iefe $anbfd)rift enthielt alfo 
grabe baafetbe, feaa bie Satiratufdje auf f. 2— 130'} ber 
übrige 3nl;alt ber lefctern mochte in jener filtern Cuiette 
tyeilrocife roenigflena fpfiter nachgetragen fetyn in berfelben 
9frt, mie bie Gaftnefer £>anbfd)rift 353 foldje 9tad)träge 
Den anberer £anb jeigt. 9lun pnbe id) aber unter ben 



Digitized by 



ber ßangoborben. 



£anbfdjriften, raetdje nad) $)etru8 £iaronu8 III, 63 «Dt 
CDefibrriuS in 2Jtontecaftno f^reiben ücp, eine Historiam 
Herchemperti , nnb e8 ift rooljl anjuneljmen, baß bieS bie 
#anbfdjrift nw, toeldje ßeo benujjt nnb ber ©alermtaner 
©Treiber tton 5001 copirt bat. 

SBie tyaben mir uns aber bie nodj filtere #anbfd)rift ju 
teufen, and roeldjer ©efiberinö abtreiben ließ? hierüber 
Kimen bie ÜBulturnefer Gl)ronif nnb bie Gaoenfer ©efefceS* 
^anbfdjrift einigen ^uffcfyluß geben, ßefctere, im3al)rel023 
auf ajlontecafino gefdjrieben, bat baSfelbe ÄönigS* nnb ÄaU 
ferüerjeidjniß wie f. 1 ber JBaticanifdjen #anbfcbrift, tyat 
aber ju Sertari einen langen 3nfafc and ^paufuS gemalt, 
unb anflatt ber Äönige Don ßiutpranb bis Xefiber tobrtlid) 
baSfelbe ©tfttf eingeigt, baS bort auf f. 105' pebt. 3e* 
tyrnn uom Solturoo bat in feine Gtyronif ald brttted SBudj 
eine roal)rfd)einlid) filtere ©efdjidjte ber 3erftörung feines 
ÄlofterS burd) bie Sarajenen aufgenommen, beren Sfnfang 
„Langobardorum — Substitut!" ganj nnb gar auS fpau* 
InS anSgejogen ifo ttaS bann folgt „Igitur — tempore 
Adriani papae", ift wieber baSfelbe ©tfttf auf f. 105' ber 
SBaticanifdjen £anbfdjrift, nur baß ber SBulturnefer ben 
Sfnfang roeglfißt nnb eine ©teile über S5efiber8 geifHidje 
Stiftungen einfdjiebt > baS folgenbe „Quam undique — Vin- 
centü" ifl auS berfelben Eluelfe, meiere ßco fcon Dftia I, 
12. 8 auSfdjreibt} baS Übrige ifl größtenteils auS ©rdiem* 
pert abgefdjrieben. Der SBulturnefer batte alfo eine $>anb* 
fdjrift SrdjempertS, too jenes ©tlitf gerabe roie in ber 83a* 
ticaner ooraufging, unb »o toaljrfdjeinlid) auch nodj ^auluS 
baoorjhuib. ©erabe fo muß (SrdjempertS 2futograpl) gerne* 
fen fetjnj benn er fnftpft fein 2Berf, fcie feine SBorte iam 
fati Desiderii jeigen, an etwas in bemfelbeu Sanbe 33or* 
hergegangenes ; unb ba nun ber (Saleruitaner ©djreiber, 
ßeo unb ber SSulturnefer ade brei bic^t üor grcfjempert 
eben bieS ©tftrf fittbrti, fo wirb aud) Crrdjempert mit jenem 
JfuSbrurfe fein anbereS meinen. 

25' 



Digitized by 



374 



SDtf ©efätdjtfdjreibnufl 



3)a8 genannte ©tücf „Liutprand rex — poteril" ifl 
eine ganj furje ©efdjufcte 6er Könige Don ßiutpranb bis 
auf 3)efiberiu8, alfo gerabeju eine SJortfefcung ju $>aulu8. 
(£8 ifl faß ganj unb tuörtfic^ and bem geben ber ^>äpftt 
3ad)aria8 unb (Stefan audgejogen, auf bie audj bie @d)lufj~ 
roorte Si quis autem hoc pleniler nosse desiderat, legal 
episcopale Romanoin, illic discere potent tterroeifen; neu 
unb felbflänbig ftnb eigentlidj nur jtoei Weine ©äfee, über 
$)iumarola unb Äarlmannö nadj 2Jlontecaftno gefenbete 
geidje, alfo beibe auf bie8 Älofter bejüglidj, roefjljalb mir 
aud) baa ©anje bort entflanben fc^etitt. ^JeHegrini ifl ber 
SDleiming, erd^empert felbfl tjabe ea Derfafjt, um ben Über« 
gang Don §)antu8 ©efdjidjte ju ber feinigen ju bilben. 9fber 
bann fteljt man nidjt red^t ein, roarum er cd nidjt gleidj 
mit feinem SBerfe oerbunben tyaben foDte; audj ifl feine 
gi^nfl.pbarbifi^e ©eftnnung etoaa im SBiberfprud) mit 
büefS päpftlidjen ©ef^ic^tfd^reibung. 3d) glaube melmeljr, 
bafl ©rdjempert ea fdjon fnnter ber §anbfd)rift be§f)Qii(u8 
fanb, in roeldje er fein eigeneö SBerf ald SJortfefcung Ijin* 
eintrieb. Der SSulturnefer benufcte nodj biefelbej 9Tbt 
3)eftberiu8 lief* in feiner Sfbfdjrift an $paufo8 ©teile ben 
Sfnon^mua ©alernitanua treten, inbem er au8 $aulu8 eine 
befonbere $anbfd)rift madjte, loie ber Katalog bei ^ctruö 
Diaconua 111,63 jeigtj unb biefe Sfbfdjrift Deftbere ifl ea, 
roe($e Don 8eo benujjt unb uma 3al)r 1300 )u ©alerno 
roieberum abgetrieben ifl in ber jffet SBaticanifdjen §anb* 
fdjrift 5001, bie nun if)rerfeit8 roieber bie Cluelle ffimmt* 
lidjer $papierl)anbfd)riften bea 9fnongmu8 unb grdjemperta 
ifl. 9fu8 ben (enteren flammen bie 9fu8gaben oon Sarac* 
doli (baraua SJlurat. V, 15. gccarb SS. I, 49) unb $eHe* 
grini (baraua tyxam I, 39. SJlurat. II, 229. ©räüiud 
Thesaar. IX, 1). 

3) Ercbempertns, ein ßangobarbe aua ber ©raf* 
fd^aft Seano, fdjrieb balb nad) 889 feine Hyttoriola Lmm- 
gobardorum Beneventum degentwm genMffermafen afö 



Digitized by 



bet ßougobarben. 375 



SJortfefcung bea Jpautua, an ben er in ben erften SBorten 
auabrütflidj nnfiiüpft ^ unb jtuar fdjrieb er ed, wie fdjon 
gefagt, roaljrfdjeinlidj in eine $anbfd)rift, in ber fdjon$)au* 
faa unb brjfen Sajtnefer gortfefcung ftanben. Diefe benu|>te 
ber SWönd) t>on ©alerno unb 3ol)aim üomSBofturno} 9fbt 
Xeftberiua ließ fie copiren, unb baraua trieber roarb um 
1300 in ©nlmio bie Stattcaniföe $anbf$rift 5001 abge* 
fdjrieben, nu8 ber ade neueren flammen, ttuftg. Carraccioli 
chronologi antiqui tres. 1626 (nnebergebriuf t bon SRurat. V.); 
Peregrini bist princ. Laogob. 1643 (tvirbergebrutft bei Grae- 
vius thes. IX, 1; Eccard SS. I, 49} Muratori SS. II; Pra- 
Ulli I, 46); Perlz SS. III, 241. 

4) Monachus Salernitanos ljat feine 978 ge« 
fdjriebeue Sljronif Don ©eneüent ebeitfadS an ^aufud an* 
gefdjfojfen, inbem er fte mit Statdjia beginnt. Den Sfnfang 
bat er faft tuörtlidj aud ben Gestis ponlificum genommen, 
mit allen ©djimpftoörteru, bie fte gegen bie Könige gebraut 
rfjaij baneben aber ljatte er ein furjeS £önig8üerjcid)nifi 
tum ganj entgegengefefcter (Seßnnung, lueldjeö er gauj naiö 
mitten jioifdjen jene ßfterpte einfließt. 9fud) nad$er »irft 
er feine Quellen oft uninberlidj burd) einanber, unb Orb* 
imttg ifl baö load man am loenigffcn bei iljm fudjen barfj 
er trägt ganj ben ßfjarafter cinea Smprooifatora. 35aa 
93erjeid)nijj ber Äünige, Äaifer unb Smrjlen oon SBeneüent, 
tuelcfytS in ber $anbfd)rift iljm oorangetyt, unb baf)er üon 
ben £erauagebern iljm beigelegt wirb, ift gar nidjt t?on tym, 
foubern nur t?on bem ©djreiOer ber #anbfd)rift iljm ttor* 
gefefct, wie namentlid) baraua erljeUt, baß bie 3cifytn bea* 
felbcn uon ben feinigen faft überall abtreiben. (Sa ift burdj 
einen 93enet»entaner im Saljre 897 aua einem uiel altern 
abgetrieben unb mit einer furjen gortfebung über bie 
SBeneDentanifdjen fcerjtfge 890—897 uerfeljeu, tveldje ber 
Sdjreibcr ber SBaticanifdjen $anbfd)rift an biefer ©teile 
roeggetaffen bat. $aubför. *9tom Vat. 5001. «u6g. Pere- 



Digitized by 



376 ©ie ©efd^tfaretbmtg 



grini h. pr. Lang. 1643; Muratori SS. II b ; Pratilli II ; Perlz 
SS. III, 467. 

5) Continuator Romanus: „Igitur Hildeprandns 

— Ilaliam intravernnt ", anontjm, ganj atiö ben Gestis 
pontificum, mit SBeibefyaltunfl felbfi ber SBorte, mir ein- 
mal bei Sfijhilf ijl bereit ausführlichere grjäljlunfl Ijier }ti* 
fammcngejoöeii. gigenttyümlicb finb nur »eilige 3eilen, 
tmb aud) bie enthalten gar nid)t8. Sür ben SBerfaffcr gel- 
ten Sreljer, ©ruter unb ginbenbrog ben $paulu8 3>iaconu8, 
roäljrrnb bodj @rd>empert auSbrütflitb faßt # baß ber nur 
Hatchis pene usque regnum gefdjrieben tyabe. SSielmeljr 
fdjeiut eö, ba eö allein ba8 S3erl)ä[tnifi ber $)äpfte ju ben 
gangobarben bcrütfftdjtigt, unb bie in ber #anbfd)rift foU 
flenben 9fnnalen audj fafi nur 9tom betreffen, in Stom ent- 
ftanben, toahrfdjeinlidj im neunten ober jeljnten 3a6r^unbert. 
$anbfc$r. *3tom Palat. 927. s. XII ex. im Äloftrr S. Trini- 
tatis in monte Oliveti prope Veronam fron einer §anb ge- 
trieben, enthält: Excerptam ex Orosio; Trogi historia; De 
sex aelatibus mondi; Exc. ex Eusebio, Cassiodoro, Iordane; 
Pauli b. L. beren Schlug biefe gortfrfcung bilbet, totlfy bie» 
frlbe $anb unb Dintc aber glri<b ofcne Trennung »eiterfu^rt : 
Anno 774. Anno 775. Anno 776 Rotchaas dax For. b. oo- 
cidilur. Anno 777. A.778. A.779. A.780. A.781. Carolas 

— Aqaitaniam. A. 782. A. 783. A. 784. A. 785. A. 786 boc 
anno u. f. tt>., nne bei grefrer unb {Dturatcri, nur bag in ber 
$anbförift alle 3afcre angegeben finb, au$ bie, bei benen nichts 
fte^t* et fölirgt im 3<*bre 825 mit perscriptnm. £ann fol» 
gen, tum berfelben $aub, bie Ännalen brS JUoflerS SRonto* 
Itoeto bei SJerona, totlty Biancolini Vescovi di Verona p. 3 
bieraue gebrtuft bat} ber ©Treiber bat fte bis 1181 in (Sturm 
3uge getrieben, unb fron ba an ju torrföirbenrn 3eiten fort« 
geführt bis 1 1 99 $ bann fyat eine atibere $anb fte fortgrfefct bis 
1223. *lfo copirtr ber »rronefer ©Treiber im Safcre 1181 
eine ältere $anbf<brift, wo au $aulu6 DiaconuS biefe gort» 
fefcuug unb bie furjen Vnnalen fron 774—825 angefügt warnt. 



Digitized by 



ber Saugobarbrn. 377 



£a§ lefctere tu Stotn entfhtnben jlnb, ifl nur bur$ brn 3n^alt 
ipa^rf^einlic^ 5 ob fle aber Don üerföiebenen $änben hinter 
jener gortfrfcung geförieben Wattn, obrr Don brm gortfefcer 
felbtf fcerrubren, fo baß bat Satt je „Igitur Hildeprandas — 
perscriptum" nur (Sin flBerf toäre, toeifj i$ ntc^t gu entföei* 
brn ; bod) föeint mir 2efctere6 weniger tva^rfc^finUc^ wegen brr 
ganj wföiebenen gorm be« jtoeiten Steile 774—825. *9Bat* 
(anb Brera A. N. XIV. 29 saeo. XVI enthält brn f)aulu« 
mit biefer gortfe(jung bis 825 > flr ifl au« brm Vorigen abge» 
^rieben. ÄuSg. Gruter bist Augustae SS. 1611. fol. gab 
e* juerft als f)auluS VI, 59—61 auf ber obigen 9)fa(jer $ank 
förift; Lindeobrog diversarum gentium bist antiquae SS. 
1611 ebenfo, au« einer Don grefcer erhaltenen Äbförift (Gru- 
terianam enim editionem seriös vidi); Freher corpus bist 
Franc. 1613 p. 178 ebenbafcer* Ducbesne SS. II, 206; Bi- 
bliolheca patrura maxima Lugd. 1677. XIII, 332 au« großer; 
Muralori SS. I*, 183 auf grefcer-, Bouquet V, 190. VI, 173. 

6) CodI. Barber inianns „Imperanle Leone pri- 
mo imperatore — pati exilium" enthält bie ganje ßango* 
barbifdje ©efäidjte and 9>aii(uS au8gejogen, mit beffen eig- 
nen SBorten; banti furtgefefct jiemlid) au8fÜl)rUd) biö auf 
S>eftberiu8 2fatt unb $auIu8 ffierbanmmg. $anbfc$r. Rom 
Barberini 1707. chart. s. XVII auf fol. 44—55. 

7) Cont. Aadom arensis in ber #anbfd)rift ©t. 
Omer 736 chart. s. XVI, bereu erfte $eimatl) nnbefannt 
ifl. (Sie cntbält von (Siner #anb: Antiquarum gentium 
nottnna; bann Episcopi Florentini biß auf Americus 
Corsinus cepit a. 141 l u , rcormtö man tnefleidjt auf bit 
9fbfaffunfl ifjrcr CueKe in Slorenj fdjliefleu bürftej bann 
Pauli historia Langobardorum , unb banad) Inc. capi- 
tata septimi libri Langobardorum regum. Quid inten- 
dal actor in hoc libro describere. Quibus lemporibus 
Langobardi Italiam venerunt. De primo rege corun- 
dem mortnis dueibus. Brevis evolutio subsequentium 
regum. Epilogus aliorum regum cum determinatione 



Digitized by 



378 



originis eorum. De miraculo circa clavem aureain 
sancti Petri. Compendiosa ceteroram regum narraüo. 
Quod, com in bonore essent, spreverant Romanam im- 
periam. Quod sanctus Germanus Cpolitanus reslilit vi- 
riliter erroribus Leonis imperaloris. Quid fides catho- 
lica sentiat circa reliquias. Quid intendere debeamus 
n. f. 10. baö tejjte: Paulus Cassinensis monachus venit 
in Galliam. Stationes ecclesie Romane in adventu. 
„Dominica prima u. f. to. jtoei ©eiten, offenbar fyier an 
ganj falfdjer (Stelle } toaljrfdjeinlidj toar in feinem Original 
ein SMatt, ba8 bied enthielt, oerbunben. Dann ofjnetiber* 
fdjrift jeueS jtebente Stotdj felbfh „Propositum quidem 
huius superaddili sepümi libri est, priora comalice re- 
censere, nonnulla omissa texere, et trium subsequen- 
liuni Langobardorum regum nomina et tempora nec- 
non gesta secundum traditiones patrum subnotare. Le- 
• giinus sub Gestis Romanorum pontificum, quod tempore 
primi Pelagii successoris u. f. n>. fdjfiejft mit berSrand* 
(atiott be8 9fpofM8 ^Bartholomaus im 3a§re 809 unb bem 
legten Gapitel „Ciaruit etiam his lemporibus Paulus gen- 

tis sue id est Langobardorum historie scriplor 

beati patris Renedicti compilavil", toeldjeö toörttid) au0 
£ugo bei 906ericu8 807 entlehnt ifh SSieOeic^t i{t baö 
(Saint aus #ugo eompilirt. 

8) Cont. Florentinus. „Brems hyetoria regtun 
Longobardorum. Germania provincia est — historiam 
legat Longobardorum" ungebrutftj eine Sfbfdjrift Oerbanfe 
icb meinem fjreunbe Dr. SJterfel. 3)er SSerfaffer lebte in 
Italien oor 1343} benn SJtorigia, ber bamate fdjrieb, l)at 
ifjn faft ganj in feine gljronif aufgenommen, unb citirt Um 
bei SJhiratori XII, 1065 mit ben ©orten prout in direr- 
sis chronicis explanata habentur. <£r beginnt mit einet 
furjen 9fufjäl)lung ber ^rooinjen S)eutfdjlanb8 (Saxonia, 
Frixia, Suevia, Franconia, Bavaria, Austria, Boemia, 
Polonia, Golhya et Pannonia, insule vero Dacia, Nor- 




ber Äanflobtttbm. 379 



vegia, Scaodana vel Scandinavia) unb erjäljlt bann bie 
©efdjidjte tjon 9)aulu8 9fnfange an au8 tym, fcljr furj, 
aber oft mit frincn eignen 9Tu8brü(fen, fo bajj man jieljt, 
er Ijat iljn gut im ©ebädjtniffe gehabt. Sfber babei ift ber 
©nfluf ber entftettten fpäteren S3olf8fage fdjon feljr groß, 
unb mandjeö wirb nadj \f)x ganj anberd ald bei 9)aulu8 
erjäljtt. ©oban ift fein ©ott, fonbern ein Ruberer «nb 
SBaljrfager, auf ben ber.Sfu8bmrf ber fBibel über SBifeam 
ubertragen wirb} weil er Unbärtige nidjt fetyen mag, tljun 
bie SBciber ifjre $aare, bie SRAnnrr Jtuljfdjwänje unb ©djaaf* 
feile t>or8 ©efic^t. Vitalins ©ertrag mit ben Vuaren bei 
feinem Vbjuge nrirb Ijier Dom (Sinjuge nadj yannonien er* 
jäljlt. 3)ie ©epiben, bie er bejwingt, »erben in SBaiern 
Derwanbeft, bie er auf feinem 3"ge nad) Stafien unterwirft. 
Sei ber {Belagerung ^alriaS fämpft ein 35iaconu8 3$oma8 
unerfannt mit Vitalin, wirb bejtegt, erfannt unb enthaup- 
tet; bieS ^atte alfü bie SSolfSfage üon VladjiS auf Vitalin 
fibertragen, unb eben fo ifl ber 6ib, ben Ijicr Vitalin befc 
halb fdjwört, }ufammengefe|>t aus bem, ben ^auluS üon 
Vitalin, unb bem anbern, ben er t»on VladjiS erjäljlt. Xxt 
Könige oor Albuin werben gar nic^t genannt, unb nad) 
tfjm läßt ber SBerfaffer fogleidj bie $erjöge folgen, bann 
gleidj Sftottyari, ©rimalb, ©ertaritf), ßtipertuS, VmpertuS, 
UjintpranbuS, Stitypranbuß, UlpranbuS, ^apiS, VfhilptyuS 
unb DejtberiuS, ber in ^aris im ©efängnif* fiarbj üon 
allen biefen gibt er weiter nidjtS a(8 bie StegierungSjeit an, 
üon Vitalins Xobe bi8 jum ©djluj* etwa adjt 3eilenj 
qaorum gesta si quis scire voluerit, hystoriam legat 
LoDgobardorum". $onbfc$r. 'glorenj Laar, plat super. 
89 cod. 17 s. XV in. enthält Sermones; Cypriani quaedam; 
Descriptio Terrae Sanctae; Iohannis presbyteri epistola; 
Brevis hyst. regam Lang.; Tractatus de ordinibus cardina- 
liom; Rabbi Samuelis epistola. 

9) Continuator Venelus. „Italia provinciarum 
omnium Venerunt etiam post Lango- 



Digitized by 



380 SDtc ©ffdjufjtfdjmbmtfl 



bardos vel paulo ante ut alii voliint, Golhi ad Ytaliam 
et Vandali, Ypogreli u. f. n?. bia auf ftarla ©ieg, ber 
aud) Sfngelfadjfen in feinem #eere fyattej julefct nod) 6ini* 
fleö Aber ßubrcig II unb bie JBurgunber. ©djeint mit ber 
JBarbarinifdjen gortfejjung üertuanbt. $anbf$r. S3enebig 
Marc. h. prof. 33 chart. qa. XV, na$ «rdj. IV, 150; 8Bien 
h. prof. 800 fc^rint baefelbe SBerf, im 3a&re 1391 abgefaßt, 
ju fepn. 

10) Contin. Traiectensis, Gesta Langobardo- 
rum, aua 9>aitlu6 mit tSortfefcung Aber §)ipin unb Defiber, 
nur ©u Statt, iu Utre<$t, «r<$. VIII, 585. 

Der Sangobarbifdje (S Tj r o n i fl. 

3u tfopenljageu bat SBaifc eine Sbrouif entbeift, toeldje 
Dom Sfnbeginn ber SBelt biö aufö 3al)r 641 geljt, „Prin- 
eipio Dominus coelum terramque creavit. Sex diebus 
rerum creaturam — regnavitque cum matre annis de- 
cem". 93ia 378 ift fie nidjta ata ein furjer Sfiiajug aus 
§ierontjmu8, ju bem am 9tanbe fjier unb ba Fleine 3uf% 
gemadjt ftnb, tl)eil8 de catalogo S. Ieronimi, tljeila de 
Prosperi historia, tljeila de Hisidori cronica. SSon 378 
au, tno §ierontjmua fdjliefct, ijt ^rofpera (Sljronif nadj fei* 
ner jweiten 9fn8gabe tuörtlidj abgefdjrieben, ebne #jiberun= 
gen unb SBeglajfungen , nur werben l;ier unb ba Heine 
3ufäfee aua Sftbor, ben (Sonfufarfaffru u. a. gemadjt. §Bon 
$)rofpera ©cfylujj 455 au noster ulcumque potuit Stadium 
desudavit, alfo bie eigne Sfrbeit unferea unbefannten 83er= 
fafferd. 9M8 525 befielt fte aua einem 9fu8jnge aua tttr- 
lornen JRaüennatifdjcn Konfularfajfru mit 3uf4ifem aua 3fibor 
unb einem fpapjtoerjeidjniffe, unb ift gleid) bem SBorigen, 
iljren Quellen gemäß, nad) ben ßonfulu georbnet 9Jlit 
524 aber verläßt fie biefe SSorm, unb wirb ju einer tfaifer* 
d)ronif nad) 9frt 3fibor8, ber t»on nun an il)r Seitfabeu 
\\t, untcrmifcfyt mit ©tücfen aua bem geuanuten 9?af>{h>er~ 



Digitized by 



btx gaugobarben. 381 



jeidmijfe unb mit SRadjridjten über SujKuianö gelbljerrn 
Sföbabuö, über bie Äaifer unb bie gangobarben, auö unbe* 
fannter Quelle. (Sie fdjliejit: Adalvaal filius eins cum 
malre Theudelinda regni curam suscepit, regnavitque 
cum matre annis decem, alfo bei 626 j Dielleidjt ging fic 
uodj etoaö weiter, bod) fann nidjt Diel Derloren fetyn, ba 
bieö erjäljlt toirb unter ßaifer Eraclius qui nunc 30um 
imperii agit annum. Sflfo ifl baö SBerf gefdjrieben Jim* 
föen Dctober639 — 640 ; h)o unb Don wem, ifl üöKig im* 
befanntj bodj Dermutlje td) auö ber 2fuöfül)rlid;feit ber Sftad)* 
ruhten über bie gangobarben, auö ber iljnen offenbar ge* 
neigten ©eßnnung unb auö ben Sfuöbrütfen gloriosissimam 
Theudelindam reginam, quae non regali tantum iure 
qua n tum pietatis affeclu Longobardorum gentem enu- 
trivit unb nad$er ttrieber gloriosissimam Theudelindam, 
bajj ber SBerfafler im gangobarbifdjen Steide lebte, roenn 
er gleidj Don ©eburt ein Stömer fdjeint. 68 tüäre jebod) 
audj möglich, bafi biefe Sfuöbrücfe auf JRedjnung feiner 
Etuelle fämen } unb ba fönnte ed, bei ber großen #I)nIid)s 
feit, bie feine SBorte mandjmal mit ^auluö 3)iaconuö f;a* 
beti, rooljl feljn, baß biefe jQuede fein anberer wäre alö 
Sectinbua üon Sribent, ben audj §)auluö benufcte. $anbf<$r. 
•Äopcn^agen «r<$. VII, 251. 

93enebict Don <3t. Sfnbrea. 

93eiiebict Don <3t. STnbrea auf bem ©oracte, Don 9tö- 
mifdjer Sfbfunft, wie feine #ufjerungen über bie gangobar* 
ben jeigen, fdjrieb ba(b nad) 968 eine Sljronif Don (SljrijH 
©eburt bis auf feine 3eit, bereu Sfnfang Derloren ifl. 3um 
©runbe liegt anfangs 33eba, bann bie Annales Lauris- 
senses ; beibe fdjreibt er luörtlicfj auö, unb fnüpft au biefen 
Jyaben größere unb Heinere ©tfttfe auö bem geben beö I;eil. 
SJlartiuuö, $pigmaniuö, ©arbatuö, S3artl)olomäuö, auö ©u* 
lyirb, ben *papjtgefdjid)ten, bem gangobarbifdjen ©biete, ben 
Urfunbrn feines 5Uoflerö, auö anualifHfdjen Sfufieidjnungen, 



Digitized by 



382 Die ©tfdjidjtfdjteibung 



unb namentlidj audj aitd mfmblidjer SSrabitioit} uergl. §)erfr 
9frdj. V, 148, toeldjer aud) barauf aitfmcrffam madjt, wie 
Ijier bereits bie (Sage uon ÄarlS b. ©r. 3nge inö SJtorgen- 
lanb üorfommt, fdjon 150 3al)re nad) jtarld SSobe unb 
meljr afö ein Saljrfyunbert üor bem erjteu Äreujjuge. 9>ene* 
biet wirb lüoljl bafür bie ältefte Quelle fet^n, beim bic bem 
Sflfuin beigelegte Vita Aulichrisli in 35u4eSne8 9fu8gabe 
p. 1215 möchte faum älter fetyn, obtuoljl fte ben 9tamett 
beö SWet^obiiiö an ber ©tirne fft^rtj eö fyeifit barin: Tem- 
pore praedicti regis, caius nomen erit C. rex Roma- 

norum tocius imperii exurgent ab aqui- 

lone 8purcissimae gentes quas Alexander rex inclusit 
in Goch et Magog. quod cum audierit Romanorum rex, 

convocato exercitu debellabit eos impletis 

autem 112 regni annis veniet Hierusalem, et ibi, ut 
dictum est, deposito diademate relinquet Deo regnum, 
et erit sepulcrum eius gloriosum. SBenebict, ubgleid) 
Stömer unb eine allgemeine Gljronif beabfidjtigenb, gehört 
bodj tüefentlidj in ben Äretö ber ßangobarbifdjen ©efdjidjte, 
bie er oorjugötueife beljanbelt unb fftr bie er bei allen 8a* 
beln unb Srrtbümern fel)r nridjtig ifl $anbför. '{Rom 
Chigi Kr$. V, 148. tyr Anfang, jejt uerloren, war no$ ju f)ej 
3eit fror&anben, benn in bem 83erjei<$nijTe feine« £Ra$Iaffrt 
in 9Kölf bei $ormai>r «r($to 1828 p. 821 t(l unter ben fcon 
f)ej benufcten ober a&geförie&enen SBerfen aufgeführt: „Be- 
nedictas Romanas S. Andreae chronicon a Christo nato ad 
a. 965 tu brr Cfcigiföen SiSliot^cP"*, bana$ fönnte möglicher 
Seife in SWölf no<$ eine Kbförift baüon fepn. «neg. PerU 
SS. III, 695. 

STripran b. 

9fripranb, ber ältefle (Kommentator ber ßombarba, nadj 
2Jterfel8 Wnfidjt jur 3eit #einrid)ö V, eröffnet feinen (Kom- 
mentar mit einer feljr furjen ©efd>ic^te „Legi* Lrnngobmr- 
dorum Ariprandi comenta ineipiunt. In extremis or- 



Digitized by 



ber fianjjoborbfit. 



383 



bis quandam fuisse terram Scatinaviam — omncs fu- 
erunt 44 , toeldje ganj auf ber fpäter eittfMton SBotfafagc 
beruht. Tie ÄDnigatodjter ©ambara jieljt and ©catinatria 
uadj Statten, tuoljin 9tarfe8 fit burd) ttberfanbte Srüdjte 
r inlabet, aber balb fidi iljrer trieber ju entlebigen fuc^t. 
!£urd} bie 8ijt mit ben §aaxt\\ ber SBeiber erregt fic ben 
@d)ein ber überlegenen 9fnjaljl, unb fd)Iägt 9larfeö in bie 
gluckt, ©ie gibt ilirem SBolfe ©r fefce, nad) ifjr 9totf;ari unb 
bie folgenben Äönige. ?tad) bem %vbt beö festen tfaifera 
aua ben Sranfen faflt ba8 SBoIT feiner Söittiue jnr SBer=» 
meibung bea Söabljlreita, ber folle Jfaifer fei;u, ben fie jum 
©atten toityUj ba tt»ä(jlte fte Snrico be ©uibellcng. »fcanbför. 
9tom Christ 1060 s. XII, ton SWerfel enlbccft, ber mir bar« 
au* biefr JBorrebe mttget^eilt ffaL 

9flbacruciua, ein anberer ©Ioffator ber ßombarba 
jtmfdjen 1150 unb bem Sfnfange bed brennten Sattln* 
bert8 nad) Stterfel, bat biefe SBorrebe Sfripranba in ber fei» 
nigen „Cum immensa Dei sapientia weitläufig überarbeitet, 
aber fo Döttig oljnc eigene 3ufä{}e, bafi biefe ganje Überarbei* 
tung nidjt ben geringflen SöertI) I;at. ©egen baa (Snbe fügt 
er, entroeber aua einer anberen Duelle ober Don Mpn felbjt 
aus spauluö epeerpirf, au ganj unpaffenber ©teile ben oben 
©. 367 angeführten Sfuajug aua $)aulua „Primi duces 
— in Olona" ein, unb fäljrt bann loeiter in ber Überar- 
beitung üon Sfripranb fort: „Vidimus qualiler — omnes 
fueruot". 3)aa ©anje ijl oljne allen SBertl). #anbf($r. 
9)aria «.¥11,783; Bologna colLHisp. 73 s. XIII; *Dlmiifj 
capit. cathedr. n. 210. 

3)ie (5iujelgefd)id)ten. 

1) Translatio S. Merctirii, Don STridjia II, ber 
fit in ©eneüent 768 oornaljm, felbfl betrieben, ijt mir 
leiber nic^t ju ©efidjt gefommen. $anbfc$r. »enebeiü in 
einem Sanbe Heiligenleben s. XII in. na$ Borgia storia di 
Benevento 1,210; Senebent ©t. ©op$ia ein Sectionar s. XII 



Digitized by 



384 



SDte ©efd)id)tfd)rctbuufi 



ex. 3>arau« flog bie ?lu«g. bon Giovardi, 1730. ©ine anbere, 
mij 9frid)iö gefdjrieben, gibt auö einer Seueüentaner #anb* 
fcfyrift ©orgia I, 221. 

2) Translatio S. Heliani „Qaia largiente — 
amen" in 93enet»ent 763, aber erjt fpäter befdjrieben, uidjt 
t?on SBidjtigfeit, enthält aber bod) einige Ijiftorifdje JBemer- 
fungeu. $anbf$r. S)enebent s. XII in., barauö bie Sudgabe 
Borgia I, 199. 

3) Vita Paldonis Tatonis Tagonis „Humani 
generis, oott 9fmbroftuö STutpertitd , ber auö bem öränfi* 
fdjen 9teid)e nadj bem Älofler ©t. SSincenj am SBolturoo 
tarn unb bort atö 9fbt 778 ftarb. Soljanneö Ijat baö ganje 
nidjt eben bebentenbe 2Berfd)cu in feine Gfyronif aufgenom- 
men, auö bereu einiger §anbfdjrift in {Rom in ber 39ar* 
beriniana ea gebrucft ift bei 2Jturatori I b , 339. 2JtabilIou 
Acta SS. III*. 3n berfelben Sljronif gibt Soljanneö p. 345 
—350 and} nod) ein anbereö Seben berfelben brei (Stifter, 
Don einem SJtönd) ^etruö, ber üon ficfa felbft fagt: haec 
omnia ex ordine retulit mihi Pelro presbytero et mo- 
nacho benignissimas pater domnus abbas mens Taso, 
et ut scriberem praeeepit Sfbt Safo jlarb 729, imb 
bennod) ertüäfynt fpetruö in biefem geben tfatfer Saxl unb 
felbfl ben Sfbt STngefariuö, ber 889 fiarb. 9flfo ift jene 
erfle Sfngabe über feine 3ctt falfdj, unb baö ©auje ein fpa» 
tereö 9Jtad)roerf. 

4) Vita S. Barbati „Sicut evidenlissima fidelium, 
in Seneüent gefdjrieben, getviß nadj ^auhiö, ber fie uic^t 
fennt ober rcenigftenö nidjtö Don ifyrem Snljalte tmfjeit luitt, 
aber fdjon üor SBenebict Dorn (Soracte, ber fte ganj in feine 
Sljronif aufgenommen l)at. #anbfa}r. SWontecafuio 110. 145. 
146. Hrt$. V, 67. «u«g. Acta SS. Febr. III, 139 auö einer 
$anbfa^rtft in Sajma, bie iä) bort nia^t mebr gefunben babe; 
Ughelli VIII. Sin toiel jüngere« Seben „Tempore qao Grimaald, 
ofcne gBertfc, ifl in einer $anbfc§rift in tbtgiton *lr<$. VII, 209 
unb bei teil aScIIatrtiften. 



Digitized by 



ber Sangobarben. 385 

5) Vita S. Ansei mi „Quia benignum — tumnlum", 
bic (Stiftung t?on SRouantula, 750—804, und) SDlabiHonö 
STnfidjt balb Hadder gefdjrieben, unb nic^t olnie SHBertf; für 
tfifhilf« unb Xefibera ©efdncftte. «u6g. Acta SS. Martii I, 
9ru4ftöifr$ Mabillon acta SS. saec. IV; Ughelli II; Maratori 
1* 189. 

6) Chronica minor Casinensis „Tempore 
Theodorici regia Gothorum — Roma residentibus". 
Ego Anastasius apost. sedis bibliothecarius iussu SS. 
Stephani II haec omnia, prout ipse oculis propriis vidi 
et manibus contrectavi, ad posterorum memoriam et 
Dei omnipotentis laudem apicibtis tradidi et Christi ec- 
clesiis lange lateque constructis direxi anno a mundi 
principio 5978. Per omnia benedictus Deus in secuta* 
lüoran fid) gleidj eine gortfefcung bis jum 3. 884 fdjliejjt: 
„Igitar iamdictas — mensibus septem'*. 3>a8 Söerf, 
baB 9fnajtofut8 754 gefdmeben Tjaben fott, ijt in ber 9fb* 
fidjt üerfajjt, ju betueifen, baf SBenebicta unb ©colafhcad 
Übcrrcfte burdj ©tepljau II hrieber und) 9Jtontcrafino jurfl** 
gefommen fetjen. (58 ijt compifirt aua ben im elften ober 
im Sfnfange bea jroölfteu 3al)rl)unbert8 gefdjmicbeten (Sdjen* 
fmiflöiirfunbeu unb ©riefen bea Sertuttua, SujHnian, 33i* 
taüau, 8eo u. a., bie nebft nodj anbern in ^etrue CDiaco* 
iittd 9lrgifhum bea Ijeil. $ptacibu8 in ajtontecafinu fielen 5 
nu8 ^anlud 3Maconu8. bem befanuten furjen ©tiirfe „Franci 
origineTroiani, ben ^apjtgefdn'diten, ber 6afinefer$anbfd)rift 
353 bt& 9fbt8 3ol)nnne8, 8eo üon Dfha, unb allerlei an* 
bern Stfadjridjten , türldje meift aud) in ben SBerfen bea 
§)etniö 3}iaconua, namentlich in feiner benfelben 3roetf Oer* 
folflrnbeit #omilie über ben Ijeil. ffieuebict üorfommen. 3)ie 
fyortfffctinfl rietet fidj nur im Sfufange auf jene {Reliquien} 
nacbf;fr ifl tf;r #auptjtt>e(f, bie ©rmeiterung ber JBefifcungen 
6eö jffoflera nadjjntueifen. ©ie ift aber bem erfku SBerfr 
fo äljiilicfj, baj* fie beibe üon (Sinem SBerfaffer ju fetm fdjei* 
neu > unt> ba ifl SOtabiflonS SBermutfmng mebr ala waljx* 



Digitized by 



386 



SDte @efd)id>tfd>retbttna 



fdjeinlidj, um utdjt ju fageit fidler, ber bad ©anje für ein 
ajtadjtterf beö §)etru8 SDiaconuö fjält 8eo von Djlia fennt 
cö nodj nidjtj alfo tnitf cö erft nadj tym gemad}t fetjtu 
$)etru8 aber tetint ade jene falfdjen Urfunben nidjt blofc, 
foitbem ifl audj nirtt frei Don bem 83erbad}te, fte felbjt ge* 
fdjmiebetju l)aben> in feinem SRegefhim, feinem Stegijfrr beö 
ft. ^lacibuö, feiner gebenöbefdjreibung unb ben §omiften über 
biefen ^eiligen, ber Altercatio coram Lothario, unb na* 
mentlidj in ber $omüie Uber ben Ijeil. ©euebict bat er ganj 
benfelbeu Stotd verfolgt wie biefe ©jrouif bed fogenannten 
Sfnajtafmö} unb feiner (iegt ald SJerfajfer für ein foldjeS 
SBerf uäljer, al8 ber üielgefdjäftige, eitle, fttr ben Stu^m 
unb ben 9teidjtl)um feines Älojterö fein Sötittel ber (Schrift 
unb Siebe ftfyeuenbe sßielfdjreiber unb „cartularins, apoeri- 
sarius, cappel lanus, logolheta, exceplor alque aaditor 
Romani imperii", n>ie er ftdj fetber nennt. 6iue genaue 
3urütffül;ntng bed ganjen SBerfö auf bie GueHen — eine 
9frbeit, bie in SJlontecaftno leidjt aufyufüljren iji, unb baS 
©an$e Ijat aud) eigentlich nur für 9Jtontecaftno SBebeutung 
— würbe toabrfdjeinlidj ergeben, baf (Sigeneö, fonfl Unbe* 
fannteö, barin gar nidjt oorljanben ijh $anbf$r. SKonte» 
caftno tfl Verloren 5 baten finb neuere Äbföriften 9lom Chigi 

I. VI, 226 chart.; »enebig S.Giorgio Dom Safinefer *bt«a» 
jetauo gefc^rieben, au« welker bie &u«g. Maralori SS. 11% 347 
gemalt tfl. 

7) Ridolfus notarius. Historiola scripta omni' 
um rerum memoria dignarum, quo Brissiane civitatis 
acciderunt imperantibus Franchis. „In nomine D. D. 
elerni a. d. i. 774 mense Maio ind. 12 Carolus — edic- 
tum clementic et venie publicare fecit*', juerfi unb allein 
herausgegeben Don SMemim historia di Brescia. 1749. 4°. 

II, 9, auö ben nadjgelaffenen papieren beö Sateranenfer Sfbtö 
Seobofio 93orgonbio, ber 1726 ftarb unb Diel über bie 
©efdjidjte feiner SBaterjtabt SBreöcia gefammelt ^atte. Ob 
eö eine alte ^nnbfc^rift mar, ober nur eine neue $fbfd)rift, 



Digitized by 



bcr Sangobarbeu. 



387 



ba&on fnflt SMemmi gar nid>t8j er bemerft nur, bcr SBerfaffer 
bflbe um 1050 gelebt, imb bei mel)re ber üon iljm genann* 
tm Jperfonen <wdj in anberu Quellen Borfontmen , fo fcp 
fein ©runb twljanben, ba8 SBerf fftr ein neueres unter* 
gefdjobenea SJlacfjmerf ju galten. SBcun fdjon biefe 58er* 
tyeibiguug Serbatfrt erregt, fo fkigt berfelbe nodj bei ber 
»etradjtung beS 3nl)alt8. (£8 beginnt 774 mit ber 93er* 
fd)tv'önn\Q bea duz Brissiae Poto, filius Malogerii fratris 
regis Desiderii ; ßarl fdjitft gegen iljn unum de suis prin- 
eipibus nomine Ismondum, beffen SBerfabreu uun erjäl)lt 
wirb, uebjt ben innern (Streitigfeiten ber aSornefjmen unb 
ber 8frtmilieu} fpäter (egt 38monbu8 jebem einen bannum 
raille mancosos auri auf, u. f. tü.j ea fdjliefjt mit £ub* 
rciga II ©njug in S8re8cia 865. ©ämmtlidje g)erfouen 
unb Gegebenheiten fommeu, fo Diel id) tueijj, fonft nirgenba 
fcorj man glaubt einen ©djriftfieller bea tnerjeljnten ober 
funfjeljnten 3fll)rljunbert8 ju lefen, nidjt aber be8 elften} 
fein einjiger ©efdjidjtfdjreiber S3re8cia8 auf er SMemnü roeiji 
ttoad von biefem SBerfe} audj bei 9Jturatori, £irabo8dji, 
Sabriciuö fiube idj nicht bie geriugfk (Srtoflljnung beafelben 
ober eineö Stibolfua. ©8 fdjeint mir ba^er ein SMadjtüerf 
bea tuerjefynteu ober funfjeljnteu 3al)rl;unbert8, »do nidjt 
gar rrfl ©orgonbioa ober SMemmia felber, roa8 nad) bem 
üBorgangc cinea ^Jratitt, Safuri, ßigorio gar nidjt fo un* 
lüaljrfdjemlidj ijh 68 ijl nur ©djabe um bie frönen ©e* 
fdjitbtcn. 



B. ®ie jtönigötoer jeidjniffe. 

3I)r Urfprung ijl rcoljl in ben ©efefcbüdjern ju fudjen, 
tvit toiv ba8 bei ben Söejtgetljen ganj beflimmt gefetjen 
f;aben. 9totljari8 SJorrebe entljfllt ba8 ältere, aber adein 
bie Stamm, uod) ol)ne bie 8tegierung8jeit. Salb oerbanb 
man fcamit and) bie Äaifer, wie mir ba8 in ber SJtobeuefer 
§anbfd>rift ber ©efefce entfielen feljni in Unteritalien fügte 
ntd>h> ic. X. öanb. 26 



Digitized by 



388 Die @efd)iAtfd)tetbnng 



man jlatt ber abenblänbifdjen bie 9M;jantinifdjen ßaifer 
fyinjit, fo tote bie Sürfien oon 93eneoent. £aö altrfJe be* 
flfltm mit ?flbuiii) eö ijt oerloren, aber and i&m flammen 
alle folgenben 1. 2. 3. 4. 5 ab. 

1) Catalogus Beneventanus. 

Sfudj bieö 5Berjeidjnij$ ift oerloren, aber baf eö auö 
jtoeien, ber Könige nnb ber SJeneoentanifdjen dürften, be* 
jtanb, geht auö 1 a. b. c. d. e. f. g. l)erOor, welche ade 
ftdj nidjt auf einanber, fonbern nur auf eine (jemeinfame 
Urquelle, eben bieö 1, jurücffüljren laflen. ©ö fd)eint fdjon 
oon $pauluö SMaconuö benufct ju fetjn, beim in ben Sürflen 
oon 93eneoent flimmt ber ganj bamit überein. Siemnadj 
müfte eö urfprünglidj nur biö 774 gegangen fetyn. 9tacfc 
I;er aber ijl eö biö 832 fortgeführt. 3n 1 a. b. c. nfim* 
lidj ift bamit eine Komputation ber 3al)re biö auf baö 
fünfzehnte ©icoö (832) oerbunben, ganj in ber SBeife, wie 
bie bekannten Komputationen hinter ©ufebiuö, #ierontjmuö, 
$Profper u. a. CDiefe ffrljt in 1 a. oor bem §erjog80erjeidj* 
niffe, in 1 b. ganj baoon getrennt am Anfange ber ftorte 
fefcung, in lc. am ©nbe ber bortigen Bortfefcung, in lb*. 
fehlt fle ganj. ©ö roirb aber feinem einfallen, eine Som- 
putation aufö funfjeljnte 3al)r ©icoö ju matten, loenn er 
nid}t gerabe in bem 3al)re f^reibt ober fthliejjt. 9flfo mufi 
fle in 1 bei ©ico geftonben unb ben Katalog gefdjloffen 
haben. Stauer tourbe biefer fortgefefct biö auf Urfuö 
(890). ©o fdjrieb 1 b. baö Oanje ab, lief* aber bie Kom* 
putation, bie nun in ber 9Jlitte ftanb unb für ihn feinen 
(Sinn ^atte, ganj toeg. darauf rourbe 1 toieber fortgefefct 
biö 897. ©o fdjrieben baö ©anje 1 a. 1 c. ab, aber jener 
fefcte bie Komputation an ben Sfnfang, biefer ganj and 
©übe hinter feine eigne Sfortfefcung. Sfud) 1 b. nahm bie 
fo fortgefefcte #anbfdjrift i nodjmalö oor, fdjrieb bie Sora* 
putation unb bie neue Sortfefcung ab nnb ertoeiterte legten 
burdj einen eignen großen 3ufafc. 1 g. entließ nahm auö 1 



Digitized by 



ber Sangofarben. 389 



nur bie Äönige ttnb madjte baju rinnt eignen Anfang unb 
©tyujj. ©o läjjt ftdj 1 wieber IjerjMen. SBo eö entftan* 
ben ifl, wiffen »ir nicfet^ jebenfattö aber nur in 9Jtonte* 
tafmo ober in ffieneüeut. 

la) Ignoti Casinensis 
et 

Iohannis abbalis cronica. 

Xie §anbfdjrift in 3Jiontecaftno 353 ift, mit Sfußnaljme 
ber legten fedjö SMätter, t?on ©ner alten, tfarolingifdjen, 
nodj nidjt jur ßangobarbifdjen ©djrift auagebilbeten #anb 
prädjtig getrieben, auf Sefeljl beS 9Tbte Sodann I, 915 
—934, wie aus bem erjhn «Blatte erljeUt wo IOHANNES 
ABBAS abgebilbet ijl, wie er biefe ^aubfdjrift bem ^eiligen 
föentbüt überreidjt, abgebilbet bei Sojli storia di Monte- 
casino I, 100. Syrern 3nt;nltc nadj verfällt fte in jwei 
£au{rtmaffen, beibe üon jener (Siuen $a\\b in Sinem 3uge 
gefdjrieben. 

f. 1'. -f Incipit prologue regulae s. Benedict* mona— 
chorum. Obsculla o fili — consortes amen. Explicit 
prologus. Item expositio'.'huius prologi. Tres enim 
sunt iu f. w., wie bei SSofH 1, 101 } eine anbre glridjjeitige 
§anb, roaljrfdjeinlid} bie beS Sfbtö Sodann felbjt, bat bad 
v babei gefegt, unb unten am Stanbe fupplirt ••• Pauli 
diacooi et monachi S. Benedict!. S)iefe ©rflärung ber 
Stegel fd;liefit (f. 151) mit sulventur in alio loco. De 
taciturniiate. Notandum est -enim — (f. 151') sed omnes 
taceanL Deo gracias amen. Inc capitula Ludowihi 
imp. cum ceteris. Anno inc. d. n. I. C. 817 — (f. 255) 
potestatem. Inc. ep. Pauli diaconi ad Carolum regem. 
Propagatori — custodia^ worauf nodj allerlei auf bie 
Orbendregel SBejüglidjeö folßt. CDieS atteö finbet ftdj genau 
eben fo mit) in berfelben Solge antik) in ber gleidjalten 93ob- 
bienfer #anbfd}rift n. 26 in Surin > eö wirb alfo ganj in 



Digitized by 



390 SDte ©efdjidjtfdjrcibung 



tiefet Sorm unb Drbnung fdjon in einer älteru £anbfdjrift 
geftonbeu Ijaben. 

Um aber bie Siegel unb bie ©efdjidjte beö Äloflerö in 
einem 93anbe vereint ju Ijaben, lief Sodann üon bemfelben 
©Treiber gteidj fyinter baa Obige Sotgenbea fdjreiben, toaö 
ben jroeiten Sljeil ber £anbfdjrift auömadjt: Annorum 
supputatio de monasterio S. Benedict*. Quidam ex no- 
stris scire volentes, quot anni essent a tempore S. Ben. 
palris usque nunc, nos qaoque amore ducli, quantam 
potuimus sab calculandi aesliinatione collegiraus — satel- 
litum eins." I;ierau8 bei 5>etlegrini Hist. princ. Lang. p. 97 
(ttriebergebrutft üon @räüiu8 thes. IX, 1. $)ratitti I, 187. 
SJturatori II, 264.) ferfe SS. ID, 222. 3)er »erfaffer lebte 
nadj feiner eignen Angabe, wie fd;on ^eHegrini bemerft, 
unter ben Äbten 93affaciu8 unb SSertljariuö, unb befdjloji 
im Saljre 872 auf ben SBunfdj einiger Sreunbe, eine Sljro* 
nologie feineö tftojhrß jufammenjufhllen. Stadlern er (£ap. 
1} bie jfapiteleintljeilung ift übrigens neu} in ber §anb* 
fdjrift ijt fte nidjt) bieö gefagt, fügt er (ßap.2) eine9tad>* 
ridjt über bie Sfnfunft ber ßangobarben auö $)auluö 3)ia- 
conuö ein, gibt bann (ßap. 3—7) bie ©efdjidjte ber 33efrei* 
ung ffieneüentö üon ben ©arajenen im 3aljre 867, unb 
Ijolt, um biefe ju erHären (ßap. 8-33) bie ©efdjidrte ber 
©arajeneneinfätte üon 839—867 nadj, in jiemlidj unbeljol* 
fener Drbnung unb ©pradje. hierauf läft er fogteidj fol* 
gen (man mfifte eö jäfyfcn Jtap. 34) Chronica de mona- 
sterio sanctusimi Benedict*. Diebus Iustiniani horlo- 
doxi — baec destructio facta est", gebnicft juerft bei 
SofH I, 129. ®ö ift eine wörtliche Sfbförift üon 9>auluö 
oben @. 325 befdjriebenem SBerfe, nur baji ber SBerfaffer 
üon bem ©ebidtfe blojj bie SCnfangö* unb ßnbüerfe angibt, 
mit bem SBemerfen: baec alibi reqnirantnr sao in loco, 
unb requirantur alibi; unb bafj er ben oben ©. 331 ge* 
brudften furjen 3ufafc über bie äerjibrung beö Älofttrö 
anfügt, ben er auö 9)auluö 8angobarbengefd)id)tc erterpirt 



Digitized by 



ber gangobarben. 391 



f)at. ßr f;at baburdj jeneö Heine SBerf beö $)mtlit0, feinein 
3wetfe gemäß, in eine ©efdjidjte ber erflen ^eriobe beö 
ÄloflerS DertDanbelt. Unmittelbar barauf geljt er auf bie 
SBteberberfkllung beöfelben über mit (Äap. 35) Exordium 
de monasterio altni Benedict* patris. Ut Deas omni- 
potens — roonachis oboedituros", bei XofH I, 130 ttnb 
biiö ßnbe mid) bei sperfe SS. III, 198. ßr l)at eö ebenfalls 
ntfrtlid) and §)auIuS VI, 40. 26 abgetrieben, ben ©djluji 
aber Cuius uxor Scaaniperga nomine in nrbe Casina- 
üam — oboedituros and einer anbern und nnbefannten 
Duelle gefdjöpft. hierauf fommt er auf feine urfprünglidje 
Aufgabe jurütf mit folgenben SBorteu (£ap. 36): „Libet 
breviter, ut ex maiorum diclis (b. i). ^Janluö in Änp. 2. 
34. 35. unb bie Duelle, loorauS er Jtap. 3—33 unb ben 
©djlufi Don 35 fdjöpfte) repertam est, me dixisse suffi- 
ciat; nunc vero cursira iterandam est huius noslre cro- 
nice saccinetio, ut lector facile agnoscere queat, qnae 
lempora vel quis prineeps huius patriae extitit vel pa- 
stor loci istius quo deguit; et ex brevi memorabilique 
(b. f). leidjt gu ntemoriren) calculo langa qui velit exten- 
dat pagina, et narrator existat dolorum tempora." ß$ 
ift offenbar, bajj bieö berfelbe 93erfaffer ijt, melier ben 
9fnfang fdjricb, unb baji er in biefen SBorten eben lieber 
au jenen Anfang anfnüpft unb fidj audbrfldlid) auf ilju 
bejie^t, inbem er alleß Stoituifdjenliegenbe (tf ap. 2—35) nur 
ald ßpifobe eingefügt l)at, um ben ßefer über bie ©efd;icl)te 
btö &utbe8 uub ber Älcfhrfliftung aufguflären. ßr gibt 
nun (ßtap. 37) Incipit cronica Langobardorum seu tno- 
nachorum de monasterio sanetissitni Benedicta Cipri- 
anus — Franci" bei ^ettegrini (abgebquft bei ©rätriuö 
thes. IX, 1. 9)ratiUi V,109. 9Jiuratori 11,270), §)erfeSS. 
III, 198, bie Dergleitbenbe tiberftdjt ber SBeneoentaner ®ür* 
Pen unb ber Äbte Don SWontecafmo, tüeldje er Äap. 1 Der* 
fprodjen fjattej fie fdjliejjt beim Saljre 872, 3>iefe Dier Steile 
bilben alfo trojj ifjren befonbem tiberfdjriften ein ©anjeö, 



Digitized by 



392 



Die ©ffd>id)tfd>teibititg 



baS jufammenljSngenbe 9Berf (SineS SBerfafferS, uub nur 
burd) ben 3rrtl)um beS crjhn Herausgebers $pettegrini ift 
eS geföeljeu, baß man bieder bie brci lefrten Äap. 34—37 
baüon getrennt unb Sfnberen beigelegt Ijat. SDer SBerfaffer 
fdjrieb 872 auf SJtontecaftno, ttejjljalb §)eHegrini iljn ganj 
paffenb Ignotu$ Casinensis nennt, ein 9tame, ber 
allgemeine Oeltung geftmben l)at unb bejtyalb jlüecfmäjjig 
beibehalten ijl, nur baf man aud) Äap. 34—37 barunter 
mit begreife, ©ein Sfutograplj ijl oerloren} erhalten ift 
nur biefe einige auf 9fbt 3ol)anne8 SSrfe^l um 920 ge* 
madjte 9fbfdjrift. 

SBaS hierauf folgt, ijl jmar Don berfelben £anb tvie 
baS Dorige, aber ber Snljalt jeigt, bafj ed nidjt mel)r baju 
gehört unb attdj fester abgefaßt ijl. @8 ijl golgenbeS: 
ApostoUci viri. Petrus aposlolas sedit in Antiochiae 
u. f. to. nodj ungebrutftj nur baS gnbe gibt $perfc SS. III, 

199. 68 gebt Don berfelben $anb bis auf 3o§ann8 9fb* 
fefcung 928. Sine jtoeite #anb bat fpäter nodj hinzugefügt 
Leo papa s. m. X. Stephanus papa sedit", too ftt bit 
3aljre offen Iftftj alfo ijl bieS üor 931 getrieben , too 
(Stefan ftarb, unb ijl toaljrfdjeinlid} Sfbt SoljannS eigne 
$anb. 3)iefelbe bat aud) Dörfer ben einzelnen §)äpften 
SSemerfungen hinzugefügt, bie ftdj meifl auf bie Softer* 
unb ßanbeSgefdjidjte bejieljn. Imperatoren RomanL Augu- 
stes u. f. id. ungebrutft, ebenfalls mit eingebogenen 9tadp 
ridjten über SSeneüent unb bergleidjen; fd)liejit Constantinas 
filius supradicti Leonis", oljne 9te gierungSjabre , ber von 
913—959 regierte. Repes Langobardorum. Alboin it f. to. 
biß auf SDefiberS Satt, ganj unoeränbert aus bem alten 
SJeneüentanifdjen Kataloge abgcfdjrieben > nur jroei fleine 
3ufäfee ftnb gemalt unb jtuei 3a§len falfd) gefdjrieben. 
Dann „A Zottone — prefuil" gebrutft bei 9>erj) SS. III, 

200, bie gomputation ber 3aljre bis aufö funfjebnte ©icoS, 
ebenfalls aus jenem Kataloge, too fie aber oljne 3roeife( 
nidjt fyittter ben Königen flanb, fonbern hinter ben Surften 



Digitized by 



btx Saugobarbeu. 393 



Don SBeneDent nnb jwar eben bei <3ico. Duces Beneventi. 
Zotto — martyris subdidit" bei fperfe III, 200; ebenba- 
fjcr, aber mit allerlei 3"ffibeu unb einer furjen Sortfejjnng 
tum 897—913. hiermit fdjliejjt auf f. 283' ber nrfprfing* 
lidje (Schreiber. 3)ie jweite $anb, Don ber bie {Ranbnoten 
bei ben $)äpflen unb eine längere in ftaj). 32 Ijerrttljren, 
fdjreibt nun auf f. 284: Cotmtes Capuae. Landolfas 
— principibas" bei §)ellegrini (baranö ©räDiuö IX, 1. 
^ratitti III, III. gjtnratori II, 272) ^erfe III, 205. ©ö 
ijt nidjt bloß ein Äatalog, fonbern jugleid? eine freiließ ganj 
furje Cljronif biefer ®rafen Don 818—909 mit einem fnr* 
Jen Stadjtrage über baö 3aljr 888 „Secundo — effeclas 
est. $pettegrini wirb 9ted)t baben, wenn er für i§ren SBer* 
faffer ben 9fbt 3oljanneö I felbft fjätt, ber anö (Sapua ge^ 
bärtig mar nnb beftyalb an beffen ©rafen ein befonbereö 
3ntereffe ljatte. <2ie ift alfo Ijier im tfutograpl) beö 33er* 
fafferS erhalten, nnb biefer §at in fie bie SJemerfung auf- 
genommen, weldje er Dornet fdjon mit eigner £anb, wie 
fdwn §)ellegrini errannte, jn Jtap. 32 beö Ignolus an ben 
Staub gefdjrieben ljatte. 9fndj in ben Dier Dorfyergeljcnben 
SBerjeidjniffen, bie nidjt Don Soljanneö Derfafjt, fonbern auö 
filtern abgetrieben fmb, werben bie 3ufäfee nnb Sortfetjtm* 
gen Don bemfelben3of)anneöfetjn} nnb auf biefe fünf 58er- 
jeidyniffe, ber Apostolici Imperalores Reges Duces Comi- 
tes, ifl ber Warne Iobannis abbatis chronica jn 
befdjränfen , womit 8eo nnb $)etruö bie gefammte #anb* 
fdjrift bejeidjnen. 

hierauf folgt nod) Don gleidjjeitigen $änben nadjgetra* 
gen, f. 286 Epytaphium Pauli diaconi. Perspicua — 
pater 4 « tum #ilbric, f. oben?). Sebent f. 287 „EgoKadel- 
ebis — nepotem meum" bie Sbetlimgöurfimbe beö gür- 
f}entl)iim8, Ijieranö bei fpettegrini nnb $)ratilli III, 214. 
SJhirntori II, 260} f. 289' bie lefete (Seite ber #anbfd)rift 
enthält jjiuei 9tadjträge }u 3ol)anneö SBerjeidjnifi ber ©rafen 
Den Gapiiii: „Quarto — deeima" über 903—922, wafyr* 



Digitized by 



394 Sie ©cfdjidjtfdjmbmta 



fdjeinlid) oonSofyinnö eigner #anb, bei ^Jcrfc III, 206 ^ iiub 
„Consilium — nobis" jum 3al)re 993, am (gnbe beö jeljn* 
ten 3al?rl)unbertö gefdjrieben, bei ^JratiHi HI, 115. ^erjj 
III, 206. 3n einen leeren 9taum Ijinter bem £önigöoer* 
jeidjniffc auf f. 278' l)at eine #anb beö jebnten 3a^un* 
bertö bie beiben erbidjteten JBriefe Augustos imp. patricio 
Karolo sal. Mando — consal. Augusto imp. Karolus. 
Grates — canes" nachgetragen, toeldje eben §ierauö in ben 
SJlöndj üon ©alerno unb bie ßaoenfer ©cfcfecS^an&fc^rift 
übergegangen finb. äulefct iß nod) im elften 3a§rl)unbert 
auf einen anbern leeren 9taum bie ©rabfdjrift beö Sfbteö 
9fligern gefdjrieben „Hic pater — requiem" bei 3tojH I, 
232. $erfr SS. VII, 636. 

Sentit ^aben biefe #anbfd)rift fdjon 978 ber 2Jtöttd> 
oon ©nlernoj 1023 ber Safmefer ©Treiber beö gangobar* 
biftfjen ©efefebudjeö, baö jefct in Sa 6aoa iftj 1105 geo 
ooii DjHa, ber fie in ber SBorrebe unter feinen #auptquellen 
aufführt al§ Chronica Iohannis abbatis, ein 9tame, mU 
d?er burdj baö Äitelbilb leitet entjknb unb bann eben fo 
leitet betoirfte, bajj bie urfprünglidjen SBerfaffer öerfleffen 
unb 3oljanneö für ben Urheber beö ©nnjen angefeljen njurbej 
ber aber üottfommen richtig ifi, fobalb wir Chronica alö 
"(Kompilation" nehmen. 9Tudj ^Petritö IDiacomiö um 1130 
nennt fie Iohannis abbatis chronicam de persecutionibas 
huias cenobii et de miraculis hic factis succinetam sed 
valde necessariam, womit er gerabe ben Xbt'd ber #anb* 
fdjrift meint, toeldjer ba6 SBerf beö Ignotus ift. Xa 5)mi* 
luö (Srflflrung ber Drbenöregel nebfl ben Zapfte unb itai* 
feruerjcidjniffen nodj gar nidjt, baö Übrige aber nur frfjr 
jerjfreut unb jerriffen gebrudft ift, fo fodten bie gelehrten 
Saftnefer bie ganje mistige §anbfdjrift genau tuie fie ift, 
mit budjfläblidjer Sreue Ijerauögeben alö Iohannis abba- 
tis chronica; bie ältefte ß^ronif beö ßrjfloflerö unb baö 
ungebruefte SBerf beö berübmteflen feiner ©etooljner, auf 
2Jlontecafino oerfafjt, gefammelt unb getrieben , in fctr 



Digitized by 



btt ßangobatben. 



395 



treffe beö Äloffrrö felber gebrutft unb üon ben fleißigen 
Sladjfolgern brd $)aulu8, be8 Ignotas unb beö 9fbte8 3o* 
banneS herausgegeben, würbe ein fdjöueö 3)enfmal ber 
£o$en (Stiftung be8 §eil. S3enebietu8 feijn. 

lb) Ignotas Beneventanus. 

Die oben Betriebene SBaticanifdje #anbfdjrift 5001 ent* 
Ijält f. 1 „Anno ab inc. — Radelchis pr. s. a. unum" 
gebruJt bei SJluratori II*, 167. ghratiOi II, 33. $)erfe III, 
470, ein SJerjeidjniß ber Könige, toörtlidj and 1 abgefdjrie* 
benj bann bie Jtaifer bis auf Otto III; bann bie Sfirfhn 
fcon ©eneüent bi8 auf Urfuö, nrieber auö 1, aber eigen- 
tümlich fortgeführt bi8 897} bann folgt ber 2Jtönd) uon 
©alerno. Da8 nidjt er jeneö ffierjei^nif feinem SBerfe 
oorangefefct Ijat, gel)t baxau* f)ert>or, baß bie Stegierungö* 
jafjre bei beiben fel;r t>on einanber abweisen. Der 6afl* 
nefer ©djreiber be8 ©efefebudjeö in ßa Gaoa l)at eö aber 
fdjon im Sabre 1023 abgefdjrieben unb interpolirt. Die 
Stecajritulation jum funfjeljuten 3al)re ©icoö fef;lt in bie* 
fem SBerjeidjniffe} aber fte ficljt auf f. 140' „A Zotone — 
prefuit" (ajlurat. II, 321. ^erfc III, 200), woran fidj un* 
mittelbar fdjfieß t „Ursus filius praedicti u. f. tu. (©rätriuö 
IX, 1.95. OTurat. 11,279. ^ratitti III, 295. ^erfc III, 201), 
alfo ber ©djluß Don 1} aber bei ben SBorten ßeneven- 
tanae provinciae folgt ein feljr langer eigner 3ufafc „Prias 
tamen quam isla — reposcebat" über bie ©efdjidjte 33c* 
ueoentö 889—896, unb bann fäljrt eö in ben SBorten Don 
1 toieber fort „Postea vero — expulsus", womit baö 
©anje beim 3al)re 897 fdjließt. 9Benn l)ier nidjtö Derloren 
ijt, fo wirb eö um biefelbe 3eit »erfaßt feijn, unb jtoar in 
S3enet>ent. (Sö fönnte für ben ©djluß uon (Srdjempertö 
©efdjidjte flelten, aber ber fpriefat fdjon oon ©uibo unb 
loiH nodj tnel)r Don ifjm erjagen, unb fjier wirb oon ©uibo 
in einer SCBeife gefprodjen, baß nodj nic^td oon xljm t>or* 
aufgegangen fetyu fann } aud) bejieljt eö fid^ auf bie SEBorte 



Digitized by 



396 Die Oeftufttftretbiiiig 



beö Äatalogö über Urfuö, ift alfo entfdjieben al8 3ufafe ju 
biefem Kataloge gefdjrieben. 8eo üon DfMa bat eine ©teile 
barauö ju I» 49 nachgetragen. Ob ed mit bem ifataloge 
auf f. 1 urfprünglidj auö Cnner Seber gefloffen, ifl toaf)x* 
fdjeinlidj, aber bodj nidjt ganj genrijj} in biefem Salle müjj* 
ten bie Äaifer nad) 897 fpäter nachgetragen fet;n. £ie 
$anbfdjrift 5001 ifl jefct bie einjigej aber mit $ftlfe beS 
ßaüenfer Sntcrpctatorö Mj$t fid) ber Sejrt an mannen 
©teilen urfprüngtidjer Ijerfletten, alö jene il)n gibt. 

lb*) Ignotus Capuanus. 

3)ie (Saüenfer ©efefceötjanbfdjrift, tüeldje nadj SRerfeld 
SJermutljung in SDtontecafino unter Sfbt Sljeobalb im 3aljre 
1023 getrieben uub im 3a!)re 1263 mit auberem ©igen* 
t^um ber ßirdje (Safale Stuptum nad) 8a Saüa gefommen 
ifl, enthält t»on berfelben #anb bie beu ganjen Sober fdjrieb, 
mitten jimfetyen 9fiflulf8 unb 9Trid)i3 ©efefecn eingefdjoben 
folgenbeö ganj Srembartige: f. 177' Augu$tus imp. pa- 
tricio Karolo mit tfarlS Sfntroort, auö ber (Saßnefer §anb* 
förift 353 beö 9fbte8 3o^anne6 abgetrieben } f. 17b' 
„Astalin — iure id est legtm. Explicit closa. \tl)X Mjn* 
lidj bem ©loffar im SBatican 5001, roirb alfo «u8 berfelben 
#anbfd)rift flammen, au8 toeldjer 3)eftber baö Original t»on 
5001 coptreu fieflj f. 182' Incipit de rege$ Langobardo- 
rum, quomodo regnaverunt in hoc mundo. Alboin qai 
primus u. f. n?. enthält juerft bie Könige, auö bemfelben 
Ignotus Beneventanus abgefdjrieben $ aber bei $)ertari (jat 
unfer ©djreiber einen langen 3ufafc, ben er ganj auö $)au- 
lud jufammengefudjt unb in fefjr barbarifdjer ©prac^e toie* 
bergegeben t;atj unb Don ßiutpranb an DerlÄfjt er feine erfte 
Quelle, unb ftbreibt trörtlidj, nur etroaö barbarifdj, bie Sa* 
ftnefer Sortfefeung ju 5)aulu8 ab. 9lad) bereu ©djluji roenbet 
er fid) tüieber ju feiner erflen Quelle, bem Ignotus Beoe- 
ventanus, unb gibt auö itjr bie Jtaifer (gebrutft bei $)erfc 
SS. III, 215) i bei Sotyar, »erengar, SDtto II unb III Mfrt 



Digitized by 



btt ßaugobarben. 397 



er aber für bie 3&f)U\\ Saum, unb fügt einen eignen weit* 
läufigen ©djluf an bis 311m Sa&re 1004: regnum suum. 
Anni ducibus Beneventi et principibus. Zotto primus 
dax u. f. id. bei $)ellegrini (barauS ©räDiuS thes. IX, 1, 
194. gjluraiori 11, 333. $pratilli V, 33) unb baS gnbe bei 
9>erfc SS. III, 201. 3)er ©Treiber bat e8 nidjt au8 1, 
fonbern auS 1 a genommen, aber tüaS bort SoljanneS ©g* 
neö anfängt Dom Safcre 897 an, toeggelaffen unb bafür 
eine ganj hirje eigne Sortfefrung gemalt bis 931 : indic- 
lione qoarta. hierauf folgt unmittelbar bie 9ladjrid)t über 
©ifulfS unb ©caunipergaS ©djenfung aus berfelben $anb- 
fdjrift 353, unb bann ebenbaljer Comites Capuae. Lan- 
dolfus senior u. f. m. IjierauS bei $)ellegrini (barauS ©rä* 
DiuS IX, 1, 195. SJiurat. II, 334. 9>ratiHi III, 136) unb 
bie gortfefcung audj bei *perfr III, 207. & copirt 3ol)an= 
neS Original jiemlid> getreu, aber nur biö 909: principibus. 
35en 9lad)trag, ber bann nodj in jenem folgt, läjjt er lieg, 
unb gibt bafür eine eigne Sortfefeung Don 913—1000: 
„Ipse domnas Landolfus — mensibus quattuor", iDoriu 
er eine ©teile (Iste — babuisset) aus bem fpätern JRadp 
trage in 3oljann8 $anbfd?rift f. 289' abgetrieben bat} 
ba8 Übrige iß felbßänbig. 68 geljt IjierauS IjerDor, bajj er 
für bie Sürßen Don SSeneDent unb (Sapua nur tfbfdjrift eines 
nodj erhaltenen Originals, unb affo ganj oljne fritifdjen 
SBertl) iß, »ejjljalb feinen Varianten barin f einerlei Sfutorität 
beigelegt »erben barf. ©ine foldje f;at er nur für ba8 
ÄönigS* unb ÄaiferDerjeidjnijj; unb eignen 2BertI) nur in 
feinen formen gortfefeungeu. ©riebt ju Ijaben fdjeint ber 
Serfaffer in Sapua. 

lc) Monachus S. Sopbiae Beneventanae. 

3m Sabre 1085 ober balb narf^er fdjrieb ein äJtöud} 
Don ©t. ©opbia in SBeneocnt au8 1 bie Sürßen Don 93e= 
ueDent ab, unb fefete fie fort bi8 aufs 3afjr 1085, ido 
SBeneDrnt an ben tyeil. ©tul)t fiel} bie Komputation $um 



Digitized by 



398 



Srt^re 832 fefet er flanj au8 gnbe. 3Mea fleiuc Söerfdien 
benutzten ßeo I, 49 unb bie Sfnnalen üon S3enei>eut im 
Saljre 1119. $anbfc$r. 9tom Vat 4939 in 2angobarbifc$er 
Schrift Dom 3» 1119 enthält-: f. 1 bie «nnalen Don tt&rijhi« 
bi* 1119 Don (Siner $anb in ttinem 3uge$ eine anbrrr $at 
einzelne fPemerfungen jtoiföengefc^rieben unb am Snbe no$ 
bie 3a(jrc 1120 unb 1128 angebangt, ©ie jaulen fortlaufrnb 
na$ Era. Anni Domini. Indictio. olfo lag toofcl gu ©runbe 
eine $anbfc$rift 3fibor* mit Sortfefeuug ber Äaifer. Anfangt 
enthält (ic au$ nic^t6 alt tiefe, bie 8augobarbifc$en Könige 
au« 9>autu6, unb einige (fccerpte au* 9>aulut unb Scba; Don 
774 an bat brr SJerfaffer bie furjeren Snnalen in ber Satt* 
caniföen $anbfc$rift 4928 ju ©runbe gelegt unb unfern Sur« 
fienfatalog ^»eingearbeitet 5 flr ftnb bei Borgia dominio app. 
22. 9>erft SS. III, 173 gebrutft. f. 23 „Zotto primus — 
praefait" ifl unfer Äatalog, frier au$ au« einer altem $aub* 
fcfrrift abgetrieben ] £ 25 folgen bie Urfunben M JttofterS, 
bierauS bei Ugfrefli. 3u6g. $eflegrini 1, 264 (barau6 ©räbiu* 
thes. IX, 1, 167. SWurat. II, 320.) UgfreHi X. Sorgia storia 
di Ben. I, 327. (barauS f)erfc III, 202). 

1 d) Ignotas Salernitanas. 

„Zotto ducatum tenuit — Guliclmus rex gloriosus 
filias eius a. 23 m. 6" ein SBerjeidjnijj ber Surften üon 
©alerno, wegen beö Siteld gloriosas rooljl unter Äönifl 
Sötlljelm II (1165—1189) abgefaßt, beruht bis auf bie 
Trennung t»ou S3eneüent ganj unb gar auf 1 ober roabr* 
fdjeinlidjer auf einer jefot verlornen 2fbfd)rift üon 1. 3)er 
©Treiber madjte nur einige ©djreibfeljler, jog bei beu !e|p 
ten Sürflen bie SJtonate unb Sage in runbe 3a§re jufam* 
men unb machte gegen baß 6nbe einige fleine 3ufSfce. SJon 
ber Trennung an folgt er einer anbtxn unbefannten Quelle, 
©eine 3al)len jinb audj fytx nid)t ganj genau, ba er ftatt 
ber SJionate unb Sage immer runbe 3a§re fefotj im ®am 
jen aber jinb fte ridjtig, wenn man nur feftyfilt, baji er 



Digitized by 



btx ßangobatbrn. 399 



immer nidjt rrfl vom Xobe beö SBorgängerö, fonbern wie bit 
Urfitnben fdjon Dom Anfange ber SJtitregierung jäfyft. 2)od> 
$at er einige Unridjtigfeitett} aud) ifl er ber erfle. roeldjer 
ben $priöcu8 aufführt, ber niemals regiert Ijat $anbför. 
Stalerno, chart. mit ber Untrrförift: Anno salutis 1548. qnae 
hartem» scripta sunt, ex vetusto corrupto et mann scripto 
codice Salerni in coenobio divi Nycolai delitescenle ego 
Ioannes Symo Marescalchus Salernitanus fideliter excerpsi. 
Si qna — Salerni Kai. Aug. $ierau* flog b:e SfuSgabe twn 
^edegrini, tvirber abgebnnft bei ©rätmiS IX, 1,165. SWurat. 
II, 319. 9>ratiai V, 15. Blaß series princ. Sal. p. 123. 

le) Ignotus Neapolitanus. 

3jiborö 3ödtd)ronif fiub in mandjen £anbfd)riften bie 
3aljre SljrifK unb bie Snbictionen beigefdjrieben, unb oft 
nudj atö gortfefeung £aifert>erjeid>nif[e angehängt. Drei 
bat>on (SBien hist. eccl. 147 s. XI. ©riiffel 3899 s. XII 
in. JpariÖ 2321 s. XII) nennen fie Chronica beatoram 
Augustini et Hieronirai, unb fügen (unter Diodetian bie 
ÜBorte ein: Bec sunt nomina imperatomm christiano- 
rum qtä Romam et Cpolim regnaverunt, et regum seu 
prineipum Langobardorum. Gallienus u. f. tt. grtttj tute 
3fibor, mir baf fie (menigflenö SBien unb fBrflffelj Don 
$)arid toeif idj ba8 Solgenbe nidjt ftdjer) ju ben aiferjafc 
ren midj nod) SMonate unb Sage nebjl ben Sauren 6I;rifK 
unb ber Snbiction tyinjufügen, gu Snfttn alö jtoeite Solumne 
ben iJnfafc madjen: Temporibus Iustini maioris et Iusti- 
niani imperatorum fuit S. Benediclus abbas sub lohanno 
papa. Tunc temporis Theodoricus rex in Italia pree- 
ra|. Et a b. Benedicto abbate usque ad Gregorium 
papam anni sunt LXXVIII; bann bei SRauriciud mitten 
im Softer Huius 1° anno 1« indictione in Benevento 
primas dux factus est Zotto qui sedit a. 20. Et 21° 
eins anno 5* ind. factus est Archis d. B. qui sedit a. 
50; bann bei Grading : Huius 22° anno 5* indict. Alo 



Digitized by 



400 £ie ©rfdjic^tfdjrribuug 



Arichis filius dax Ben. a. 1 m. 5. Et 23° eiusdem 
anno 6 ind. Rodoaldus dax Ben. a. 5. Item in 29° 
ipsius anno 11* ind. Grimoald Rodoaldi filius a. 25. 
3>n ©djlujj Sftborö nad) „convertit" laffeti fic ganj tueg, 
unb fahren bafilr in bem begonnenen itaifer* unb Surften* 
üerjeidjnijj fort: „Anno D. 640 ind. 13 Constanlinus filius 
eius u. f. id., wie (peraud juerfi $)erfr SS. III, 211 3. 42 
gebrotft frit. 2Jtan prfjt leidjt, bajj bica ittc^t bic urfrrQitg* 
lidje Sorm biefeö 83erjeidmiffe8 ift, fonbern bajj ber ©djrei* 
ber ber jenigen $aubfdjrift Sjlborö, au8 raeldjer biefe brti 
abdämmen, eint ältere Tabelle t?or ftefa Ijatte unb in btn 
Sftbor hineinarbeitete, weldje äljnlid) wie bit bed Ignotus 
Casinensis bei 2Jturatori II, 270 eingerichtet war unb fid) 
ttofffommen wieber Ijerftetten läft. Unter obigem Xitel Hee 
sunt it. t. c. q. /I. et C r. e/ r. *. Langobardortam, 
mit ßoufhmtin beginuenb, enthielt fte columnenraeife neben 
einauber bit AnniDomini, Indictiones, Imperatores, Re- 
ges Langobardorum, prineipes Beneventani, Salernitani, 
Neapolitani. 35ie tfbfaffitttg fällt nach §)er|j ins fettste 
Safjr §)anbolf8, 948} benn biefem, ber 943 begann unb 
38 3al)re regierte, werben nur 6 jugefdjrieben} bei Gon* 
tfantiu (f 969), ©ifulf (f 974), ßanbotf (f 962) fmb bie 
3al)re offen, alfo lebten fte nodj alle bei ber Sfbfaffimg. 
gntftanben ifl pe au8 ©njefoerjeidjnijfen, unb jroar finb 
bie S3enet»entanifd)en Sftrflen tüörtlidj abgefdjriebeu auö 1, 
alö bort erfl bit erffr Sortfefcung biö auf Urfuö jugrfdjrie* 
ben xoox\ beim t?on 890 an ift le felbftänbig. Sür bie 
übrigen ijt mir bie Cluelle nicht befannt. SBerfaft ju ftfjn 
fd^eiut bie Nabelte, wegen ber ®ried)ifcf)en tfaifer unb ber 
9teapolitanifrf)en fterjöge, nidjt auf ßangobarbifdjem ©ebittt, 
fonbern in JReapel. 

lf) Ignotus Vindobonensis. 

3>ie SBiener fcanbfäjrift 580 (bist. eccl. 147) am gnbe 
beö elften 3at)rl)unbert8 in 3talien gefdjrieben, enthält nadj 



Digitized by 



btt ßanßobarben. 401 



i>erfd?icbenen SSerfen Sßborö, auf f. 151 Chron. $s. Avgti- 
etini et Hieronbm, t?on 5er eben bic 9tebt getuefen ifl ^ 
f. 165' Chron. s. Ysidori, bic fürjere gljromf} f. 16b' 
Chron. Bedae „Adam com esset — et inde d. Karolus 
regnuro suscepit solus et regnavit", Hierauf fogtcicf) folgt 
f. 171 : Hi fuerunt reges Langobardorum Primus fuit 
Agelmund u. f. xo. 3)er SBerfaffcr Ijat 1 getreu abge fdjric* 
ben, aber bie jeljn erßen Könige auö $)aulu8 3)iaconu8 
üorangefefct unb bei jebem für bie 9tegierung8jal)re $piafc 
offen gelaffenj unb fobanti auö unbefannter Duelle bie 
Äaifrr jugefftgt bi8 a. 1056 regnavit annos", idoju eine 
anbere #aitb fpäter getrieben Ijat UI; alfo ift e8 unter 
$einridj IV verfaßt. 3)iefe Sortfefcung iß gebrucft bei ^erfe 
SS. 111,217. 2)ie 3a^re8ja§fen berfelben ftnb großenteils 

2) Catalogus Brixianus. 

9Jhiratori Antiquit. Italiae dissert. 57 (unb barmtd 
§)erfc SS. III, 238) gab ein Chronicon ßrixiense Ijerauö, 
meltfyeö iljtn SBrunaca auö einer ^abuaner $anbfd>rift mit* 
geseilt Ijatte. Über bie #aubfd)rift felbß roiffen mir nidjtöj 
aber bieSolge berS3Iätter muß in if)r ober in ber 9f bfdjrift 
Dertoedjfelt fetjn} benn raaö bei SJturatori ben 9fufang bil* 
bet: „Anno aulem inc. — 878 ind. 13" iß offenbar bie 
iWtitt Cnilfte, unb baö bann Solgenbe „Anno i. d. n. I. C. 
74Q — ein* pro eo", iß ber toirflidje tfnfang. 2fber aud) 
fo iß eö fein jufammenfjängenbeö ©anje auö ßinem ©uffe, 
fonbern eö fdjeinen nur brei Fragmente au8 einer längern 
Steide von Sfufjeidjnungen ju fetyn, roeldje im Äloßer Ad 
Leones in SBreöcia ju fcerfdjiebenen 3eiten niebergcfdjrieben 
Waren. 3)a8 erße „Anno inc. d. n. I. C. 749 — nostro 
monasterio . ..." iß tüidjtig für 2fißulf unb (Deßber, 
bie barin immer gloriosissim us unb excellentissimus l;ei* 
peil) eß mag alfo nidjt gar lange nad? S5efiberö Salle ge* 
trieben fftjn. 9tadj monasterio feljlt offenbar bie 9fuf* 



Digitized by 



402 



SDte @ef$td)tfcf)reibttnß 



jäl;lung beffen, ioa8 Staxl b. ©r. bem Älofter fdjenfte. 3\i8 
jtüfite „Karolas igitur — Maio etc." ganj annaltfhfdj, 
Orient im Safere 843 abj nrie ba8 etc. jeigt, folgte nodj 
meljr, roa8 aber für uu8 Oerloren ifh £a8 brittc: „Si vis 
scire — 878 ind. 13" ifl ein fleine8 ©anjeS fftr ftd}, im 
Saljre 883 gefdjrieben; e8 beginnt mit einer Sfnroeifung, 
bie 3al)re feit ber Eroberung 3talien8 burdj Äarl unb 
burd) Sflboin jn beredjncn } bann folgt ein Jtflnigeoerjeidjnijj, 
weites budjftöbfid) 0118 ber Öotljaner Origo Lang, ober 
au8 bem Kataloge genommen ift, ben ber ©otljauer aus* 
fdjrieb, alfo ohne allen SBertlj} bann bie tfaifer bis 883. 

3) Catalogas Longobardas. 

3)ie unter a. b. c. d. e. f. g. h. i. k. fogleidj jn be* 
fcfjreibenben #anbfd)riften ftimmen in bem Äönig8t?erjeid}* 
nijfe, roeldjeS fte enthalten, bei allen SBerfd}iebenl?eiten im 
Ginjclneii bennodj fo fel;r überein, roäfyrenb bodj feine au8 
ber anbern unmittelbar abgefdjrieben fetyn faun, baß fie 
ade au8 einer gemeinfdjaftlidjen JQuetle flammen 
müffen. 3>iefe fdjeint in ber ßombarbei entftanbeu, benn 
fie füljrt Staxl nnb feine Stadjfolger nidjt a!8 ftaifer, fon* 
bem afd Könige auf, nnb jroar in Longobardia. Sie 
begann mit Sflboin nnb fdjloß mit £arl bem liefen, ber 
allein Carolus divina favente dementia f>ei^t 5 alfo tritt) 
fie unter itjm oerfajjt feljn. 9M8 auf Siutpranb fhmmt fte 
in 3abfen unb SBorten fo feljr mit ^autuS, baß pe ent* 
toeber au8 berfelben Cluelle ber er folgte, ober nodj toabr- 
fdjeinlidjer au8 il)m felbft geffoffen feyn muß 5 8efctere8 wirb 
u. a. audj baburdj loaljrfdjeinlid), baß bei SRoboalb, bem 
$)aulu8 auö 2$erfet;en annos 5 dies 9 flatt menses 5 dies 9 
gibt, berfelbe Srrtfmm aud) tjier ift. (Sine Überfd)rift trägt 
bie8 a3erjeid}tüß in ber einjigen #anbfdjrift 3 c, namlidj: 
Incipit argumentum ad indictionem per tempore regum 
inveniendam, unb ba fkljt and) bei jebem Äönige hinter 
ben 9tegierung8jaf;ren nodj: „quando vero obiit . erat 



Digitized by 



Der fiangobarbett. 



403 



indicüo . . anno dominicae incarnationis . •" J)ic (entern 
anni d. i. flnb ftdjerlidj eine fpätere Interpolation, obgleich * 
fic ftdj aui) nod) in e. f. h. finben; benn geroöljnlid) fmb 
fte falfd) unb fKmmen aud) nid)t mit ber 3nbiction, müffim 
affo aud einer anbern Tabelle genommen, ober nod) toaijr* 
fdjeinlidjer Dom ©Treiber aud bem Sfnfangdjafyre l)er be* 
rennet fetyn. 3)ie Snbictionen bagegen fönnte man für 
urfprünglidj galten j benn auf er c. e. f. h. finben fte jid) 
audj) nodj an ein paar einjelnen ©teilen in a. g. i, fo 
baji ed fd?einen fann, als fetyen fte an ben anbern Don ben 
©Treibern toittfürfid) audgelaffen. Sfber aud) fic finb fo 
oft falfd), baf id) fte ebenfaOd für fpäter jugefügt Ijalte 
burdj einen 9fbfdjreiber, ber fic jid) aud ben {Regierung** 
jähren beregnete, inbem er ald 9fudgangdpunft bie ind. 
prima bei Sflboind ©njug in Italien ndbmj benn fte {Km* 
men immer mit ben 9tegierungSjaI?ren, aud) too biefe falfd) 
fmb. Sabeflenioeife toar ber Äatalog ittc^t getrieben, fon* 
bern in fortlaufenbem3ufammenljange$ bad fteljt man auö 
bem öfteren vero , eins ti. bgl. 3n b. c. e. f. g. h. k, alfo 
in ben meiffen #anbfd)riften, ffrljt er hinter Sftbord ©jro* 
nif, oft nod) mit einem tfaiferDerjeidjnijfe Doratt. @r §at 
aud) gortfefcungen befommen. 3>ie erffr geljt Don 95e* 
rengar bid 961, in a. b. unb toieber fortgefefct bid 1027 
in c. d. e. f. g. tooran f. nod) eine eigne ganj furje gort* 
feftung bid 1046, unb g nrieber eine bid 1125 Ijängt. Sine 
jtueite Neroon ganj Derfdjiebene bid 950 gibt i. gine britte Don 
888 — 1108, roorin bie betben Dorigeu bemifct ftnb, enthält 
b. S)ie fibrigen Varianten ber §anbfdjriften in ben 9ta* 
men erflären ftd) aud ber Derfdjiebenen ©pradje ber 2fb* 
fdjreiber 5 in ben 3#en fmb fte befonberd baburd) entftan* 
ben, baf bie Sfbfdjreiber ein V ber CUteHe für II lafen, unb 
umgefel)rt. 

3 a) * Hamburg, Fragment einer £anbförift, enthält : 
etwa© über bieäaljlenj über bie ältefien 6f;rij?ettDerfolgun* 
gen 5 Sfbljanbtung über bie ©eroidjte} ben unter i. ju bu 
flrc$h> ic IBatib. 27 



Digitized by 



404 



Die <8eftufttf4reibtsug 



fdjreibenben Katalog unb baljinter fogleicfy einen jtueiten 
„Anno primo Abboini regis in Italia. regnavilque ipsc 
Alboinas — a. d. i. 961". ©8 fcfcfiut im @anjen bie 
getreuere 9fbfdjrift beö urfprfinglidjen tfatalogö nebft ber 
erflen Sortfefcung} bod) ftnb bann einige ©dnreibfeljler} 
9toboalb, Sfripert, fülpranb festen gauj, geroif nur mi8 
SBerfeljen} bod) Ijat ber ©Treiber audj looljl abftdjtlidj Sin* 
jelne8 toeggelaffen, tüte rex, vero n. bgl} ebenfo gleich im 
Anfange nad) in Italia fe§It offenbar bie Snbiction. 8e^= 
tere §at er mir bei 9Tbaloalb, SJeftber, ©erengarl unb II; 
aber and) bei g. unb i. fommen fte nur an eben biefen ©teilen 
&or, alfo fdjeint bieö fdjon in bem urfprünglidjen Äataloge 
geroefen, nid)t erfl Don a. fo abgefttrjt ju feüu. «u«g. f)erfc 
SS. III, 873. 

3b) Rom, Torquato Rom: Sftborö ©jronif, baljiuter 
bie gangobarbifdjen Äöuige bis auf Otto I, fc&eint bae* 
felbe ju fetyn mit bem Porigen; nähere Äunbe feljlt mir. 

3 c) *& Mariae de Angeht de Florentia, jefet im 
SBatican 1348 s. XI ex. enthält: Canones; Chronica Isi- 
dor! si ve quod est verius SS. Augastioi et Ieronimi; 
bie Jtaifer biö #erafliu8j Inc. argumentum ad i. p. t 
r. i.; bie $)äpfle bid §)afcf>al II. 25aS ©ttttf: Incipit ar- 
gumentum ad indictionem per lempora regum inve- 
niendam. Anno primo Alboin regis hic in Italia — 
7 Kai. Apr. ind. 10" oon berfe(ben #anb wie bie übrige 
§anbfd)rift getrieben, enthält unfern Äatalog mit btx 
Sortfefcung üon 3 a, aber biefe weitergeführt bis 1027 ; 
eine anbere #anb ober tneHeidjt ber ©Treiber felbfl f)at 
nod) jugefttgt Henricus r. a. XVIII. ©rabe hrie in ber garo 
gleiten 3e fehlen #ilpranb unb Statdjiö ganj, inbem ba8 
Original auö fflerfeljen üon ßiutpranbö 3nbiction gleich 
auf 9tat<fyi8 Sobeöjaljr überfprang. ^Dagegen ift er oft* 
mald genauer unb fcollftänbiger alö 3 a. @r fügt aber ju 
aßen Äönigen fjinter bie Stegierungöjeit nod) : quando vero 
obiit erat indictio . . anno dominicae incarnationis . . 



Digitized by 



btx gangobatbrit. 



403 



£ariufmb aber, tute fdjon bemerft, unter jivaujtg Äönigen 
nur fünf rid)tig, bie übrigen alle fe§lerl)aft$ ttnb bei Änrl 
b. @r., ppin, ßubroig, Sotbar I gibt ba8 indictio . . 
anno dorn. inc. . . , ttad ba jebedmal hinter qaando vero 
obiit erat ffeljt, gar nidjt bereit $obe8jaljr, fonbern ben 
Sfitfang be§ 9tadjfolger8, ju bem e8 aud) 3 h ganj richtig 
fejjt. Sflfo muß bie Quelle tum c. e. ba8 qaando v. o. erat 
enttoeber au8 SRijjoerfhmb Ijinjugefügt, ober aber bafyinter 
jebedmal bad Sobe8jal)r toeggelaffen fjabrn. S3ei ßubnrig II, 
Äarl unb tfarlmann, ftarl bem CDitfen ifi aber 9fDed rid)* 
tig. 3 c. d. h. Ijaben alfo hierin eine gemeinfdjaftlidje 
Huede gehabt, in loeldjer $u bem urfprünglidjen ftataloge 
bie 3nbictionen unb 3aI;reöja§Ien Ijinjugefdjrieben toaren, 
aber in einer SBeife, baß fofdje ^ifioerflänbnifje entfielen 
fonuten. ©ine 9fbfdmft l)ierau8 oon 3accagnid $anb ift 
im »atican Christ. 37a fol. 316. 

3d) Putoia im bifdjöflidjen Sfrdjioe betreibt 3accaria 
biblioth. Pistoriensis p. 3 eine $aubfd}rift: mbr. fol. s. 
XII. Canones; catalogi palriarcharum, regum Persarum, 
Ciraecorum,impcratorumRomanoruni, imperatorum chri- 
stianorum, regatn Langobardorum, ponlificum Koma- 
norum, hereticorum. Sie $)3pfie fd>liejien mit ©nlijrt II, 
bei bem bie Safere offen gelaffen flnb} bie ßangobarben* 
Wnige wie 3 c. e. 

3e) Pittoia im Äajritttfarardjio bei 3<iccaria p. 18: 
„mbr. quart. s. XII in. Collectio canonum. Sub ini- 
tium codicis descriptus est index (erft ber itaifer Don 
Äugufhtö biö $etaffiu8, ganj au8 3ftbor8 furjer Sljronif, 
bann ßleid)) regum Langobardorum (f. unten 8) impera- 
torum ac ponlificum usque ad „Calixtus sedit annos 
Videtur deinde additum. 68 ifi alfo iooljl eine 9fbf<f>rift 
be8 oorifleii} gebrutft oon SJlanfl ju Baluzii Miscellanea 
I, 433. 

3f) VaticanuM Urbinas 100. olim 141. mbr. s. XV 
enttjalt nadj 9frcoaIo opp. Isidori II, 377 oerfdjiebene fißerfc 

27 ♦ 



Digitized by 



406 



©te ®efd)id)tfcf)tcibttttfl 



Sjiborö, julefct bie Ctljronif mit einer Sortfefeuiifl : Eraclius 
imp. 31 annis. ingressus ergo regalia — et obsessam 
Adrianopolim cepit 44 unter SJlidjael, woran fidj fogleid? 
fdjliejjt: Alboinus deeimus rex L. regnavit primus in 
Italia super L. a. 3 et m. 6 — Postea r. Henricus f. 
e. a. 6. deinde veniens Romam a. 1046 et facto con- 
cilio caasa simoniace heresis deposuit loh. pp. cogn. 
Gratiaoam. cui succedens ven. pp. Clemens, prefato- 
que regi tribaens coronam r. a. 9 et mortaus est a. 
1055. Finis. 

3g) *Vaticanus 1361. mbr. s. XII. enthält: $)ap$* 
f atalog bis Snnocenj III; 3fiborö gtjronif üon Sfugufhiö 
bi3 Sfnaftafmö } bie ßangobarbenfönigej 3talien8 §>romu$en 
auö 9>aulud 5 3üo8 $)anormie} De sex aetatibus mandi 
bt8 auf e^rifhid. Daö Äönigö&erjeidjnif beginnt: Agel- 
mundus r. super L. u. f. tu. gauj mörtlitb auS Statin! } 
t?on 9fIboin an aber au8 3, blofl Sflamen unb 9tegienmg&* 
}eit, aber fefjr flftdjtig unb feblertyaft abgefdjriebeu} Sleplj, 
bie $erjöge, Sfbaloalb fehlen ganj, unb t»on JRoboatb frringt 
er aud SBerfeben ftott auf 9fripert I, gleid) auf STripert II 
über, ©ei tfarl b. ®r. maty er ein felbftönbigee gtn* 
föiebfel über beffen STfter } ty'xpin feljtt ganj} jußubwig II 
roirb ber Sobeötag angegeben. 3u ber gortfefcung fhmmt 
« fl fl "J flHMU mit 3 c, aber geljt bann nod) felbflanbig 
toeiter „Henricus imperavit a. 12 — Lateranensi 1125 
ind. 3" unter ßotljar, beffen StegierungSjeit leer bleibt 
Butg. 9nt SS. III, 217. 

3 h) * Guido, nadj $perfc ber Don $)etru8 2)iaccmi6 
erwähnte Gaflnefer, ijat in feinem 1119 compittrten Uber 
de varüs historiis, jefct in fBrüffel n. 3899, inS btitte 
93udj auf f. 57' bie furje Gljronif Sfiborö au8 ben @ttjmo* 
Iogien aufgenommen mit einer furjen SJortfefcung „Hera- 
clonas cum matre sua Martina — Papiam ci vitalem* 4 , 
toeldje etroaö fttrjer aud) in 3 g ljiuter ber größeren Gljromt 
jtel)t unb faß gan$ au8 93eba abgetrieben iß. Unmittel- 



Digitized by 



ber ßangobarben. 407 



bar baran auf f. 59' fdjlieft fid): „Indic. Villi, in no- 
mine d. n. I. C. Dei eterni anno ab inc. eins DCXXXV 
Rotharis rcx r. a. — a. d. i. MCVIII ind. XV", wonad) 
berSfteft 6ea SBIatttö nebft ben folgenben beiben jurSBeiter* 
Püning beö tfatafogö leer gelaffen finb. ©uibo $at Weber 
3, nod) 3 c. d. e. oor fldj gehabt, jbnbern biejenige #anb* 
fdjrift, aud weldjer 3 c. d. e. abfdjrieb } baljer Ijat er bieSubic* 
tionen unb 3al)re8jal)Ien tute 3 c. d. e. aber oftmals ridjtiger, 
oft aud) anberö geffrttt. ©r beginnt erfl mit gtotljari. 
SWeljrmalö l)at er jiemlid) gebanfenlod 3utfifre mit ein- 
geflodjten, weld)e in feinem Originale offenbar üon frem* 
ber fymb an ben 9tanb gefügt waren. 93on Äarlö beö 
3)icfen ©übe an, wo 3 aufhörte unb wo in 3a— g bie 
Sortfefcuufl folgt, l)at ®tübo eine eigne Sortfefcung, bie 
(;ier unb ba einige Äljnlidjfrit mit jener l)at, bei weitem 
meljr aber unb jum S^eil Wörtlid) mit 3i. fKmmt, Don 
972—1108 aber ganj eigentl)ümlid) ifl. «u«g. $er&SS.V, 
64 tum tylpin an $ SRetffenberg in Bulletins de l'academie de 
Bmxelles 1844. I, 328 gibt bat ©anje. 

3i) # Hamburg enthält uor bem unter 3 a befdjriebenen 
Kataloge eineu anbzxn „Rothari — electus est Berin- 
garius et f. eius Adalbertns ad regem*', ber jiemlid) 
flfid?tig unb abfürjenb aud ber filtern Quelle abgefd)rieben 
ifl. Stoboalb, Sfripert, ©obopart, ©aribalb, Depberitia 
fehlen ganj} auf tfifhilf folgt gteidj bie Überfdjrift: De re- 
gibus Francorum qui in Langobardia regnavernnt; bann 
Anno domni Ludowici — 897 ind. 14, ein ©a{>, ber 
ind 3al)r 919 gehört, bann Anno — tribas, aud bem 
Safyre 882 j bann erfl bie Äaifer Don Äarl b. ©roflen bid 
Äarl ben liefen, wie in ben übrigen £anbfd)rifteu} banu 
Anno domni Beringarii — sanguinis, Ober eine SJlonb* 
fiujteruif), wa§ Wörtlid) aud) in 3 h fM)tj bann Carolus 
— XVI1U über tfarl b. ©r., ßubwig unb 8oH)ar} 
bann ^uflo, ßotljar unb ^Berengar II ganj wie 3 h. Die 
fier anötfftfjrten (Säfcc flehen offenbar an ganj falfdjer 



Digitized by 



408 



©teile unb gehören nic^t gu bem urfprüngfidjen Kataloge 5 
man fann fld) iljre ©tellung nur fo erflären, baf fle in 
ber Cluetlf Don i t?on anbern #änben auf teere 3«l*n 
eingetragen traten, wie ftdj grabe $)laj} fanbj tcaljrfdjeins 
lid) mit Serhmfung8jeid)en. 3)er ©Treiber t»on i fibcrfalj 
lefetere unb febrieb 9fHed in biefe ©eflalt jufammen. 3u 
bem erjhn ©ajje roirb ein Hieremias episcopus genannt, 
ber 897 angetreten fe^j biefer würbe ffufföfaifs Aber bie 
#eimatf) biefee tfatalogö geben, aber er l)at fid? nodj nir* 
genbe aufpnben foflen. HuSg. $erfc SS. III, 872. 

3 k) Florenz San Marco s. XI, ein 3{ibor, baljmter 
bie tfaifer biß auf 8eo unb bie Sangobarbenfönige, nadj 
9fret»alp Isidori opp. I, 370, fdjeint ebenfalls l)ierljer }u 
gehören. 

4) Catalogi Oscelenses. 

£>ie *9fmbrofianifdje #anbfdjrift beö Sangobarbifdjen 
©efefceö O, 53. s. XI in. au8 bem tflofler Döcela ober 
©ufa bi ©aootya am Sujje beS ©implon fiammenb, eut- 
Ijiilt einen ffatalog „In nomine Domini. Ugo rex et 
Laatharius — anno LX. V" Don 926 biß jum 21. 2Jlai 
1013, roo er oerfaßt ifo er nimmt befonberö auf bie 3u* 
bictioneu Sftütfftdjt. X)ie groeite * Sfmbroftanifdje #anbfd)rift 
beöfefben ©efefeed, O, 55, ebenbaljer, enthält einen anbern, 
„Die sabati — MXXV1II", Don 947 biö 1027, in fefcr 
barbarifdjem ßatein. S3eibe fmb gettujfermajjen gortfefeim- 
gen ju 3. «u«g. Muratori aneed. II, 204. SS. IV, 147. 
Pertz SS. III, 216. 

5) Catalogus Venetus. 

hinter bem SCutograpl) t?on Sofytnneö Chronicon Ve- 
netum im SBatican * Urb. 440 ffrljt Don einer anbeni £>aub 
s. XI in. eine furje 9toti$ über £ud$anbel, bann oljne 
llberfcfcrift ein ßönig8t>erjeid)nifj „Hic in Italia regnavit 
Alboin — Berengarius imperator" unb baljinter fcon 
rtwaö fpatrrcr .ftanb bie Äaifer t»on Cfäfar biö ©alfruinll. 



Digitized by 



ber gaugobatben. 409 



3)ie Äönige bi8 auf giutyranb ftnb auö $paulu8 genom* 
mettj in ben folgenben ftnb bie 3^1tii faft äffe falfcb, 
piu, Sottmar, 8ubmig II feßlcn gänjlidjj eö fdjlicjit mit 
SBerengar I. Hu«g. $rr» SS. VII, 38, 

6) Catalogas Luccnsis. 

„Inilium Caroli — a. 1056 regn. a. 52" auö einer $f. 
s. XII be$ 3)omfapitel8 in gucca ebirt üon 9Jtanfi 311 Baluzii 
Mise. I, 429 iß bie Quelle beö oben angeführten Ignotas 
VindoboneDsis, aber Doli Segler. 

7) Catalogas Farfensis. 

©regor t?on 6atina, Sfrdjiuar in Sfarfa, begann auf 
©efeljl feines Xbted Serarb II im Sabrt 1092 eine Urfun* 
benfammlung bed Älofiere in jroei SSänben, bie er ben erffrn 
Cleronormalis sive hereditalis, ben jlüeiten Largitoriue 
sive notarias nannte, unb bie 9Jtabitton uod) ingarfa fal;. 
SJon iljnen ließ in ffierarba Auftrage ber ©rammaticuö 
3oI)anne8 ein jmeited Somplar in einem Sanbe anfertigen, 
ber unter bem 9tamen Registrum Far ferne jefet im SBatican 
tjh ®r. beginnt mit einem alpljabetifdjen 9tegifler über bie 
Ortsnamen} bann fommt bie SBorrebe beö 3oljanne8, barauf 
JBerfe be8 ©cfyreiberö ©regor, unb enblid) baö 2Berf felbjt. (£8 
tfl und) ben Äbten georbnet, fo baß Don jebem ein fiirjer 
fiebenSabriß gegeben wirb unb bann bie unter il)m audge? 
fkDten Urfunben folgen, benen oft ba8 SMlb be8 Sfuftftefferö 
in einem Äreife Dorangeljt. Sie $anbfdjrift ijl nic^t foliirt, 
fonbern bie einjelnen Urfunben unb Seben8abriffe werben 
am Staube fortlaufenb gejagt. Sie ältefle ift 8aroaIb8 
S3rief an $papft 3otjanne8? befonberS jaljlreidj fmb bie 
^frjogöurfunben} t>ou ben ßangobarbenfönigen fmb ba 
t?on ßiutyranb n. 10. 175. «fifhilf 23. 1181. Seftber 58. 
11835 üon Äaifern breiunbfedjsig. 9tadj n. 190 folgen 
jftmoiiB unb ?fu8jüge au8 ben ©efefcen SufHnianS, RatÜ, 
ßubwigS, fürd Älofler jufammengejtefft } 9fbt8f atalog mit 
genauer 3titbefKmmung, bei OTalnffon Mas. Ilal.P», SJtu* 



Digitized by 



410 



Die ©efdjidjtfdjreibung 



ratort SS. IV, 296} ^apfffatalcg, wn bem 5er Anfang 
feljltj ffmidleti 661—1099 gan§ furj, nur bie Äatfer, £ö* 
lüge, #erjöge unb Äbte nebft wenigen anbcrn SBemerfun« 
gen, üergl. ebenba} bann geljn biellrfunben lieber weiter. 
X)ie ßebenöabriffe ber Äbte finb n. 1. 7. 8. 13. 46. 47. 
86. 148. 154. 164. 189. 235. 290. 301. 317. 325. 346. 
348. 356. 357. 359. 360. 366. 367. 370. 377. 407. 408. 
418. 423. 424. 447. 450. 634. 766. 767. 787. 839. 9ta$ 
9fbt »erarbö Sobe l)at ©regor baö SEBerf fogleidj weiter 
geführt unb gibt in n. 1122—1161 eine jufammenljäns 
genbe fe&r auöfityrlidje ©eftyidjte bis jum 3atjre 1098. 
hierbei madjt er mit jittember #anb bie SBemerfung, er 
ljabe ocoloram gravatas dolore bie Sfrbeit nun feinem 
Steffen Sobinuö übertragen. Steffen $anb Ijat nun alles 
9o(genbe biß jum ©nbe beö SBanbeö getrieben , ber im 
3al)re 1125 mit fol. 1232 fäftieft} baö (Silbe ijl auöge* 
fönitten. 3n Sobinuö «frbeit ift nur n. 1225 Ijiftorifdj, 
alles Übrige befhljt auö Urrunben. 

3um bequemeren ©ebraudje beö Jtlcfterö madjte ber 
unermüblidje ©regor auö jenen beiben fBäuben nod) einen 
9fuöjug, mit er in ber 3neignung an benfelben 9fbt 35e* 
rarb II fagt: A vestrae paternilatis sublimi certitudioe 
• . cohortatus . . hoc trium assumsi cartularam opas 
laboris. Quod quia in duobus aliis iam expletis vo- 
luminibus magis utilissimum babemus, ideo nunc bre- 
vitatem deflorare curamus, ut et ad legendnm levissi- 
mum et ad audienduin laborem plenissimum exercere 
valeamus . . Quapropter de priori carlario magno et 
seqaenli breviori libello hoc tertium stadaimas opus 
efficere brevissimum. J)ieö ift baö Chronicon Farfense, 
beffen Original nod) in Sarfa ifl} eine $fbfd)rift befaf 
bie Söarberiniana, eine anbere Saraceioli, woraus SJhira* 
tori H b , 293 eö j)at; no$ eine ifl in 2Jtibble$iff. Sorati 
flefyt ein <papfttata!og biö 977, unb ein ßaifer&erjetdjniß 
„lulius Caesar primo imp. u. f. w., in weld)eö w\i 



Digitized by 



bet ßangobatben. 411 



©enferidj an bie Äönige ber Sanbalen, ©otfjen, ßango* 
barbeu unb bie #erjöge Don SBene&ent unb ©poleto ein* 
geführt »erben, festere brei mtd bem fogleid) folgenben 
85erjeid)mffe genommen unb alfo otyne 2BertI;. 6a fdjliejjt: 
Conslantinus a. 35. Leo a. 5", lüorauf fogleidj of)ne 
Trennung unb Überfdjrift ein Jfönigat>erjeidjni|i folgt: 
„Albuinns Langobardorum rex — Henri cus imp. a. D. 
1084", treuem bie #erjöge t>on 93eneüent unb tum ©po* 
Ieto eingefugt fmb. SSia auf Siutpranba Sob ift 9Ttte$, 
bie Äönige fammt ben £erjögen, ntfrttidj unb otyne äffe 
Sfuönaljme aua *paufua 3)iaconua, unb nidjt etwa aud 
berfelben Quelle, bie ber Ijatte, fonbern aua ifim felbfh 
Son giutyranba Sobe an Ijören bie 9tegierungajal;re ber 
Äönige unb bie #erjöge fcon S3enet>ent ganj auf} bagegen 
treten t>on ßot&ar an mit (Sacrotoniua bie ©rafen t>on 
(Sabina Ijinju. Sftfo ift biefer Äatalog erfi Don SiutyranbS 
Sobe an üon 2Bertl). 

8) Catalogus Pistoriensis. 
„Adloaldias r. a. X — Henricus regnavit a. XVIII" 

alfo ferfajjt im legten 3at)re $einrid?a III, ifl aua feinem 
ber biatjer angeffibrten gefToffen} bei ben Karolingern fmb 
in ben 3al)ren Diele Segler. $anbfc$r. "S3re*Ian Rhediger. 
ber Sanflobarbtföen ©rfefce bat 110$ $einri(b IV jugrfilgtj 
fjiftoja, f. oben 3e; fRom VaU 629 s. XII hinter Sfibor« fit^ro. 
nif (leben bie Äonige feon »baloalb bt6 auf ^einrieb III, 
toa^rfc^einli^ alfo ba*frlbf, toad in SrrMau, bann bie Äaifer 
ton $eraMona« btd «Ifriu*. «11*9. gjlanjl Baluzii miscell. 
I, 433. f>er* SS. V, 64. 

9) Catalogns Taarinensis. 

„De regibus Lotnbardorum. Alboym — Bernardus 
filius Pipini successit patri etc. 4 ' ffcfyt in Suriii 1061 
s. XIV, betrieben ST. V, 480. ^aftni II, 358, I;inter einer 
(Sljnmif von gerrara unb ben SBerjeidjniffen ber $)äpfk, 
yatriiirt^en, Äaifer, Stormannen, SJtaffabäer, ber <&i)\\v* 



Digitized by 



412 Die @efd)id)tfd)reibung 



ben, ber granfenWnifle, auf f. 27. fdjeint ofyne 9tc- 
ßieninflöjaljre nnb roertljloö. 

10) Catalogus Nonantulanas. 

3n btx S3aticanifd)cn §anbfdjrift Ottobon. 6. s. X, 
befc^ricbcn t»ci 9fret?ato Isidori opp. IJ, 392, flcfjt auf f. 27 
ein 33erjeidjnijj ber Jtaifer unb ber ßaiiflobarbifdjen Äönitje 
biö 904: „Ianus. Saturnus; f. 28 bic Äbte t>on 91onan* 
tiila biß 933: „Anseimas; f. 30 Isidoras de corpore 
Domini. Sftad) jenem Sfbteuerjeidjniffe fd;eittt bie §anb- 
fdjrift aua 9lonantn(a ju flammen. 

11) Catalogus Vindobonensis. 

3n ber #anbfdjrift SBien 427. bist. pr. 338, befdjrieben 
ton Cl;met $anbfd)riften ber SBiener SBibl. II, 77, fie^t 
f. 72 3ftborö furje Gfyronir, baljinter ein furjeS ftönigfc 
fcerjeidjnij* bis 1138. Slätjere fftigaben fehlen. 

12) Summa legum Longobardonim. 
„Incipiunt summe legum Longobardorum* Hic liber 
lex Longobardonim nuneupatar — et diversis penis 
coercendis" ift bie ©efdjidjte üon ©ambara furj nnb in 
fabelhafter SSorm} bann bie fotßcnben gaußobarfcifdjen 
£errfd)er biö $einridjIII; bad ©an je mir eine (Seite lang. 
Gö (jeßört alfo tueffei^t 511 9Iripranb nnb 9ftbacracm8. 
$anbf$r« $ori« 4931 s. XIII ex. in Statten <n*6 alteren $anb» 
fünften jufammengellellt, enthält ton Sincr $anb, o^nr SJren* 
nung ber einzelnen gang terföiebencn SBerfe: f. 1 Coda- 
gnelli chronicon; f. 56 Istoria Longobardonim; f. 57 9?o* 
tijen über bie ©rünbung ÄonflantinopeU, über Är auter, über 
ben «ufflanb ton 1090 in $iacenja; f. 58 Gesta Frederici 
„Libellus iste nuneupatar libellas tristicie u. f. u?. \ f. 70 
9tnnalen ton ^iacenja „1012. 8 Kai. Madii — populi"; 
f. 105' ®eföic$te ton grtebri<$6 I Äreujjuge „Levavit imp. 
F. Signum — aromatibus"; f. 10T ©elagerung ton £amirtte 
„Ad noticiam ac meraoriam — amen"; f. 115' „Inc. sum- 



Digitized by 



btx Sangobarben. 



413 



me legura Long. Hic — coercendis", womit bie $<mb fölirjjti 
eine aubere förirft auf brit folgenbni leeren Staunt f. 116 
bie SBeiefagungrn über griebri($ I „Roma diu tibubans — 
vivet". Später angebunbeu ifl Iacobi de Voragine chron. 
lanuensis. 



du tyaulut: Versus de nvirac. s. Benedict! „Ordiar 
fle$u aitongm tu {Rom Ollob. 477 s. XII. Hymnus de as- 
sumpt b. Mariae „Quis possit fte^t anongm in ber$falmen* 
unb $gmnenfammlung im Vaücan Urb. 585 s. XI, bie toofyl auf 
SRontecafino geförieben iftj anbere legen biefe $gmne bem b* tlm« 
broftu* bei. Epitaphium Arichis ifl au$ bei Ughelli VIII, 
52 grbntcft. Historia Romana #anbfc$riften : Sonbon Kings 
15. C. VI Dom 3a&re 1130, gibt ba« SGBcrf in ber urft)rihtgli$en 
(Beftalt in 16 Sutern, ba^inter ba* äaiferDerjeicfcnifi bi6 3uflin, 
bann bie 2angobarbengefcbit$te$ GTorbie in bem alten äatalog bei 
9Rai Spicil. Vat. V, 209 nie Historia Treberensium, Pauli dia- 
coni Romana historia ettirt, ifl alfo gan& gleich ber ©rüffeter Ä. 
VII, 530 betriebenen 5 ftom Christ. 710 s. XI enthält H. L. unb 
H. R. in 16 ©ü^ernj Wem Vat 1982 in 15 ©üc$ern$ fflom 
Vat 7312; 9Ribble$iH 3075 s. IX Don $er( unterfuhr, entölt: 
Exlibro consülutionum; H. R. in 17 Sutern, beren lefcte* beginnt: 
loc. Uber XVII quem ex Winilorura decerpsimus a praefato quae 
consut auetore edita, alfo genau wie bie $anbförift Don @t. 
©irton äaiferDerftei^nifi Don $uguflu6 bi6 2eo r. a. consUnter 
Villi; De regibus qui praefuerunt Winolis et statione eorum: 
Hi prefuerunt — regno adeptus est auf @. 218. hinten ifl im 
fe^je^nten 3a&r&. eingetrieben: Isle über est Maphei Volater- 
rani. 5Da* ÄaiferDerjeic^nif fte&t in mehren $anbfc$riften 
hinter ber H.R., fo in Eonbon Kings 15. C. VI; TOibble^iU 3075 ; 
dtom Vat 3339; ©erlin Lat. qu. 1; {Bamberg $1. VI, 43; roa&r« 
f$etnli$ ftnb ade bie e* &aben, unter einanber nä&er Dertt>anbt$ 
c* faeint fc$on fe&r frityc an bie H. R. gelängt gu fegn, bo$ roo&l 
ni$t Don tyaului felbfl. Historia miscella: $anbfc$r. 8tom 
Christ. 549. ©erlin «. VIII, 831. Historia Langobardorum 




414 Die ©tfdjidjtfdjrribmifl ber Sangobarben. 

benufet ttnbreaft ton Stegeitftburg $ ttanulf von $pgben in fener 
yolpajronif. Pauli Ars: bie £orfo)er $anbfo)rift wirb in bem 
alten Äotoloflc bei ÜHai Spie. V, 188 angeführt alft ein »anb, 
tporin fle&t Ars grammatica S. Augustini . item Pauli diaconi 
ad Carolum regem . item Iaidori . . . tat fprio)t noo) me$r für 
unfern $aulu6. Ep. ad Karolum $bfo)r. ©erlin 8. VIII, 843. 

3u ber 8angobarbtfd)en ©efö)ic$tfa)rfibung : Origo L a n g o- 
bardorum: DieQefialt, tt>elo)e bie SDtobenefer $anbfd)rift entölt, 
olfo unter ben un* erhaltenen bte ältefie, ifl naä) Dr. ÜRftfeU ge. 
rotfi richtiger ®emerfung nta)t erfl unter ©ert&ari, fonbern fd)on 
im (iebenten 3a^re ©rimualbe abgefaßt. Epitoma „Inc. Uber XVII 
quem ex W. hinter ber H. R. ifl, feie bie Don yerfc aufgefunbene 
$anbfa)rift in 9Ribble&iH 3075 s. IX jeigt, fa)on im neunten 3a$r* 
^unbert entftanben. Epitoma Halens is be6g(eid)ent fie $at 
bort oud) eine fiberfajrift unb ben in allen übrigen fe^lenben Gd)luf 
bte unter ttotyari j eigentyümlta) bleibt, baff jie nia)t erfl mitfiiuN 
pranb enbet, fo baff rann faß oerfud)t feijn möchte, fie für älter 
alt yauluft ju Raitens boa) bagegen fpridjt eben tyre todrrliaje 
Übereinfrimmung in Kuabrü o?en, bie Paulus nia)t auö tyr ^aben f ann ? 
oergf. 0. V, 646. Epitoma Schlettsta diens is beginnt: 
Hisloria Longo bardorum. Quia S. Gregorius sepe in Dialogo 
mentionera Longobardorum facit, qui sint, unde Tel quomodo 
Italiam inlrarerint, paucia peratringam. Septentrionalis plaga a 
aole remotior unb fa)lie$t unter £iutpranb: »umma Bardoais alpe 
(fibergefo)rieben Barlurberk) cdifica?it. Epitoma Vaticana 
in bem ÜRiaceHaufober Vatic. 8086 s. XV auf f. 50: De Lango- 
bardorum gente: Septentrionalis u. f. to. Vita Bar bat i (trfct 
aud) in ber Sammlung Heiligenleben Vatic. 7810 a. XI auf f. 43 
aU: Sancti Barbali deposilio Benerenti. £»a§ et erfl naä)9>au« 
lue Derfaft ift, &eigt De Sita Antiquitt Benerent II, 51 ff. bar* 
auft, baf Stomualb barin immer prineeps fftift, melden Sitcl rrft 
$aulu6 ©önner ttria)i6 774 annahm, ©ambarae 9u6$ug, 
ben fd)on ber (Statiner mit ber Sefe^rung beft Solfe* in eine 
proftibentiede Serbtnbung fffct , wirb noa) me$r in biefem Ginne, 
aber jugleid) aua) Diel tounberliajer unb weniger fagen^aft, auSgr* 
fttyrt ton S3enjo in einer ©teile, beren 9tan)roeifung ta> Dr. ©ie« 
febrea)t terbanfej fie fle&t bei fcubewig Reliquiae VIII, 324. 




CTTZltlt 

•Di bc% 



man cai, oxnatty 



9> 

H 

© 
bt 

Uli 

rir 



Cid 
et 

MC. 



28 



Digitized by 



Gaogle 



41 

bei 
$i 
at 
xo 
a< 
u 

b 

c 
1 

i 



* 
43 
au« 
>ar« 
er» 

eine 

irnu, 



y 



Digitized by 



Google 



VIII. 

Übet eine free älteren $attfrföetfiett free 
^dütuaftenfpiegele, oom $eean6gefcee. i) 



mir t>or einiger 3eit baö fdjöne gf emplar, irel* 
djeö 6ie ÄOnigtidje SMbliotljer t>on ftelij: #emmertin8 *) 
oposculis bejifrt, in bie #änbe ram, bemrrfte idj barin 
ouf einem ^pergamentfalj neben bem SBorfafcblatte einige 
fdjöne JBudjftoben, toeldje im 13. 3al)rl)uubert gefdjrieben, 
einem 9led)t8budje anjugejjören fdjienen unb burdj bie Dber* 
beutfdje ©pradje junädjft auf ben ©djroabenfipiegel §in* 
toiefen. Sei näherer Unterfinning fanben jidj in bemfelben 
fflanbe nodj ein breiterer, aber nur mit je einer 3eile auf 
ber Seite betriebener ftalj unb mehrere, aber feljr fdjmale 
yergamentflreifen, unb jroar lefctere auf eine, biötoeilen bei 
$anbfdjriften bemerfte SBetfe, bem innerflen SMatte ber fedjö* 
blättrigen Sagen fo eingelegt, bajj baburdj beim heften baö 
einreiben beö ^Japierö öerfjinbert toerben fottte. Stadlern 
biefe (Streifen forgfältig tjerauSgenommen unb baö juerfl 
bemerfte größere ©tflJ gleidjfattö Dom Rapiere befreit toar 
unb üorlag, jeigte eö ßdj, bajj biefeö festere ©tü J aKerbingO 
einem ©djtoabenfpiegel angehörte unb bie ©c^rift nod) me§r 

1) 0elrfcn am 4. gebntat 1850 in ber ^iftorifi^ « p$t(ofop$iftyett 
(Hälfe ber itdnigt. Bfabemie brr SBiffenftyaften ju SBerün. 

2) cantoris quondam Tharioensis Yarie oblectalionis opascula 
et tracUtat mit einer Ootrebe Ex Baailea Idibos Augusti 
MCCCCXCV1I. 

HuftC» tc. X. $anb. 28 



Digitized by 



416 Über eine bet älteften $anbf4riften 



gegen bie SWitte al8 ben @d)luji beö 13. Sahrhunberte, 
mithin in bie für Jejft wahrfd*einlid*e 3"t bcr ©ntfiehunfl 
bicfeS 9ted*t8budje8 fleftfet werben muß. S3on bm neun 
fdjmalen spergamentjlreifen jeigten jwei anbereS ^Pergament, 
©djrift be8 14. 3nljrl)imbert8 uub einige 3ei(en gateiuifchen 
3>*rt finc8 §eiligenleben8 , fo bafj fic ^irr nicht weiter in 
SBetradjt tominen, bie fieben übrigen gehörten bem $perga* 
ment, ber ©djrift nnb ©pradie nad} ju ben beiben Saljen j 
fec^d Don ihnen waren wagerecht, einer fenfredjt getrieben. 
SJei weiterer Unterfndjung jeigte fid), baf üier biefer ©trei- 
fen paarweife ju einanber gehörten, bie beiben übrigen jeber 
für fidj allein blieb, alle fedjö aber Stefie eineö nnb be8* 
felbeu Dcppelblatteö finb. 9fm fAwierigfien festen bie 
SBefiimmung beö fenfrechten (Streifen, ber lauter 3eilenftü<fe 
Don brei bis fünf S3udjflaben enthält, fcodj gelang eö aud} 
tiefen auf jufinben, nnb jwar ^atte er mit ben fed)8 übrigen 
ju bemfelben {Blatte gehört. 

6*8 waren mithin ffiruchflücfe oerfdjiebener Xoppelblät- 
ter erhalten *, uub ba bie fehr fdjöne beutliche unb jierfidje 
©djrift burd) ihren 6t;arafter ein Diel f'djrereö Äennjeicben 
bed 9flter8 barbietet, al8 bie ohne hinlängliche JBegrünbnng 
gefaxten SJteinungeu uon ber nottjwenbigeu SSefdjaffen^ett 
bed 3> k rte8 ju gewijfen 3citen, ba auch bie llnterfudjung 
über bie ältcfle fBefdjajfentyeit bc8 SejrteS burd) bie neueficu 
9fu8gabcu, bie 8afibergfd*e unb bie SBatferuagelfdje, nod) 
feine8weg8 abgefthlolfen ift, fo fdjien e8 ber 9Jlühe Werth, 
ju unterfuchen, ob unb wie weit ftdj au8 biefen SBrudp 
ftücfen auf bie JBefchaffenbcit ber jerfiörten #anbfd*rift fd*Iie» 
Jen taffe, in welchem Skrhältnijj mithin biefe ^anbfdjrift ju 
ben übrigen flehe. 

83on ben ungefähr jweibunbert $anbfd)rifteu bed ©dwa* 
benfpiegelö, welche bid jefct befanut unb in ben §omeher? 
fdjen unb ßajjbergfdjen SBerjeichniffen, tem STrcbio unb 
anberwfirtö aufgezeichnet finb, gehören bei weitem bie mei- 
Pen bem 15. Sahrljunbcrt an, eine fleinere 3aW ,rirt> inö 



Digitized by 



beö ©djnmbenfyiegelö. 417 



14. 3aljrl)unbert gefefrt, unb nur einige wenige fetten in 
baö 13. Safyrljiittbert ljinaufjhigen. 
3u tiefen gefrören bie folgenben: 

1) bie $anbfd)rift beö Ungarifdjen Stationalmufcumö, 
twfdje idj bei §errn t\ 3anrot?idj gefe^en unb im 6. Sianbe 
beö ?frd)iuö für Altere beutfie ©efdjidjtfunbe angejeigt Ijabe. 
©ie iji mit gleichem Unredjt tum intern frfiljern 93rfifefr 
inö 12, mit biird) fold)e, bie fte nidjt gefeljen fjaben, inö 
14. 3al)rl)unbert gefefct werben, unb flefjt nad) ber 3a\)l 
U)rer Sapitel ju ttrtyeürn, 295 be5 ßanbredjtö, 141 bed 
ßcljnredjtö, wafyrfdjeinlid) nodj im ber STmbrafer Don ©enfen* 
berg herausgegebenen #anbfdmft, wrldie 305 gapitel beö 
ßanbredjtö, 138 beö ßeljnredjtö enthalt, unb wenn and) 
uieOeic^t nidjt mtljx in baö 13te, bed) gewijj in ben 9fnfang 
beö 14. 3al)rl)unbertö gefefct werben muß. 

2) bie ßajjbergfdje $Anbfd)rift, im Saljre 1287 ju SreU 
bürg gefdjrieben, nur nod) ju etwa jwei CDrittCjcifcn txljaU 
ten, unb in foweit bie ©runblage ber t?. Safjbergfdjen 
Sfuögabe} bie gapitel werben wie in ber nädjftfolgenben 
unterfdjieben, unb ni$t gejäljlt. 

3) bie eljemalö ©bnerfdje, jefct bem fjreitjerrn D. ßaj^ 
berg gehörige $cinbf$rift muß nad) ber Übrigend nidjt 
oorjuglidjeu ©djriftprobe eljer anö (Sube beö 13, atö in 
ben Sfnfang beö 14. 3al)rl)unb*rtö gefegt werben, ©ie ift 
in jwei Golunmen gcfdjrieben , bie Gapitcl werben burdj 
fnrbige ?fnfangöbud$flaben unb burd) rutlje ÜDerfdjrifteu 
bcjeidjnet, weldje lejjtere in berfcfben 3cife beginnen, 
worin baö üortjcrgefyente Gapitel enbigt. Gapitcljafylen 
finb nidjt Dcrl)anben. 

JBon anbern $anbfd)riften, welche in biefe3eit gehören 
feilten, ift 

ber SBoIfcnbüttler Gobep Sfugujteuö in Soliu, bejeidjnet 
15. 2, uidjt, wie @bert angiebt im 13ten, fonbern wie 

1) Hn$iü für ältere teulföf <8r|tytytfoiifcc VI. 25. 

2b* 



Digitized by 



418 Übet eine btx älttflen $attbfönftai 



man jid} leitet burd) ben 9fugenfd)ein Überzügen rann, im 
14. 3al>rljunbert gefdjrieben. 

CDie eljemalö Sfugöburger, Äraftf^e, Jefrt ©iejjener, 
wellte in Sdjilterö Sljefauruö abgebrueft ift, gehört inö 
14. Saljrljunbert, beögleidjen bic eljemalö Selbangerfdje, 
jefet #errn t>. ßajiberg gehörige #anbfdjrifti bie 3üri$er 
unb Safeler werben auö ©übe beö 13. ober in ben Anfang 
beö 14. 3al)rljunbertö gefegt, unb fo weit man über bie 
3ürid)er ^anbfc^rifi auö ber Schriftprobe im 2. #efte ber 
Sranien fron Said urteilen fann, mit Stecht, fie fdjliefit 
jWj junadjft bem ßajibergfdjen Sejrte an unb $at ju beffen 
(Srgänjung benufet werben fönnenj Don berSBafeler ifl biö* 
Ijer feine ©djriftprobe Dorijanbenj in gleicher Sage finbet 
man fldj mit ber #anbfdjrift bed SJlündjner Stabtardjtoöi 
ed befdjränft fldj mithin bie 3al?I ber jweifelloö nod) bem 
13. 3aljrl)unbert angeljörigen #anbfdjriften auf bie beiben 
erpgenannten, bie 3anfooid)fd)e unb Sajjbergfdje. 

3u ifyneu treten jefet bie ©erliuer ©rudjftütfe. Snbem 
wir üerfudjen, baö ©erljäftnijj fcfljuPcHen, worin bie $anb* 
fdjrift, ber fie angehörten, ju ibren Sflterögenoflinnen flanb, 
prüfen wir juerfi bie Sdjrift, fobann ben Snljalt. 

S)er Stoff ber £aubfd)rift beflanb, nadj ben forliegenben 
groben ju urteilen, auö gutem, feftem, nidjt ju birfem 
^Pergament} baö Sormat war Cluart, waö wir jefct ©rojj* 
octao nennen, bie ©reite ber ©tätter ifl auö bem jweiten 
Salj unb einem ber Guerftreifeu, bie #öl)e auö bem 
fenfredjten Streifen mit Sidjcrtyeit ju entnehmen. Sfttö 
teuerem feljen wir audj, bajj bie Seite 38 ober 39 3eilen 
enthielt. 3)a bie Streifen nadj ber $öl)e beö Scüjr #em- 
merlin jugefdjnitten würben, unb bie ©reite ber Stoppet 
Matter |eneö 2Jtofj übertraf, fo warb baö Überfte^enbe 
weggefönitten} eö fe^ft alfo jebem Cluerjtreifen entweber 
auf ber redeten ober (infeti Hälfte ein StüJ beö Sqftö. 

CDie fel)r feinen ßinien, weldje bie Sdjrift fenfredjt 6t* 
gräiijen, unb bie CUierlinien für bie 3eilen finb mit ©raun* 



Digitized by 



bed ©chmabenfotegela. 



flift über SöletfKft gejogen. 2>ie 3)inte ifl buufelbraun. 
3Me Anfänge ber Gapitel werben burdj rothe Überfd)riften, 
tvcld^c in ber 3rile, Worin ein früheres Gapitel fd^tiefet, 
unmittelbar folgen, jb wie burd) größere unb uerjierte rotlje 
Änfangdbiuhftaben angebeutet; Den (Sapttefjahfen ifl feine 
©pur. 

CDie @djrift ifl eine mtttelfleine, jiertidje, gerabe, etwad 
gebrochene SJlinudfel. 8}on einjelnen SBtidjftoben bemerft 
man bad lange f auch jletd am @nbe bed SBortd, d runb, 
r mit einem nadj oben gehenben, fonft ungewöhnlichen #äf* 
djen, mit o a(d ot toerbunben, b unb z unter bie 3ei(e 
geljenb, v jn Anfang, in ber SJtttte unb am @nbe bed 
SBortd auch ftatt u, fo in vnde, vnwizzent, bvchen, 
frevnt, avz f favft, ellev div; a in ber gewöhnlich^ 9JU* 
nudfelgefialt, ober auch oben etwad fdjarf julaufenb, beim 
ae mit bem e toerfdjränft » unb einjefn ae, niemald ein 
gefchwänjted i ohne Strich ober $unft, ausgenommen 
beim boppel ff. QJtan flubet bie gewöhnlichen Sfbfürjungen 
für unde unb er, bod) aud) beibe audgefdjrieben. Die 
SBorte jinb regelmäßig getrennt; ald Suterpunction ifl mir 
hin unb wieber ein $unft ju fehen. (Sin feiner (Strich 
ald «fecent pnbet ftdj Aber aft, in. 

Sei allen Streifen läßt ber SSrodj bie ändere unb innere 
(Seite unterfcheiben, unb ifl bal)er bie golge bed Sejrted 
auf jebem Streifen (eicht ju erfennen. 

3uerft bie fedjd fdjmalen Querflreifen. SQir finben 
auf ihrer anbern #älfte Sfjeile bed <3d)Wä0ifd)en ßanbrethtd 
vom ßnbe bed 7. bid ins 15. Gtapitel ber ßafjbergfchen, 
9. biö 16. ber SBacfernagelfchen Sfudgabe. SMe erfle Hälfte 
btx Streifen enthält eine Srjähluug aud ber Sübifdjen 
©efdjidjte; ed (ag baher bie Bermuthmtg nahe, baß fie 
einer Jföntgdchronif angehören möchten, welche in mehrern 
$anbfchriften bed Sdjwabenfpiegeld gefunben wirb, gerate 
wir bie Sachfendjronif bem Sachfenfpieget, unb fürjere 
ober längere gefdjidjtliche Einleitungen ben alten SJolfd* 



Digitized by 



420 übtt eine bet älteftett $atsbfdjriftett 

regten nidjt feiten t?orau8geljen. 3>a bie Äönig8djronif 
nod) uid)t gebrudt iff, fo erbat idj mir, um ©eroijjljeit jn 
erhalten, Dom $erru SMbliotljcfar, $profeffor Staumann bie 
ßeipjiger $anbfdjrift bed ©djtüabenfyiegeW &ur 2fnftd)t, unö 
£>err $profeffor 9Jtajimann, ber bie 35rud>fffi<fe bei mir auf 
ber ßöniglidjen SBiMiottyef fat), Ijatte bie ©Ate, au8 einer 
2Jtftnd?ner §anbfdjrift Cod. German. 287. üom 3aljre 1419, 
einen Sljeil ber betreff enben (Stelle abtreiben ju (äffen itnb 
mir mitjutljeilen. 3Me Rapier-- £anbfdjrift ber ßeipjiger 
8tatt)8bibliotl)ef Rep. II. 74 a ift )u Sfnfang be8 15.3a§r* 
bunbertö gfeidjmfljjig gefdjrieben, in jroei Solumnen auf ber 
@eite, itnb entljält auf beu erffen 53 SSIättern ber Könige 
SBudj, Dom 53. bi8 117. SBIatt bie tfaiferdjronif in $rofa 
üon 3uliu8 bis 6onrab III, uom 117. 2Matte an ba8 
Sanbredjtbud). £tr Äönige 85u* Ijanbelt Don ben StbnU 
gen unb Stiftern ber alten £*e, beö alten Seftamentö, unb 
ift barum gefdjrieben: 

„5)a8 alle 5füng unb Sflrffen unb anbere §erren unb 
alle bie ber almadjtig ©et ©eridjt unb ©eroalt uff 
(Srtrid) üerlieljen (;att, ba8 bie au biefem SBud} Silbe 
nemen hrie ©ot fttt Don Sfngenbe ber 2BeIt allen 
ben geftanben ifl mit feiner götltdjen Srafft bie burdj 
feine Siebe ben Stedten btygefianben." 
©8 befteljt au8 jtüei Steilen, bem fBudje ber Äönige, 
roeldijeS mit 3ofepty beginnt, unb bem SBudje ber Könige 
Machabeoram, tefrtereö fdjliefit mit ber ©eföidjte ber 3u* 
bitlj. 3n bem SSudje ber Könige Machabeoram nun 
pnben fid) bie gefugten ©teilen unferer aSrudjftiicfe, unb 
jroar in bem Sfbf^nitte: //5Ron 3onatba8 Sobe" SMatt39 / 
in ber jroeiten (Solumne t?on ber 9. 3eile an biö in bie 
23. 3eile bei erffen Gtolumne beö 40. 9Matte8. 

3>a biefer SJert in unferer $anbfd)rift 15 3*ilen au8* 
füllte unb man weif, baß üom ©djlufj ber legten 3eile 
Symeon ande fin fun gefigten bi8 jum Staffing beö Ser* 
teö ber ffefyrfeitc 23 ober 24 3etfen fehlen, fo iff e8 nadj 



Digitized by 



frea ©djmabenftuegelö. 



42t 



teilt bereitö Gewonnenen ÜJlaßftobe teidjt, fcicfrti (entern 5Eept 
im folßenben Sfbfdjnitte „SBon Dnt;aö" auf ber Äeljrfeite 
beö 40. SBlatteö in ber 2. Golumne 6. 3eite ja fiuben, 
uou n>o er biö jur uorlefcten 3eile ber fofflenben Gotumne 
fortflfljt. 9tad) bemfelben SBertjältniß muß ber9fnfaufl beö 
SBlatteö mit bcm Sfnfanfl beö 39. SBlatteö ber ßeipjifler 
§aubfd)rift jitfammeiißefatlen feljn. 5Da nun ber «fugen* 
fdjein jeiflte, baß bie unterjh ber fcortiefleuben ücilen jugleid) 
bie lefcte ber (Seite war, fo ließ jid) weiter üerfudjen, bie 
beiben 3eilen beö breiten Querfheifen aufoufinben. 5Die 
Außere fteljt am Gilbe beö Sfbfdjnittö Don Dnljaö, SBt. 42, 
Gol. 1 ber ßeipjiger #anbfd;rift. Stuf ber fülflenben Seite 
unferer $anbfd)rift franbeu ade bie Wbfdjnitte: //SBon ben 
3aid)en," //SJon Stafon," *SBon 5fntljtod)uö" unb ber 
flrößte Styeil *SBou Gteajaro}" bie tcfcte 3ei(e biefer Äe&r* 
feite pnbet ftd) in ber 1. Golumne ber Äeljrfeite beö 43. 
SBIatteö. «fuö biefen SBerijältnijfeu folgt, baß ber breite 
JQuerftreif bem auf bie fdjmalen Streifen unmittelbar fot* 
flenben Statte angehörte, baß ein Quaternio unferö JBrucfc 
flücfeö 18 V, biö 19 blättern ber 8eip*iger fcanbjtyrift gleich 
war, baß alfo bie 38 SBlätter, toeldje in ber ßeipjiger 
$anbfdjrift Dorljergeljen, flerabe jtoet Cluaternioneu ber 
unfrigen gleid) fmb, alfo bie fdjmalen Streifen bem 1. 
SBlatte beö 3. Cluatenüo biefer $rtnbfd}rift angebörten, unb 
fdjUeßlidi: baß ber bei unö nad) bem Gnbe beö breiten 
Streifen fcljlenbe Sljeil beö SBudjö ber Könige, SBlatt 43 
biö 53, jroifcben ueuu unb jeljn SBlatt brc ßeipjiger #anbfdjrift, 
qerabe oier SBlÄtter ber unfrigen, auögeffiüt Ijaben toerbe. 

SBcnn alfo nad} biefer JBeredjuung ber Könige SBud) 
22 9)ergamentblatter einnahm, oou benen nur Stftcfe 
beö 17. unb jtoei 3cilni beö 18. erhalten ftnb , fo begann 
baö ßanbredjt beö Sd)iuabenfpiegelö mit bem 
23. Statte, alfo bemfelben, lootwtt loir nidjt jioei ganje 
3ei(en üor unö febeu. 3)ie erfle biefer 3cilen, bie uuterjte 
ber Sorberfeite beö 23. SBIatteö, finbe id? im Gapitet 1 b. 



Digitized by 



422 Über ritte ber älteftett #attbftfjriftftt 

ber ßajjbergfdjen SfuSgabe, (Seite 6 in 5er erflen (Solumne 
unten; bie aubere am ®nbe ber Äeljrfeite im 5. (Sapitel a. 
Beile 1 ber ßajjbergfdjen, 8 ber SBaJernagelfdjen, 6 ber 
©djilterfdjen Sfuögabe. CDie {leben fdjmalen Streifen mit 
Steilen beö 7. bis 15. (Snpitelö waren alfo ber untere 
3$ei( beö 24. «Blattes. 

Um mit biefen S3ered)nungen abjufdjliejjen, beren S3e* 
beutung für bie Äritif beS Sej^eö fogleidj hervortreten wirb, 
fQge id) tyn ju, bajs ba6 gröpere, juerft aufgefunbene SBrudj* 
flücf be8 ßanbrcdjtS, baö 209. 6i6 213. unb bad 301. bis 
307. Sapttel ber ßajibergfeben Sfuögabe, jum fiufjerflen 
«Blatte be8 6. Quaternio, alfo jum 4L unb 48. Statte ber 
#anbfd)rift gehört bat, unb werbe idj midj von nun an 
ber beutlidjern Äürje wegen ber fo ermittelten 3aljlbejeid)* 
innigen bebienen. 

SBenben wir uns ju bem 3nl)alte, fo fe^en wir au9 ber 
JBergleidjung be8 17. unb 18. 9Matte6 mit bem ßeipjiger 
unb 3Jtünd)ner Serte, bajj ber Könige SBudj, beffen 
9fbfajfung nunmehr attö bem 14. in8 13. Sa^unbert 
gefefet werben mujj, in ben fpfttem $anbfdjriften nid)t nur 
in ber ©pradje, fonbern aud) fiedenweife in ber gaffung 
Deränbert worben ifh 3n lefcterer SBejieljung finben ftdj 
ju bem Sejrte, wie il)n baö 17. SBlatt giebt, mehrere 3u* 
fiSfee: rfba& gut baben wir", »wan bem Äflnig ift unrecht 
gefeit", (Styoboruö, Tarn nadj ber ßeipjiger ^anbf^rift 
„mit lütten", nad> ber SJlündjner $anbfdjrift »mit Dil 
lüten", baten ©ot „Dom £imel." SBo wir von CPtyoboruö 
lefen: „er uiel ^tn für tot*, l)at bießeipjiger: „er lag für 
tott Ä , bie 3Jlünd)ner: »unb er lag tot". 

Daö ßanbredjtbud) gleicht, fo weit wir Dergleichen 
FOnnen, in ber 6intljeilung unb golge ber ßapitel ber 
(Sbnerifdjen, ßajjbergifdjen unb 3üricber #anbfdjrtft gegen 
bie Sfmbrafer, ba bad ßapbergfdje 211. Sapitel: „Swer 
fremden akker bawet," fo Wie aud? ber ©djluji be8 213. 
(Sapiteld: „Swer fines vihes vermiffet u. f. w. t>or§anben 



Digitized by 



bes ®djtoatenfptege(*. 



423 



ift weidjt hingegen im Septe an mannen ©teilen Don ber 8afc 
bergifdjen unb dünget #anbfd)rift ab. 

8fuf beut 23. Statte, womit baö Sanbredjtbudj beginnt, 
{eigen jidj nic^t nur in ben beiben unooHftönbigen detfen 
Abweisungen Don bem 3üridjer Sejrte, fonbern eö ifl 
aud? Kar, ba{5 bie $anbfd?rift ben gröfern SEIjeil beS3üri* 
djer Sejrted ber SJorrebe gar nic^t gehabt haben fann. S)er 
{Raum reicht ba}u nidjt hin, fonbern gerate nur ju fo Diel, 
att bie ebnerföe ^anbfdjrift ^at, in welker bie Sfbfäfee 
b, c, d, e beö Sorwortd fel)fen. SBie nun bie (Sbnerf^e 
#anbfthrift ber unfrigen fchon baburd? am nadjflen fleht, 
ba{5 audj jte bem ßaubredjt ber Äönige JBud) Dorau8fd)itft, 
fo beflätigt ftd? il)r enger 3ufammenl)ang aud) im Übrigen, 
©eweife bafür ftnb bie in beiben gegen bie übrigen filtern 
#anbfd)riften abgefürjte Sfaffung beS 306. unb 307. Sapi* 
tett unb ber äufafe am @nbe bed 14. Sapiteld, bie 93er* 
biubung beS 209. unb 210. (Sapiteld, bie 3ertheilung bed 
302. in jwei Sapitel, womit audj bie 9fmbrafer #anbfdjrift 
flbereinfHmmt. £)ad Serhältnif ju ber Saf brrgfthen #anb* 
fdjrift wirb baburd) näher bejeichuet, bafl bie unfrige im 
210. (Sapitel ben in jener fehlenben SRat^fafe: „er ist der 
klage fchnldich," gleid) ber Sfmbrafcr, I;at ; ohne benSfeh* 
Irr in darhflachtig (flatt dinchfluchtig) ju Reifen. 3>ie 
Raffung fölieft ftd? theild ber be8 ©adtfenftnegele nfi^er 
an, als bie 8af bergfdje unb Söadernagelfdje 9fudgabe, fo im 
301. Sapitel, bem ©achfenfpieget III. 37. §. 3. (©. 141 
#ometyer), theild hingegen ifl jie nur freier Sludbrud bed 
3nl)altd bed ©adjfenfpiegeld, wo bie beiben Sludgaben aud) 
fceffen beflimmteren 83egriff beibehalten, fo im 302. unb 
306. (Sapitel. ^tuflc^tlic^ ber (Sapiteltheilung ift beim 209. 
unb 210. (Sapitel Don ber bed ©adjfenfpiegeld II. 44 unb 
45 abgewichen, beim 302. Sapitel hingegen beffen Seflanb 
aud jweien bed ©adjfenfpiegeld III. 37. 4 unb III. 38. 1 
bnxi) 8}ertl)eilung in jwei Gapitel andgebrfidt. 

S5ie ©pradje ber JBruchftütfe ifl bie ©odjbeutfdje ber 



Digitized by 



424 Über eine ber älteren ^attbfdjufteit 

Streiten #filftc beö 13. 3al)rfmnbcrtö, wie loir pe in ben 
bamaliflcn ©efefcen ber £)entfd?en tfbniflc finben. 3m (Sin* 
jelnen bemerft man ben ©ebraudj 
bcö a in zegagen, fravel, 

bcö ae in taet (tyfltt), vaeter, pharraer, gaerblen (derb* 

ten, bereiteten), 
bcö ai in ait, arbait, arwailen, baid (beibe), bechlait 

(bcHeibct), befebaiden, debainen, erfcain, cr- 

tailen, laisten, laisl, fait, laiding, zaichen, 

zwain, zwaincieb, 
beö a in bawet, fräwen, 
be§ a in fäwer, 
bc§ av in favft (fenftet), 
bed e in enen (iljnen), heiigen, 
beö ei in geit, leit (fliebt, ließt)» 
beö ev in grevlieben nnb atö tueiblidjc nnb ^MiiraUenbiuifl 

einev, ellev, fincv; eben fo 
beö iv in div, fiv, driv, ungetrivlieben , 
beö i in hü (l)Ätte), fin, ftrilen, triben, wip, verfolgen, 

ze drin, 
beö o in chom (fnm), choroen, 

beö u in für, kumt, fun, fulen, vanchnuffe, gewunnen, 
beö u in für (ffitjre), gut, muz, rufen, fun, wuft, 
nnb t?on Sonfonanten 
beö b in brifter, antburt, 

beö ch in chom, chomen, chorn ; fiinjjeflcn akker nnb aker, 
beö h nnb ch in braht, durh, dineb, fluhlich, fchuldicb, 

empbinch, iht, niht, reht, rihter, lohter, viecb, 

vieb, bevalch, fach, 
beö f in fwaz, fwer, fwen, flach, fingen , 
bcö t am ©nbc gewent, gewinnen!, gellent, hawent, ver- 

wurchent, 

bcö w in erwen, gewen, gegewen, hawen, felwe, 
beö z in ber SJlitte unb am (Snbe auz, allez, daz, ez, iz, hiz, 
wizzen, grozzen, grozzez, fremdez, heiligz, wundei. 




be* @<fjtoabettf{>tfgel6. 



425 



Subem idj burdj biefe fBemerfitngen bcn Gljarafter imb 
bie Stellung bcr &erlorenen#anbfdjrift tjinlänglid) bejeidjnet 
glaube, Ijalte id) midj jugleidj beredjtigt, anf bie befoubere 
SSidjtigfrit berjeniflen #anbfd)riften anfmerffam ju madjen, 
meiert bcn ©d?roabenfpiegcl mit bem Äönigöbudje Dcrbun* 
bcn enthalten. CS giebt bereit über jfcanjig. £ie ältejh 
nnb DoUfWnbigfh unter tljnen ift bie ©bnerfdje, beren Über«» 
einftimmung im SBefentlidjen mit unfern SBrudtffiden naefc 
genriefen toorben ift, unb beren 9fu8fcf;en fclbft in ber Sfrt 
ber ©djrift unb in einzelnen SBudrftabeu, namentlich bem r, 
Ali bie unfrige erinnert, wenn gleidj fie it;r an Sflter nadj* 
flefyt. SJon ben übrigen #anbfdjriften biefer 9frt geljbren 
bie Sranffurtcr, JBreölauer, 3ittauer unb #eibelberger 
§)ergamentljanbfdjriften iir8 14, 3a§r(junbert, eine Söiener auf 
Rapier ift im3al)re 1393, alle übrigen fmb im IS.Saljr* 
Rimbert getrieben. 

3)ie Hoffnung, no<6 anbere 33rudjftü4e ber verlorenen 
£anbfd}rift ju finben, ift Sußerp gering. S)a bie SBertocu* 
bung ber üorliegenben in bie 3eit beS nodj twrljanbenen 
«Iteften ©nbanbe im «fnfang be8 16. Safirfjunbertö fällt, 
fo lag ber ©ebanfe nalje, in anbern (gjremplaren beöfelben 
felteuen IBudjS nadj flbnlidjen (Streifen ju fudjen. €6 ge* 
lang, nodj trier (Sjremplare in SJerlin unb ber nädjfteu 9täfje 
niifjufittben, brei in ber ©ibliotljef beö toerftorbenen §)räfi* 
beuten o. SJteufebad), ein triertcS beftfct 3afob ©rimm. 
9fber feines berfelben Ijat and) nur bie geringfte 9fu8beute 
geliefert} möglidj, bajj ffieftjjer anberer ©remplare barin 
glücflidjer ftnb. 



Digitized by 



IX. 

Steife «ad) &ftemid) in ben Sauren 1847, 
1848, 1849 Horn #etrn Dr. SBattenbad). 



@(bon in ben3al)ren 1820 unb 1821 l)atte§)erfe bie 
reichen $anbfd)riftenfammlungeu ber Öflerreidnfdjen SMblio? 
tiefen unterfingt unb für bie erflen 33änbe ber M onumenla 
auSreidjenb beuufct, für bie folflenbe 3eit 9fu8jüge ber Ra* 
taloge unb vorläufige Sftadmdjtcn über mandbe wichtigere 
#anbfd}riften mitgeteilt. 3m 3al)re 1843 gab eine neue 
Steife beefelbeu genauere Äunbe t>on ben SSibliotljefen in 
SBöbmen unb SOMIjren, in Sin) uub in ©aljburg (9frd)to 
IX, 463 — 485)} jugleicty würben auf ber ffiiener $ofbibtio* 
tljet Don il)m felbf} bie junAdtft notbtueubigen Sfrbeiten 
vorgenommen. Sur bie fclgenben SBänbe ber Monumenla 
war jtbod) eine umfaffenbere JBenufrung beS in Dffrrreid) 
üorljanbenen SJtateriaie erforberlic^, weöbalb mir im ©om* 
mer 1847 eine 8leife in ben Äaiferflaat fibertragen würbe, 
mit ber Sfufgabe, bie fämmtlicben Dflerreidjifdjen if lofhrdjro* 
nifen, welche Dom Anfange beS jwölften 3aljrljunbertS an 
mit immer neuen Sortfejjungen bis inö 16. bereichert tmir* 
ben, mit ©emtfcung aller nodj Dorljaubenen #aubfcbrifteti 
für btn eüften SBanb ber Monamenta brtuffertig ju machen; 
ferner äffe für bie Sranfifcbe unb einen 3#eil ber ©taufifdjeii 
$eriobe nötigen Arbeiten Dorjuneljmen , bie jaljlreidjen 
©rieffammlungen genau ju unterfudjen, unb bie übrigen 



Digitized by 



Reife na* &$atti$ in b. Sohren 1847—1849. 427 



$anbfdjriften gefdjidjtlidjen 3nl)alt8 für foätere SBenufrung 
Vorläufig näljer ju befHmmen. 

Sfm 27. «uguft 1847 t>erlie{5 idj ©erlin, unb erreidjte 
SSien am SWorgen be8 29, mit ber 9fbftdjt, fogleidj wei* 
ter ju reifen, nm bie reichen ffiibliotljefen beri5flerrei$ifc$en 
©tifter nod? bei guter Saljreöjeit benufcen ju fönnen. 

Die 5Tbwefenljeit beS #errn StegierungSratljS Sljmel, bed 
t^atigfien unb eifrigflen SJrennbeS unb 33cförberer8 unferd 
SBerfeö, üeranlafte mid? jebod? fcorljer nod? eine 3eit lang 
in SBien ju Derweilen} audj war es Don Stuften, bor bem 
SSefudje ber ©tiftöbibliot^efen bie in SBien fcorljanbenen 
$anbfdjriften Don foldjenSBerfen einjufe^en, weldje id) audj 
in jenen wieberjufinben erwarten fonnte. 5Der #err SBaron 
oon 9Äünd}*JBelling6aufeu nal)m mid) feljr woljlwoHenb 
auf unb gemattete mir bie JBenuftung ber f. f. #ofbibliotl)ef 
in auögebe^ntefter SBcife} #err Bon ©cfyenfelb fcerforgte 
mitfc mä^renb ber ganjen Stauer meines 9Tufeutl)alt8 mit 
ben gewünfdjten $anbfdjrifien mit ber gröflten Sreunblidj* 
feit unb ©ereitwiHigfeit, wie aud) bie übrigen Herren 
S3eamten ber #ofbibliot§ef, namentlich bie Herren ©. 93irf, 
tfnrajan, SWiflojidj, mid) fletd mit Statt) unb 3#at auf 
bad ©ereitwiHigfle untersten. 

Siir biefee 2M war befonbere hist. eccl. 5. ju beim* 
fern, ein ©anb jenes grojjen ßegenbarS, weites fidj in 
üerfdjiebenen 9fbfd)riften in STbmunt, SJlelf, Swettel, ßilien* 
felb nrieberfinbetj ba8 ältefle (Sfemplar ift Jebodj in #eili* 
flenfreuj, weSljalb idjj miety audjj juerfl baljin wanbte. S)er 
#err StcgierungSratl) ©)inet empfing midj nadj feiner 
SRücf feljr mit ber größten fcerjlidjfeit, {feilte midj bem 3)i* 
rector be8 #au8*, $of* unb ©taatöardjtoS, ©aron 
Siemens #ügel üor, unb üerfal) mid; reidjlid) mit (Smpfelj* 
(ungen für meine Steife. 

©in tfuSflug nad) fteiligenfreuj (17. ©eptbr.) 
flbrrjeugte mid), baj* bie au8gejeid?net ftfcöu getriebenen 
93änbe fceö großen Segenbariumd {War im GBanjen einen 



Digitized by 



428 



Reife itadj &fterreid) 



fluten Sfft enthalten, in mannen 8ASen aber bodj bie 
SBiener §anbfd?rift bcffcre 8e8arten barbiete, fo baß eine 
SBergleidjuug beiber notfywenbig war. SDaöfelbe Stefultat 
ergab fpäter aud) bie Unterfinning ber übrigen ©remplare 
biefer Sammlung. 

83on $eiligenfreuj jurütfgefeljrt, üerfieß i* SBien fogleid) 
wieber auf längere 3eit, unb errei^te über JBmtf unb 8eo* 
ben am 2i. ©eptbr. baS attberüf;mte «Benebictinerfhft «b* 
mont. 3n bem oon gewaltigen Selöwftnben eiugefdjfojfe* 
neu gnötljale, wo na* ben SBorten ber alten (Sljroiriften 
nur nadj oben ber JBlitf frei ift, ergebt fid) ber großartige, 
aber un&oHenbete fflau beS Äfojfrrö, meines fett feiner 
Stiftung bnxd) ©rjbifdjof ©ebljarb im Saljre 1074 biefer 
abgelegenen ©egenb einen SRittefpimft geijHger 3$ätigfeit 
barbietet, beffen 33erfd)winben nur Don ben nadjtljeiligften 
Solgen fetjn fbrmte. S)en fdjönften unb prfldjtigfteu Sljeil 
beS neuen JBaueö bilbet bie weitberüljmte JBibliot^ef, bereu 
reifer ©anbfdjriftenfdjajj bis auf bie erfte (Stiftung tyinauf* 
reicht, unb fortwäfjrenb burdj jaljlreidje, meiflenö im Älojkr 
felbft mit großer (Sorgfalt getriebene, jum Xijtii aud) 
Don Sonoentualen uerfaßte SBerfe wmeljrt ijl. Unter ber 
umfidjtigeu Seitung beö #erro Prälaten Staute Jfreil fyit 
bad ©tift wieber einen \)oi)t\\ ©rab ber 5Mütl)e erreicht, 
ber nun burdj bie ©retgnijfe be§ SaljrcS 1848 oon Steuern 
gefäljrbet ift. 5Bon mel)r alö bunbert ©tiftögeifHidjen wer* 
ben an 30 Pfarren t»erforgt, bie jum 3#eil auf SBefeljl 
Sofeptjö II. in ben ärmfhn ©ebirgötfjäfern errietet fmbi 
außerbem befejjen fie baS ©ijmnafium unb Som?iet iit ®rafr 
(8efctere6ift fcitbem aufgelöft Würben), baS ©tymuafmm in 
Subenburg, ben $)r8fecten beS ©tymnafiumS in Sitti, unb 
iljre eigene $au§lel)ranf}alt für il)re unb beS Stifte© ©t. 8am* 
brecht junge Sinologen. Sine ©eftydjte beö ©tifts bis 
auf bie neuefle 3eit müßte feljr intereffant fetjn, feljlt aber 
Iriber gänjlidj. #anbfd}riftüd) ftub mehrere t>ori)aitben, fo 
eine oöUig brud fertige , Don ff manbuS Rattler, 9fbt ju 



Digitized by 



in ben Sauren 1847, 1848, 1849. 429 



©t. ^Jeter in ©afjburg Dom 3. 1667, aber jur SBeröffent^ 
lid?ung ift feine gelangt. S)er frühere SMbliotljecar, P. Urban 
©der, Ijat triele gefdjitbttidje ©tubien gemalt, nnirbe aber 
burdi bie bamaligen JBerljältniffe üerfjinbert , fie auö 8id)t 
}ii bringen, ©ein 9tad>folger, #err P. S3arnaba8 9Jtauer, 
flenrityrte mir mit größter SBereitttnUigfeit alle Unterfinning 
bei meinen Arbeiten in ber JBibliotbef nnb im ftrcfyiue beö 
©tiftö 5 bie ©aflfreiljeit in bemfelbcn ijt nodj ganj fo, trie 
fie fäjon inSBerfen beö 12.3al)rl)imbertö gerttbmt ruirb 1 ), 
unb ber ©aftmeifhr, $err P. ftriebridj ©cbäffer, ermied 
mir im #aufe nnb auf ©pajiergfingen in bie großartigen 
Umgebungen beö ©tifta ftetö bie freunblidjfle Vitfinerffain^ 
feit. JDie jaljlreidjen $anbfd)riften beö ©tifteö über iljre 
unb beö ©afjbnrger grjbiötljumö filtere ©efdjicfyte, fo tiue 
bie Dielen fdjön getriebenen Segenbarien gaben für einige 
3eit binlfinglid? ftii tljuir, bie Unterfinning ber $anbfd)rift 
712. «. XII. fWjrte ju ber Sntbetfnng beö Edictam 8. Ste- 
phani in feiner filteren ©eftalt, toeldjeö fpfiter ©nblidjer 
jti feinem auögejeidjncten SEBerfe über baöfelbe Deranlaflt fyat. 
S>eu gobej: beö Otto Srtfing. s. XII, beffen jaljlreicfce Sari* 
anten midj jn lange würben aufgehalten Ijaben, erhielten wir 
burd) bie ©fite beö #errn ^Jrfilaten im fotgenben ©ommer 
jnr SBennfetmg in SSerlin. 

Ungern uerlie^ idj 9fbmcnt am 10. Dctober, um über 
Siefen unb bei ben traurigen 9tuinen beö ©pitalö am 
5>t)brn Dorbei nadj ßinj ju fahren. 35rr ©tynbimö twn 
©paun, beffen eifrigem 33emül)en baö Sranriöco*Äarolinum ») 
fyiinptfäd)li<6 fein ©ebenen uerbanft, empfing midj febr freunb* 
liri) unb madjte midj mit #errn SBürmöberger befannt, 
burd) beffen empge S^fitigfeit baöSKufenm mit bebentenben 
llrfuubenfcbä^eu bereid;ert ifl. 3>a baö Urfunbenbud) von 
Dberöflerreid) fdjon unter ber treffe ift, glaubte id) mich mit 
ber £>nrd}fid)t ber gefammelten Originale unb 9fbfd)riften 

1) Vit« Conrad! I. archiep. Salisburgcnnis c. 3. 

2) ©rrgl. »rc^i» IX, 466. 



Digitized by 



430 



Reife nadj &ftmeuft. 



nidjt aufhalten ju bttrfen, unb üerglidj nur bie genaue 
Sfbfdjrift ber in Sambadj bejinblidjen V. Adalberoois mit 
bem $Tbbrui bei $ej. Sfuffcrbem fmb nod> jwei ©djwa* 
benftrieget s. XV. uiib $agen8 (Sjronif uon Öfterreid) biß 
1396 bort. 

3n ber ß^ceumSMMiotljef, beren Oenufeung $rrr ^)rof. 
SBieljbätf, Ctapihrfar Don Äremömünfttr, mir gtttigjt gemat- 
tete, ftnb bie $anbfd>riften ber aufgehobenen if (Öfter Ober» 
öflerreidjS Dereinigt, üon benen einige Segenbarien ju benufren 
waren. 

Sfm testen Sage, ben 13. Detober, tarn ber #err $>far* 
rer ©tfllj nadj 8inj* ba id? iljn in ©t. Florian Derfeblt 
$5tte, freute id? mtd) Ijier, trenn aud? nur flüchtig, bie 
ffiefanntfdjaft biefed fo Derbienftootten ©eföidjteforfdjerS 
ju madjen> bann fuljr idj burdj einen SEljeil beS fyerrlitfytn 
OberöfterreidjS, weldjed ganj ttrie ein großer ©arten ange* 
baut ift, nad) bem Sl)orljerrnfKfte ©t. SJloriau, bem 
bie ©obencultur, fo tote bie ©efd)id)te bed ßanbed eine 
gleidj forgfame Pflege Derbanfen. 

&er e^rwürbige $)rÄlat, #err SRidjael 9frnetb, mar 
teiber unwohl, ber SMbliotljeear, #err P. Sari {Ritter, jeigte 
mir aber mit großer ©efäOigfeit bie überauö reiche unb 
mit neuern wijfenfdjaftlidjen SBerfcn auf© JBefte fcerfdjene 
©ibliotljef } alte #anbfdjriften finb wenig Dorbanben, für}* 
lief) iß ein Monachas Sangallensis s. XV. aud bem Rio* 
fter SBibtingen in ©eferoaben erworben, beffen fBarianten 
©tülj mir für bie ©efeflftyaft mittbeiltc i ebenbatyer flammt 
ein Segenbar s. XIV, worin nur bie V. Bertalfi abbaüs 
Bobiensis ju bemerfen iß. 

3n ÄremSmflnßer madjte mid? ber $rä(at, $err 
Stomas SJUtternborfer, mit bem Sfrdjtoar beö ©tifta, P. 
Styeoboridj $agn, berannt, von welkem feitbem bie fo feljr 
(eljrreidje ©efdjidjte ber S3ilbung8anftalten ftremOmünßer* 
erfäjienen iß. 3)a§ STrc^to, weldjeS namentlich für bie 
neueren 3eiten fe§r reidj an tfften unb (Sorrefponbenien 



Digitized by 



in bett SW&rcu 1847, 1846, 1849. 431 



ift, f)at ber P. Sfjeoberif in feie mufterljaftefie Drbnung 
gebraf t unb auf baS UrTunbenbuf be6 JflofterS Dollenbet, 
beffen iDrui leiber burf bie neueren (Sreigniffe Derjögert 
tüirb. 6r beabfif tigte auf bie Ijier befinblif e Original* 
Ijanbff rift beö Bernardus Noricas IjerauSjugeben. ©onft 
toar nur nof ein Victor Vitensis ju berütffif tigeu } in 
einer #anbff rift Don ©aumgartenberg befinbet ßf ein 
ffierjeif nif ber Äbte biefed JflofterS Die 1419, unb Don ba 
an gleif jeitig fortgeführt. SMe älteflen Urfuuben Ärem8* 
mfiuftere fmb t^eilS Derloren, tQeilö baben fte Aber ftajfan 
ityrenSBeg naf SJtflnfen gefunben, bof entölt ber fföne 
Codex millenarius feljr alte 9Tbff riften. Unmittelbar an 
ben ©tifter erinnert nof ber merftüürbige grojje 39ef er 
mit feinen nietto- artigen 5)arfteffungen Gljrifti unb ber 
(SDangelifien in ©über unb ©olb, unb ber Umffrift: 
Tassilo dax fortis. Liatpirc virga regalis. 

5Tber auf Don aQen fofgenben 3a$rljunberten bewahrt 
baS Stift Vubenfot, unb bie reiben Sammlungen aller 
9frt, bie frönen, Ijerrlif gelegenen ©ärten, beroäffert Don 
ber frtjftallljeHen überreifen Quelle, »elf e auf bie ebenfo 
geffmatfoott als jroetfmSjüg angelegten fjiffbe&fllter fpeift, 
enbtif ber affronomiffe 3#ttrm, burf tüelfen ber 9tame 
jtremömünfierS allen Staturforff ern geläufig ift, mafen eS 
ff wer, fif fo balb roieber Don biefemOrteju trennen, a(S 
eö mir burf ben 3»etf meiner Steife geboten toar. 

9Tm 16. Dctober erreifte if ©eitenfletten, bie 
©tiftung Ubalff a(fd, »elf e fester burf feinen Serroanb* 
teil, ben ©rjbiff of SBif manu Don SWagbeburg uof reif * 
lif er auögeftattet würbe. 3Mc gauje ©egenb ift bebedt mit 
Dbflbäumen, roetfe eben jefct Don iljrer ff roeren ßaft be* 
freit würben, um ben ungetoöljnlif reifen Dbftfegen in 
9Rofl, baS #auptgetränt ber ©intooljner, ju Dertoanbeln. — 
3u bennfren tDaren fftr mif nur bie feljr ff ön erhaltenen 
Äaiferurfunben, roelfe ber $)rätat, #err Sofeplj ©ßnbl, 
mir mit größter JBereittoiÜigfett mitteilte. 3Me ©afHif feit 
Sr$fo ie. X. IDai*. 29 



Digitized by 



432 



Reife ttodj &fterretd) 



aller tiefer (Stifter ijt ju toofjl befannt, als bajj eS nötljig 
fetjn füllte, fte tu jebem einjelnen Salle ju rühmen; eiue 
9fu8naf)me ijt mir nidjt oorgefommen, unb an alle Älöfter, 
toeldje xdj befugt Ijabe, Fnüpft fidj in tiefer $injidjt für 
mid) bie banfbarfte ©rinnerung. 

3n SWelf empfing mid) ber ^rafeet beS ©ijmnaftumS 
unb SMbliotljerar, #err P. Sljeobor SWatjer, bem bie Mo- 
numenta fdjon mehrere 9Jtitt()eiliingen oerbaufen, unb befen 
SBefanutfdjaft idj fdjon iitSBien gemalt fyatte} ber^rfilat, 
$err SBilfjelm 6ber, mar gerabe abroefenb. Dagegen ge* 
währte mir ein JBefud? be8 #erru Pfarrers Sflnaj Äaiblinger 
im ©tift baS SBergnfigen, bie 33efanntfd)aft biefeö fleißigen 
»orfdjerS ju madjen, bejfen ©efdjttye be8 ©tifteS fflleff 
binnen Äurjem erfdjeinen tuirb. 33om 19. bis 24. Dcto* 
ber befdjäftigten mid) baS Sfutograplj beS Chronicon Mel- 
license unb bie unter ^ejenS Stadjlaji befinblidjeii Sfb* 
fünften ber Annales Neresbeimenses unb ber Vita Theo- 
geri, fo wie baö tjieftge gjremplar & cö fltüfeugegenbarö 1 ). 
Dann eilte idj nad) ©ötttoeil). 

#ier Ijatte id) bie Sreube, ben eljrtoflrbigen P. ßämme* 
rer, $errn griebridj SMumberger, fennen ju lernen, oon 
bejfen fritifdjem ©djarffinn wir für bie 2Jtyjterien ber Site* 
ren tyajfauer ©efdjidjte SfufTlärung erwarten bürfenj er 
Ijatte eben ju biefem 3fccde eine Steife und) gjtündjen ge* 
macht 3d) fdjrieb bie 4 Jtaifemrfuuben ab, fo nrieSintged 
auS bem Codex (radilionum, tooraud in ben Monum. 
BoicisXXIX, 2 üiel gebrudt ijt, aber leiber fe^r mangels 
tyaft> fo gehört p. 54 ber Meinhardns dnx gar nidjt ju 
bem fBerjeidjnijj, fonbern fleljt Don ganj anberer #anb auf 
ber folgenben ©eite. 3n ber SBibliotljef ßnb nur rcenige 
alte äanbfdjriftenj bie (jödjft merfmfirbige Ars dictaminis 
fjat #err 9. 8irnl;aber jur JBenufcung in SBieu. Unter 
ben ©ammlungen beS großen Sfbtee ffiejfel fnnn noä) 
mandjeö SBertljüolIe oerborgen fetyn, allein bie Unterfinning 

1) Da« Vr$tt> tri Ufoflrrö bfpnbct fid) m ©im. 



Digitized by 



in bett Sorten 1847, 1848, 1849. 



433 



beöfelben ljätte mid? jit lange aufgehalten, ba bie flftrmU 
fdjen unb regneten Sage bte Dorgerütfte SafcreSjeit fdjon 
fejjr empßnben tiefen. Die Don JBüdjerbetfeln abgeföfteit 
Sragmente alter ©öttweiljer tfitnaleit gemattete ber tyx&lat, 
#err gngelbert ©djwertfeger, mir in SBien jii benufcen. 

3efct mar Don ben (iinptpunften biefer Steife mir nodj 
3»ettel übrig, nadj ber ®ewcl;nljeit ber ©fhreienfer im 
Styale beSÄamb gelegen, toeltber gerabe (28.Dctbr.) gott* 
lofer SBeifc mit feinen Don Stegen unb ©djnee angefdjwol* 
leiten fflittyen burdj bie Stallungen bed Stifte Drauf te. 
6r bemüßigte ßdj inbejfen eben fo raftty, wie er gefliegen 
war. $err P. 3ol)ann d. SJraft, wetdjer fdyon ^erfc im 
3. 1820 bort empfangen Ijatte, führte mid) fogleidj jum 
§)rÄlaten, #erru SfugnfHn ©teininger, meiner ta8 9frd)iD 
mit feinem fetjr reiben Urfunbeufdjajje unter feiner eigenen 
§fufjid)t l)at, unb mir fogfeid? ba8 fdjöne $>iplomatar Dom 
9fbt ©bro, bie fogenannte JBärenljaut, Dorlegte, weldjcS 
©ernljarb Sind in feinem Annales Claravallenses fo ffeU 
füg benujjt fjatj aud) ßubewig 1 ) l)at33ieled baxauQ mitge* 
t^eiltj gegenwärtig wirb eine Doffftänbige 9fuSgabe beabfidj« 
ttgt Stadlern idj bie jaljfreidjen #anbfd)riften unb wotyl 
erhaltenen Driginalurfunben benufct fjatte, Teerte idj am 
7. unb 8. StoDeraber mit #errn P. Soljatm D. ftrafl nad> 
SCBien jurfltf. 

$ier ful)r id) mit meinen Arbeiten auf ber #ofOibliotf;ef 
fort, worttber ba8 ^anbfcbriftenDerjeidjnijj *) nähere 9fu8funft 

1) Rcliquiae Manuscr. IV, 24. 253. 

2) 34 fabe baffelbe na$ ben t>erfa)irbenen Abteilungen hist 
eccl. etc. a(t brr befannteflen SBejei^nung georbnet, unb rinr Überfielt 
brr neuem Hummern fanjugefügt. fflufer meinen eigenen Untei fua)ungrn 
t>abe id) aud) $inn>eifungen auf bie SBerfe Don Samberiui, naa) $toU 
Irr« Hutgabe, Don £enit, 3. (S&met, ba« flSer^eic^nif ber BItoeutfa)en 
$anbfa)riften ton $o|fmann Don $attert(eben , n>e(ä)et aud) über bie 
t>erfa)tebenen SBrjeio^nungen ber $anbfa)riften ttatfunft giebt, unb <fnb> 
lia)er* Catalogus codicum philolog. Latinoram aufgenommen, um 
fpäterrn 0enu|ern ber $ofbibliou)et unnötigen deitoerluft |u erfparen. 
9uä) fofa)e $anbfa)riften, n>etä)e naa) irgenb einer «Rotij einen brauä> 

29* 



Digitized by 



4:34 



Weife nadj &fterreid> 



geben mirb, unb erhielt burdj bie Vermittlung Jbt& S3aron 
Siemens #figel Dom gftrpen SWetternid) bie grlaubnifl §ur 
SBenufrung be8 f. f. #auS*, #of* unb ©taat8*9frd)iDeS, 
»o idj bie Don $)er|} begonnenen Arbeiten bis jnm 3aljre 
1268 fortfefcte. JBefouberS erfreulief) mar mir bie SMfonnt» 
fd^aft bee eben Don feiner 2Rflud)ener Steife jurütfgefeljrteu 
Dr. 9. S. 0tOf(cr / burd) beffen SJemftljungen jnm erften 
9Ral ber beutfdjeu 8tedjtSgefd}idjte an einer Dfterrridjifdjen 
UuiDerfttflt Staum gegönnt mar 1 )- SDnrdj ifyn fomoljl, mie 
burd? ©ublidjer, burdj beffen früljjeitigen Sob feitbem bie 
SBiffenfcfeaft in Dfterreidj einen fo unerfefrltdjen Serhifl er* 
litten f)at, erfreute id) mid? Dielfadjer SSörberung bei meinen 
©tubien, namentlich bei einer neuen Arbeit, ju meldjer 
befonbere Umftänbe midj Deranlaften. @S mar mlmlidj 
bie bisher nodj aufgefdjobene genauere Durdjfidjt ber # ei* 
(igen freu }er $anbfd)riften nadj}ul)ofen, maS Dom 13. 
bis 23. Deeember gefcfyalj. Der ©ibliot&ecar, #err P. 
«fbolf Steinbl, gegenwärtig $rior beS ©tiftS, unterftüfrte 
midj babtx mit ber größten ©efättigfeitj ba ber Jf atalog 
jum Styeil Derloren mar, nahmen mir einen Sljeit ber 
$anbfdjriften einjeln burd), bei meldjer ©elegenljeit ftd) o. 
217. fdjon beim erften ablief als eine bisher uubemifete 
#anbj$rift Don foldjer SBidjtigfeit ermieS, baß idj Don bem 
9>r5laten, #errn Sbtmtub Äomaromu, bie (Srlaubnij* erbat, 
fle }ti genauerer Unterfudjung mit nadj SBien nehmen ju 
bfirfen. — 83on bem in Dieler $iufid)t merfmftrbigm Älo* 
fter pnbet man eilte fefyr genaue ffiefdjreibung Don einem 
ber tyätigften Öfierreidjifcben ©efcfyidjtsforfdjer, $erru Sofeplj 
fjeil, in ©djmiblS: „SBienS Umgebungen ", 93anb III, 
p. 335—377. Die Sf afabe unb ein3tyeil berÄircbe Ijaben 
fldj nod? feit ber ©rfinbung (1135) unDerSnbert erhalten; 

barm 3n$alt bermutyen lief en, o$ne ber Erwartung ju rntferetgrn, f«b 
au* bemfelbrn Qrunbe angemerft toorben. 

1) Dura) feine gütige !Ritt$ei(ung erhielt i$ aua) bie fta^rityea 
über bie Sibtiotbff bei Jtfoßer* fofeenfurt in Stimmen, toela)c »eiter 
unten abgebrutft flnb. 



Digitized by 



in btn Saferen 1847, 1848, 1849. 



435 



ber Sljor ba^egeu ijt umgebaut uub mit gemalten Senfteru 
aud ber SMütbejeit ber Äunft gefdjmütft, fo wie and? ba8 
im reinjhn STItbeutfcben ©til erbaute SJrunneuljauSi ber 
Herr Prälat läfjt biefelben gegenwärtig mit groflen Sofien 
reinigen unb dou ben 3erflöruugen ber deit unb früherer 
ungefdjidter Sleftouratiouen Ijerfleflen. 9tad) ber SJermu* 
Hutng beS SBiener Äunflfreunbeö , SBarou 6. ©atfen, fmb 
bie genfler beS alten (Styoreö biefelben, welche jefet ben 
frönen &rettjgang gieren, unb auf eine im 5f (öfter felbjt 
btfl^enbe tfunftfdjule Dom @ube beS 12. 3al?rljunbert8 
frtliefien (äffen, benn ooHfornmen äljnlidje, jum £l)eil ganj 
biefelben Steuerungen unb Figuren finben fid) in ben 
reichen Snitialen beS groflen 8egenbarium8 unb auberer 
Hanbfdjriften beS ©tiftöj biefelbe ©djule Inf t aud) eine 
$anbfd?rift s. XIII. beS Don tyieraud befefeten ÄlofterS 
Sleuberg in ©tetyermarf, jrfct in 2öieu n. 1180, errenueu. 

3n SBien prüfte id) bie mitgenommene ^aubfd^rift 
näfyer, unb fanb, bafl fic in iljrem Hauptinhalte — 9fnfegiö, 
Kapitularien, ^önitfiijiaricn — fafl ganj überein jtimme mit 
bem ajlüudjner Codex August. 151} fte enthält aber aujjer* 
bem eine SBerorbnung Herjog SBoleelaw* Don S3öl)inen 
Iii Ounften SMfdjof Hbalbertö Dom 3a(?re 992, unb einen 
©rief beS tyapfke ©tepljan V. au Äönig ©uatopluf Don 
9J}fi^ren, beibe ungebrudt. 3d) nafym baDon SSeranlaffung, 
bie ®efdji$te ber ©laDiföen SfpojM Gonftantin unb SJtetfjob 
einer neuen forgfältigen Prüfung ju unterbieten, eine Arbeit, 
weld?e für bie Sfbenbflunben biefeö SEBintere reicfylidje 99e* 
fctyäftigung gab, uub bereu JHefuItate fpfiter in ber flehten 
©cfyrift: //^Beiträge jur ©efcfcidjte ber c^riftlidyeu Äirdje in 
ffltaljren unb SBübmen", Söien 1849, Deröjfentlidjt fmb. 

iDer 3anuar beS 3al)reS 1848 führte Don adeu ©eiten 
bie SKitgfieber ber neuen 9ffabemie ber SBiffenfdjaften nad) 
SBien, worauf am jweiten gebruar bie feierliche (Srüjfuung 
berfelben ©tatt fanb, ein Gretguif, woran ftd) mandje 
Hoffnungen tuttpften uub weldjeS ein erfreulidjea 3eugniji 



Digitized by 



436 



Reife nodj &ftarteid> 



bauon gab, bafl audj unter ben bamaligen 93erl)ältniffen 
bie fffiijfenfdjaft £ raft genug befaf, fidj eine lange Dorent* 
Ijalfene uub ungern gemährte 9fnerfennung ju erringen, 
©eitbem Don mannen Wfjigen Seffeln befreit, l)at bief)ifh>* 
rifdje ©ection ber 9Tfabemte in rafdjer golge fdjon eine 
große SJlenge tyftorifdjen SJtateriaie unb einjelner Unterfu* 
jungen and £i$t gebraut unb unfern ©tubien Dielfadp 
fjörberung gewährt. 

6ine Steife nadj ^eftl) jur SBergleidjung ber im borti* 
gen 9Jtufeum beßnblidjen $anbf$rift ber Vita S. Stepbani 
tmirbe burcfa (Sntbetf ung ber faum über bie ßeitlja gebrunge? 
nen 9fu8gabe berfelben Don ^ob^rabcjfi unb bie öurdj §errn 
Sodann 6je$8 ©fite mitgeteilten 9tad)ri$ten überfiaffig. 
dagegen machte bie in SBertin beforgte Sfuögabe beS Cos- 
mas eine Steife nadj SBrünn notljroenbig, tueldjeS idj am 
20. Sfebntar erreichte. 3dj fanb Ijier bie freunblidjjte 9Tuf* 
naljme bei bem $errn Stitter D. SBotfefron, beffen Stame 
burdj bie fdjöne Sfuegabe ber $ebnrigd(egenbe ben Shreun* 
ben beS SJUttelaltere befannt itf 1 ). §err $rälat bcö 
£Bnig8Hofter8, #err Sfugufttn füapp, gemattete mir gütiflft 
bie 3)urd)fid)t Don SBocjefö Stadjlafi, ber jebocb teiber gar 
feine Sfuöbente gehörte uub über wichtige Don i&mbenufete 
unb ermahnte #anbfd)riften, namentlich ben Hildegardas 
Gradicensis, burdjauS feinen 9Tuffc^hi| giebt. $err©#til, 
welker ben Sftadjlajj orbnet, unb einen ©rgfinjungSbanb 
fammt Stegifkrn jum Codex dipl. Moraviae brucfen läft, 
führte mid) audj in bie ßerronifdje ©ammlung, tueldje idj 
oorläufig burdjmufhrte, bie JBenufcung aber, ju melier mit 
äeitoerluft oerbunbene amtlidje ©dritte erforberlid) gemefeu 
mären, für ben Slugenblitf triebt nottywenbig fanb. 35urd> 
bie ©iite bed $errn ftoOer \af) icb audj bie Ijödjjt merfroür* 
bigen 9ted)tSl)anbfdjriften bed ©tabtardjioe, welche einen 

1) 3)ie Silber ber gebtttgtlegenbe. 9?o(% einer $anbf$rift t»om 
Sa^re 1353 in ber ffiibliotye* ber P. P. yiarijlen in @$la<frnn>nil>. 
<>frau«flfflcbfn t>on «bolf öMtler D. ©olf«fron. SBien 1846. $ol. 



Digitized by 



in btn Sohren 1847, 1848, 1849. 437 



großartigen ©egriff Don ber SBirffamfeit beS ©rfiuner 
©djöppenfhibleS geben. Sie nricbtigfte berfelben, nadj ben 
SfnfangSworten als Uostici de Schibniz bejeidjnet, Ijaben 
mir jefct im jioeiten Jöanbe ber Stec^tSbeitfmäler aus Söölj* 
men Don Dr. Stöjjler jn erroarten, ber in feiner ©djrift: 
„Über bie JBebentung unb SBeljanblung ber (9efd?idjte bed 
{RedjtS in Öfterreidj" fdjon eiue§)robe il)rerfcböneu9Jtinia* 
tnren gegeben bat. JBemerfenSlücrtlj ijl in ben ©eridjtB* 
Derfjanbfungeu ber Übergang jnr ©öljmifdjen ©pradje im 
15. 3flljr!)nnbert, aus welkem eine grojje $fnja(;l Pu- 
hony a Nalezowe, SJorlabungen nnb ©ntfdjeibungen, erljal* 
ten Ijat. 

Den 22. nnb 23. Sebruar bradjte idj in Statjgern 
§n # wo id) mid) für jefrt ebenfalls anf eine fnrje 3>urd)fid>t 
ber #anbfä)rifteu befdjränfte. $err 5>rof. 3>ubif, ben id) 
fdjon in SBrflnn fennen gelernt l)atte, ber SBerfajfer ber im 
folgenben 3al)re erfdjienenen ©efdjidjte feines (Stifts, {teilte 
mid) bem #erm Prälaten SBictor ©djlojfar Dor, toeldjer 
baS Don il)m früher georbnete 9frdjio felbft unter feiner 
Äufjidjt fyit. 6S befinben fid) barin aufler ben Urfnnben 
(worunter bie befannten fflreionoroer Don 1045 nnb 1048, 
bereit Sdjriftjüge burdjauS bie beS brennten 3aljrl)un* 
fcerts finb) bie roidjtigjten #anbföriften nnb bie Rapiere 
fceS fleißigen 9fbteS SBonaDentura pter, toeldjer grojje SSor* 
arbeiten jn einer (Sammlung Don Qnettenfdjriftfiettern 
gemalt batte$ es fmb aber fafi Don allen feinen Sfbfdjrif* 
ten bie Originale uod) erhalten. £>a& SBerjeidinif* berfelben 
Cjat fürjlidj ber um bie ©efcfyidjte 2Jtät)renS fo febr Derbiente 
©upprior P. ©regor filoltiy im Sfrdjioe ber Sffabemie ber 
gBiffenfdjaften abbruden laffen. 

©djon auf meiner erften Steife tjatte id) ©elegentjeit 
gehabt, Dielfadje SDlerfmale ber alle ©tänbe beS SBolfeS 
fcnrdjbringenben Unjufriebenljeit mit ben beftebenben ein« 
ridjtungen loaOrjuneljmen > aus SWäbren feljrte id) mit ber 
Übetieugnng juritd, baji biefer 3njtanb ber 2)tnge nidjt 



Digitized by 



438 



Reife noch &fimetdj 



lauge mehr werbe bauern fönneu. 3n SBien fleigertrn bie 
Stachrichten Den ber ^arifer ffieooltttion unb ben barauf 
folgenben (Sreignijfen bit 9fufcegung immer mtf)x\ Don 
Sage ju Sage erwartete man beruhigenbe 9Jtafcregeln ber 
Regierung, aber oollfommen öergeblichi imb fo fatn eö 
beim }ti ben befannten (Sreigniffen, meldte ein neues SüU 
alter für £)fterrei$ eröffneten, junädjft aber ju immer ge» 
fteigerter SBerwirrung unb Unruhe führten. 

9tadj ben SJMrjtagen fu^r ich mit meinen Arbeiten im 
Sfrdjtoe unb ber $ofbibfiothef fort, fo fdjwer e8 mir aud) 
oft bei ber ^errfc^enben Sfufregung würbe 5 als aber am 
18. 2M ber Jfaifer SBieit oerfajfen hatte, bie ganje <3tabt 
fdjon SJormittagö adarmirt war, unb glei^jeitig auö Stalin 
bie bettnruhigenbften ©erfidjte oerbreitet würben , fdjien eö 
geratener , bie Arbeiten für |eftt ju unterbrechen, als fie 
unter foldjen (Störungen fort3ufefteu. JDe^alb Oerliefc ich 
SBien am fofgenben Sage, unb fehrte erfl am 14. (Septem« 
ber oon {Berlin au6 wieber baljin jurflef. 



fjttr biefen jweiteu Sfbf^nitt meiner Steife war bie 
nädjfle Aufgabe ein Buöflug nach SDlähren, welker 
hauptfächlich bind) eine fefjr unangenehme Sfngetegenheit 
oeranlajjt würbe. ®ö Imttc nämliet) im 3abre 1820 ber 
9Tbb£ CDobrowöfy bie 9fu8gabe oon lordanis bisloria 
Getica übernommen unb befifjalb oon ber ©efeflfdjaft ben 
baju gefammelten Sfppatat erhalten. 35a bei feinem Sobe 
bie Arbeit noch uuoollenbet war, übernahm ber^rofejfor SJtei* 
nert in §)artfchenborf bie Aufgabe fammt bem Apparat, unb 
fott biefelbe, wie man mir oerfidjerte, unb wie attö feinen 
in ber ©chmibffcheu 3eitfchrift abgebnuften ©riefen 
heroorgeht, auch wirflich ooQenbet haben. $erfe hat fid? 
bejjljalb nach SJleinertö Sobe wieberholt an ben ©oljn 
beSfefben, ben SBejifcer oon ^artfäentorf, gewanbt, aber 
nie eine Antwort erhalten Wunen. SJteine SBemühnn* 



Digitized by 



in ben Sagten 1847, 1848, 1849. 439 



gen in ber ©ache blieben ebenfo fntc^tloö, nnb eö blieb 
nichtö übrig, n(d jn oerfudjen, ob bie @ad)e nidjt 
burd} perfönfiche ffiefpredjung ju gnbe ju bringen fety. Um 
hiermit jugleid) bie SBenufcung ber OTährifdjeit J©ibttothefen 
fcerbinben ju Wimen, erfndjte ich @. £>nrd}laud}t ben Sflr* 
ffrn CDietrichfiein um bie (Srlaubnifs, bie reiche fürfHid} 
^ietrichfteinfäje fjamilienbibtiothef in SRifolöburg befinden 
ju bfirfenj inbejfen erhielt id) Weber jefct nod) bei festeren 
SBerfuchen eine Sfntwort. Stadlern icb eine 3eit lang uer* 
grblid? gewartet hatte, reifte id) bejiljalb am 26. ©eptember 
Don SBien ab nad) 93 r Ann. $ier fonnte ich burdj bie 
©itte beö $errn Prälaten bie fdjöne $anbfdjrift beö Ar- 
noidas Lobecensis coOationiren, unb befugte mit $errn 
(Sfjptil bie ©ubernial*9tegiftratur, worin bie 9frd)toe ber 
aufgehobenen Jtlüfter aufbewahrt werben. (£8 fanb fid) 
hier jebod) feine ©pur üon ben $anbfdjriften, weld?e ffioejef 
in feiner eingäbe an bie 9Jläl)rifdjen ©tänbe a(a jur 9fu8* 
gäbe geeignet aufführte, unb aud) in einer bort aufbewahre 
ten neueren $au8d)ronif bed @tift8 $rabifdj feine ©rwfth* 
nung be8 Hildegardos Gradicensis. 9fm erfien unb {Weiten 
Dctober beenbigte ich meine Arbeiten in 9t ärgern, unb 
fu^r bann nach ^artfdjenborf, wo id} hernahm, baß $err 
SOTeinert jefrt in Sroppau wohne. 3d> fu^te ihn alfo bort 
auf) er betätigte mir, baß er fid* im SBefifce ber Rapiere 
unb ber fertigen Arbeit feineö 93ater8 bepnbe, unb beljaup* 
tete nur auf eine fixere ®efegenl)eit ju warten, um fit 
nad) SBrrlin ju fdjicfen. Snbejfen wollte er mir boch nicht 
gefiatten, fie in fpartfdjeuborf abjuhofen, fcerfpradj aber, fie 
baftmbglichfi an midj nadj Dfoiüj, ober nad) SBrrlin )u 
fd?icfen. SBir warten barauf, troft Wieberholter SOtah* 
Illingen *iö ju biefer ©tunbe ganj vergeblich. 

§fm 5. Dctober erreichte ich DImüj, weld)e8 in ben 
nädjflen Sangen burch bie tiberfieblung bed Jtaifert. $ofe8 
riii iui|)ert>^h n ^ erhielt. ®er 35omeapitular, ®raf 
©djneeburg, gemattete mir bie SJcnutjung ber Qombiblicthef, 



Digitized by 



440 



Keife itadj £>fterreidj 



tuo leibcr nid)t alle oon SBocjeF oerjjeidjnete SHummeru }tt 
pnben waren} ein früherer Söibliotljecar l)at baSSoeat, wo 
nad) uralter SBeife bie $anbfdjriften unter einem laugen 
JEifdje auf bem Sujj boben lagerten, umbauen, ttnö bie mei* 
flen $anbfdjriften neu einbinbeu (äffen; er fiarb aber üor 
ber Seenbigung biefer Aufgabe, unb bie neue tfufitellitiig 
ber #anbfdjriften ift nodj nidjt oorgeuommen toorbeiu JBon 
beit üortyanbenen gab befonberS eine gfoflirte ßombarba fftr 
ISngere 3«t 33efdjäftigung; aujjerbem naljm id) bie f>anb* 
fdjriften ber trefflid) georbnetenUnioerfitätebibliotljef bur$, 
lüelefjer $err ©dtylHjrtttri mit großer (Sorgfalt unb ^tima? 
nität oorfteljt, unb benufrte bie Urfunbeu bed ©tabtardjtoe, 
too leiber oon ben burdj §)rof. SJtonfe entbetften f5rag* 
menteu beö ältefhn SErabitionSbudjeö ber Dlmttjer itirdje 
nickte mefyr ju pnben ifl. 

CDer etjrtüürbige Sflrp ßrjbifcbof toou Dfoiüj, Shreiljerr 
von ©ommerau^Becil), beffen milbe n)ot;Itbfltige {Regierung 
unb üÄterlidje (Sorgfalt fftr feine Untergebenen, }it bereu 
Seften er fein gaujed reidjeS (Sinfommen jii Dementen 
pflegte, id) oielffiltig mit großer SBärme rühmen Ijörte, er* 
täubte mir feljr bereitwillig bie {ßenufcung feines tfrd^oe* 
in Äremfier; baöfelbe ifl auf SSeraulaffiing be8 Sitrffrn 
burdj $erru {ßrauoiüifcer in bic mufterljaftefte Drbmmg 
gebraut tvorben, unb burd) bie SBenufcung beö reiben Ur* 
funbenfdjafcee fommt ber ©efdjidjtefrennb nur bem SBttnfdp 
bea SBefifcerS entgegen. $anbfd)riften ftnb aber nidjt barin 
twrljanben. SBäfyreub meines 9fufentbalte§ in tfremfier be* 
gauu bie iBefdjießuug unb SefHlrmung SBiene burdj ben 
ßürflcn SBinbifdjgräfe } e8 war fein geeigneter SWomeut jur 
Stüifeljr, roejföalb icfy nüd) nad) §)rag toanbte. Sei bem 
burdj bie militärifdjen SRajjregeln geftürten {Betrieb ber 
Gifenbaljnen tarn mir unterwegs mein Koffer abkanten, 
unb id) faty midj ber $iilfömittel für bie 9frbeiteu in ^Jrag 
beraubt unb in ©efafyr, bie Brückte meiner 3orfd}tmgen 
in ffltäljren ganjlidj ju verlieren. IBon tiefer ffleforjuip 



Digitized by 



in ben Sagten 1847, 1848, 1849. 441 



würbe idy fpäter in SBien befreit, alö id) burd) bieS9emü* 
(jungen ber 93etrieb8bireetion ben Koffer wieber erbieltj in 
$rag mußte id) mid) jn bef;elfen fudjen, fo gut efl ging, 
wätyrenb meines 9fufentl)alte8 Dom 29. Dctober bis jum 
6. 3>ecember, wo mid) befonberS bie fBemifcung ber gefdjidjt* 
lidjen #anbfd)riften bed SlementinnmS befdjäftigte. ^Palacty, 
Wefdjer burd) feine politifdje £(;ätigfeit in 2fnfprud) genom* 
men war, fafy id) nur furj, bagegen fanb icb bei ben.$er* 
ren ©dyaffarif tinb S5ambetf bie freunblicfyfle Sörbenmg 
meiner Arbeiten, unb erhielt aud) burd) ©cfyaffarifö gütige 
SBermittelung Don bem ©traljofer fttxxn $rfi(ateu bie 
#anbfd?rift beö SJincenj Don ^rag unb Sfnöbert jur SBe* 
mtbung im ßocale beö SIementinumö. 3m SJtufenm, wel* 
ty$ #err $anfa mir mit großer Sreunblidjfeit geigte, toax 
für jefet nidjtö für midj ju arbeiten; bie Sürjtenbergifdje 
fflibliot^rf enthält nad) ber SBerßdjeruug bed $errn Ccbcrt 
für unfere 3weie nidjtö. 

S5ie Serfyältnijfe in SBien waren jefct einer ruhigen 
Wtffenfdjafttidjen 33efd)Äftigung fefjr günftig geworben, unb 
bie gtüdflid) gerettete #ofbibliotl)ef mir burd) bie ©Qte ber 
£erren SSeamten, ungeachtet ber erlittenen 33efd)Äbigungen, 
jngänglid). Die öbrige 3eit Derwanbte id) baju, meine 
©djrift über SRetyobiuS unb Stritt 311 beenbigen, fobann 
aber jur nSIjeren Unterfud) ung unb Bearbeitung ber Öfter* 
reidjifdjen Äfofierd)rontfen, welche fid) befonbere an bie 
SMfer unb ©aljburger alö fjortfefeungen unb tiberarbei* 
tungen anlehnen. 3)a8 JRefnltat biefer 9frbeit wirb näd)* 
flenö im eilften S3anbe ber Monumenta Dorgelegt werben. 
©el)r toidjtig wäre für biefe Unterfudjung ber Don #iero* 
ntjmuö §)ej bemi&te Codex autographus ber ßfojhrneu* 
burger J ?fnnaten gewefen, welker fid) bamalS in berbifd)öf* 
liefen 2Mbttotl)ef in SBien befaub } obgleich alle (Srfunbiguugeu 
ju bem Stefultate führten, bajj berfelbe nidjt mel)r Dorl)anben 
fety, madjte id) bod), um Dolle ©ewijtyeit ;u erlangen, im 
©ommer 1849 bem SWrfMSrjbiföof, £ernt Sincenj SJWbe, 



Digitized by 



442 



Reife nach DfJerreich 



meine Sfufwartung auf feiner tyxxtid) getegeuen $errfd>aft 
Jfranichberg, unb erhielt mit großer SBereitwittigfeit bie Gr- 
laubntß jumffiefuche ber SMbfiothef. (SS mar aberburdjauS 
feine ©pur mehr üon ber #anbfdjrift ju entbeefen, obgleich 
noch ber alte (SanonicuS ©teljhammer gefagt ^aben foO, 
baß er fid) erinnere, biefefbe gefehlt ju ^abetu ©cfaon ber 
©efchiAtfchreiber t?on JUofterneuburg, P. SMaFimiltau SSifdjer, 
bat üergeblich nach biefem Wertteilen Denfmale feines 
©tiftS geformt. (Dagegen enthält bie erjbifchöfliche »iblio* 
tt^cf in einer langen Steide uon gofiobäuben bie Dom SMföof 
9fnton SBolfrabt gefammeften Materialien |itr ©efdjidjte 
fetner 3fit. 

©in furjer SBefuch in Älojterneuburg flberjeugte mich, 
baß aud) bort nichts SBebeutenbeS für meine jefrigen SfrbeU 
ten gu pnben fety, unb im ©d)ottenfMft erfuhr ich atißerbem, 
baß aud) ber Dtto von Sreiftngen, meldten Sufpiniau ju 
ber erjteu 9fuSgafre beöfefben benufrte, feit langer 3eit Der* 
mißt werbe. 

Da idj burd) ß^mels gfttige Vermittlung baS Original 
beS Cbronicon Salisburgense in SBten hatte beiluden 
Wunen, fo fonnte ich im (September 1849 biefe Arbeiten 
vorläufig abfließen, unb nodj einen SfuSflug na* ©al|* 
bürg unb ©tetjermarf machen. Über bie t)anbfd)rift(id}en 
©d}äfre Don ©tetyermarf hatte ich burdj #errn CDiemerS 
©üte 9ta<hrid)ten erhalten, unb audj bie fd)öne SJorauer 
$anbfdjrift, welche neben beu Don ihm herausgegebenen 
9fltbeutfchen ©ebidjten bie Gesta Friderici I. enthalt, in 
feiner SBoljnung benufeeu bflrfen. ©erne hätte i$ bie 
Steife auch auf Äarntljen unb jtrain auSgebehnt, jebodj bie 
ttorgerilite 3al)reSjeit unb ber SBunfd), bei bem Dnuft 
meiner Arbeiten in ©erlin gegenwärtig jn fetjn, üerbinbtrten 
für biefeS 9Jtal bie «fuSfWjrung. 

Stach langer SBerwaifHjeit hatte mittlerweile baS 9Rmi* 
fierium beS (SultuS unb beS Unterrichts au bem §errn 
©rafen 8eo ein eigenes $aupt erhalten, unb bie 



Digitized by 



in bat 3a*rw 1847, 1848, 1849. 



443 



burdjgreifenbflen {Reformen imUnterridjtötoefen belebten bie 
Hoffnungen oder greunbe ber Söiffenfdjaft. Um oljne 
9fufent()alt unb Söeitläuftigfeiten ju ben 9frd)iDen imb 
©ibliotljefen 3ntritt ju ermatten, raanbte id) midj mit ber 
SMtte um empfetytungen an ben $errn SJlinifler, melier 
mid) mit ber größten ©Ate empfing unb meinen SBtinfty 
feljr bereitwillig erfüllte. 

9fm 16. (September futyr id} nad) 8 inj, wo iA^errn 
SBürmöberger fprad), ber feljr betrübt Aber ben Sob beö 
©tjnbicuö Don ©paun mar, mit wetdjem baö SOtufeiim feine 
$attptftüfee Derloren tyatj unb Don ba gleidj weiter nadj 
© a l j b u r g. CDer proDiforifcfye JtreiöDorfhmb, ©raf 9Jtnie* 
jedj, empfing mid? fe()r freunblid>, unb Ijatte fd>on «nftolten 
getroffen, um mir aDe Sfrdjtoe unb ©ibliotfyefen jugänglid) 
}ii tnn^en. $Tu8 ber 6entral*3tegiffratur ftub alle alteren 
©täcfe in bad $auö*, $of* unb ©taatöardjiü nad; 9Bien 
abgeführt; bad SWagifhatdardjiü enthält ebenfalle nur 
(Stiftungen, bie nidjt über baö 15. 3al)rl)nnbert hinauf« 
reiben, unb Urbarien beö Söürgerfpitaleö Don 1408 an. 
tfürifid) I^at man bei ber ©egräumung eineö alten ©d)ranfe8 
in einem verborgenen 8ad>e bie ältefien Urfunben unb QaupU 
priDtfcflien ber ©tabt gefunben, weldje mit 1318 beginnen} 
barunter ber berühmte 3ge(bunb. JDie älteffr Jf aiferurfunbe 
ifl \tbod) erft oon ©igiömuub. CDer §err Surgemeifter 
@f$nifrer \)at biefelben als gefdjidytlidje Denfmäler im 
fttbtifdjen SJtufeum beponirt, wetd^e aud ben ©ammlungen 
befielt, bie ber #err SeiljljauöDerwalter ©ftj* mit größtem 
(gifer unb Dielen Äojten jufammengebradjt unb bann ber 
(Statt gefdjenft l)at. — ©inige Sfuöbeute gewährte bie 
g^cenmSöibliot^ef, welker ber $err Sanonicue Scanner 
totfttfft Sfufcer mehreren pl)ilofopljifd)en SBerfen, burd) 
tvtldjt fciefer efyrwürbige ©reis in früherer 3eit feinen 
9tamen brfannt gemalt l)at, fjat berfelbe aud) eine ©c- 
f$id?tr 5ed©tift6 SWatfee, weldjem er angehört, Derfafct, 
bie Jebodj no<$ nic^t {um CDrui Ijat gelangen föunen. 



Digitized by 



444 



Keife und) £>fJerreidj 



5£a8 widjtigjh Ijiftorifdje iDenfmal biefed ©tifte, bei! Co- 
dex Maticensis, beffen früher burdj jfod)s@ternfelb im 
«rdjto III, 107. 304. @rwäf)nung gefdjeljen ift, fjattt Herr 
Scanner bie ®ftte, ju meinem ©ebrautfce fommen ju Iafftn; 
aujjerbem bftrften and) nodj bie Originale ber Urfunben 
8ubwig8 be8 CDtittfc^cn Dom 8. SWai 861 unb ^einric^Ö II. 
Don 1013, üielleidjt audj nodj anbere, im 2frd>toe beö ©tiftd 
&orI)anbeu fetyu. SDteine Hauptaufgabe war bie twtt $erfr 
9frd)it? IX, 481 toerjeidjneten $anbf^riften t>ou @. $eter 
burdjjiinfljmenj eine Deränberte SfufPettung erfdjwerte eS 
bem SBibliotljecar, Herrn P. ©regoriuS Starer, bie Stummem 
ju flnbeni bod) famen alle juSEage, al8 wir bie $><mbfd}rif* 
teu ftfitfweife burdjmuflerten. 9fujjer biefen ifl nodj eine 
grojje Sfnjaljl feljr alter unb föön gefdjriebenerHanbfdjrif* 
ten nidjtgefdjidjtlidjen 3n§alt8 Dorljanben. 9tadj Seetibigung 
biefer Sfrbeit gemattete ber ^Prälat, fttvx 9flbert Stagenjaun, 
mir aud) bie SBemifrung bed 9frdjtoe8; idj fal) ljier bad 
fdjöne * Original ber Urfunbe Hrinridjö II, Reg. n. 979, 
unb baö Congestum Arnonis, wetdjeö jebodj bicfe 9fuffdjrift 
erft fpäter ereilten t;at, unb eine (Sepie s. XII. ju fhjn 
fdjeint. £>te Äußere ©ejlalt giebt feinen Sfnlajj mit $arn 
Silj bie#djtl)eit ju bejweifelnj ber unten angenagte (StrtU 
feu enthält nidjt nur bie ©djlujjformel unb deugen, foubmt 
muh bad 6ube bed SEefteö, für melden bad Hauptblatt ju 
Nein war. 3n beiluden war für jefct ©nigeö auö Cod. M. 
beffeu reid$altiger unb für bie Sltefle ©efcfyidjte bed SanbeS 
fo überaus wichtiger 3ul)alt eine genaue Unterfudjung unb 
befoubere Sfudgabe feljr wfmfdjenöwertlj madjt unb fyojfcnt- 
lid) balb pnben wirb. Cod. H. ifl ber Don Canisias bf- 
nufete unb aujjerorbentlid) feljlerljaft abgebruitej t»on ben 
metflen ©tücfen befifcen wir beffere Hanbfdjriften # , nur bie 
Breves notitiae fmb iljm eigentümlich 

9fn bem frönen Hfrtflabenb be8 29. @eptemberd be= 
tradjtete id) nod) einmal üon SJtaria $piain ba8 l)trrfid?e 
SQaf, bann braute brr Sitoagen mid) rafdj nadj ©rfifr. 



Digitized by 



in bot Sauren 1847, 1848, 1849. 445 



JDer proDiforifdje ßanbeödjef, §crr d. SDtarquet, fo tüie ber 
ganbeöljauptmann, ©raf 91ttem8, empfingen mid) feljr $u* 
Dorfommenb, unb id) fanb aud) ljier überall meine Sfnfnnft 
fdjon angemelbet unb bie größte ädereitroidigteit, meine 
Arbeiten in jeber Söeife ju förbem. !£er um bie ßanbeS* 
gefdjidjte ljodjDerbiente 9frdjiDar ber Herren Sanbftänbe unb 
bcö 3oI;anneum8, $err SBartinger, geigte mir im fMnbi* 
fdyeu 9frdjtoe bie JBeflatigung ber fKinbifdjen Stedjte in bem 
(SrbDertrage #erjog Dttofarö mit $erjog ßeupolb Dom 
3al)re 1186 unb *Reg. Frid. II. 892, unb ljatte aud) bie 
©Ate, mir beu Don iljm Deranftalteten Sfbbrni ber@tetjri* 
fdjen ßanbedljiinbfefte nebjl bem Dttofarifdjen Privilegium 
ju oerebren 1 )} *f §flt aujjerbem befonbere Sfbbrftrfe ber 
$)riDifegien Don ©raj, 93rui, Süffer, ©fenerj, SBorbernberg 
beforgt. 3n bem mit Siecht berühmten 3ofyanneum, roeldjeS 
ntbfl Dielen anbern Sfuftolten ein glfinjenbeö 3eugnijj giebt 
von ber ßiberalität, womit bie ßanbftönbe ftetd bereit 
wann, gemeinnüfcige Swtit ju fürbern, befdjäftigte mid) 
längere 3«t ber burd) beu ljol)en Stifter beöfelben fyierljer 
gebraute, Don ©etfau fiammenbe Codex Reicberspergensis, 
ba berfelbe Don bem gebrucften Sljronifon fcQr abroeidjt 
€ö ift barin ber öerfaffer, ber ^priefler 2Jlagnuö (fll94) 
genannt, bann folgt aber nod) eine gleidjjeitige Sortfefcung 
bia 1279, roeldje freiließ febon Don $anftj benufrt toorben 
iß. SBon Jtaiferurfuuben finben fid} Ijier baö ettoad Der« 
braßte, aber fottfl tDoljl erhaltene qprtDileg *JtarlmannS für 
Dfpad), Don tüeldjer $err SBartinger eine DoQflänbige 
9tad>bilbung tjat lit&ograptyiren (äffen, unb einige fpätere; 
femer fdjöne ©eiauer SMplomatarien. 

9ted?t fcfcäfrbare $anbfcbriften befifet bie UniDerfitStt* 
bibliotljef, toeldjer $err ßraujjler Dorflebt > befonbere aud 
©t. ßampredjt, toeldjed eine 3eitlang aufgehoben mar. 

1) tfaßrrbrm fmb 1104 brr ©ertrag jtoif^rn gubtoig unb grirbrid) 
ton 1325 unb bie Reformation auf bem 9tei$6tag ju Jreiburg 1498 
in Vbf$riftrn bort oortyanbrn. 



Digitized by 



446 



Steife itadj ßfterretf 



3)er $err®ubernialratl), ^ropji Jfrauji, bejfen ffiefamrt* 
ff aft if ff on iu Sfbmont gemalt trotte, ffttjrte mif auf 
ju bem^rälaten Don Stein, $errn Subwig 6ro|>l)hi8, burf 
beffen eifrige Sljätigfeit fif biefeS ©tift in bfonomiff er, 
wie in geifttger SBejieljung aujj erorbentlif gehoben bat. 
35ie SMbliotljef unb namentlif bie ganj neu angelegte 
SHünjfammlung bejeugen bie forgfältige Pflege, weife btr 
SBiffenfc^aft in ber ff ön gelegenen 9Tbtei ju S^cil toirb. 
£)cr #err ^rfllat hatte bie ©üte, am ©ouutag ben 7. SDctbr. 
mit mir hinau8$ufahren, nnb mir bafl ©tift, bie jf irdje mit 
bem frönen CDenfmale bed erjberjogö gruft, bie Sßibliofef 
unb ba8 feljr reiche Sfrfto 1 ) ju jeigenj mehrere Originale 
ber bei 9>uff unb grölif fo ff lef t unb unüollffänbig 
abgebnnften Urfunben, fo wie bie wif tigeren §anbffriften 
erhielt if jur ©enufcung im ßoeale bed SohanneumS. 

ffm 21. Dctober fuhr if auf ber Ungariff eu ©träfe, 
wo uns große 3üge Ijeimfeljrenber Sruppen unb ÄriegS* 
bebarfd begegneten, über #artberg naf 85 or au, am3u$e 
be6 SEBedjfelö, wo mitten iu biefer einfamen ©ebirgSgegeub 
bad impofante ©tiftdgebfiube plöfrlif bei einer SBenbttng 
be6 S^aleö ben SBanberer überrafft. Der ^rätat, $err 
©ottlieb Jferff baumer, fuf te auf alle SBeife mir ben Sfufent* 
halt fo angenehm wie möglif ju macben ; bie Stoänbenm? 
gen ber neueren 3eit, weife ade biefe ©tifter fo fyazt 
betroffen fjabtn, unb jum S^eil iljr ferneres 93efhhen in 
fjrage fleflen, Tjaben bof in ber alten ©aflfrei^eit feinen 
Unterff ieb herbeigeführt. 3n einer fo entlegenen, wenig 
begeiferten ©ebirgögegenb tritt ber wohltätige 3wetf einer 
folf en großartigen Stiftung ref t flar üorö Äuge, bie mit 
nif t unbebeutenben materiellen unb reifen SBilbungdmtttetn 

1) 34 fa^ tfer bie Urfunbcn *ftonrab« II. n. 2226. 2257, 
britrn bei Jhifö unb gröli<$ bie Beugen fehlen, unb %xitbndj€ bf# 
6$önen Reg. 57. (Cop.) 81. 82. (Cop.) 84. 131. 163. (Cop.) 
164. Non. Aug. unb flrritaa bor GL Saurem, beibe in (fopiar. 
225. *274. 



Digitized by 



in bcn Sagten 1347, 1848, 1849. 447 

auöfleftattet, Jeber o ei fKfl en S^SHflfeit einen feften Sfntjatt 
ju gemäßen im ©tanbe ijh 

Stadlern tdj bie #anbfdjriften gemuftert nnb (tun Sfjett 
benuftt Ijatte, feljrte id) enblid) am 30. Detober nad) SBieu 
jurfii, wo nodj Gitügeö nadjjufyolen , namentlich aber eine 
mit erworbene #anbfd}rift mit Sfnnafen be8 ÄlojierS Prüfling 
nodj ju bemijjen war. 9fujjerbem gab e8 in SOlelf unb 
Ätojterneuburg nodj (Siuiged ju arbeiten } bann trat id) am 
27. 9tot?ember meine Stfltfreife nad} S3erlin an. 



SBer$eidjntfj 

brr 

auf ber Oefterreidjifdjen Steife 
unterfingen 

$«ttbf$tiftttt+ 

1. $attbfd>tifteit btt t t $ofWbltot$er 
in SBtau 



Eugen, fol. 23. Bohemiae prwilegia, ijt bie jefct im f. $aut* 
$of* unb ©taat«ar<$toe beftnblic^e $anbf(§rift Boehmen 15. 
Hr*fo ic. X. SBanb. 30 



Digitized by 



448 



Rag. fol. 64. jefct 2607. mb. s. XV. 3m 9lnfctiigt6iu(f}a6m 
tft ritt $t\m mit einem ©(fctoan. granftofiföe SB eil* 
djronif, mit befonberrr JBcjie&uug auf ätaulogne. Au 
commencement du roonde puisqueDieux eut fait — (1307) 
En cest an raesrae le iour de la conversion S. Pol furent 
les noces faites en leglise nostre Dame en Boulongne 
du Roy dangleterre et de madame Ysabel fille du roy 
de France. Et y furent present .... Ii quens Robers 
de Flandres .... Ii quens de Hainau. 

Eug. fol. 65. jefct 3356. ch. s. XV. gnmjöjiföe SBBelt- 
cfcronif, in ber fpärern 3«t audfü^rltcg , jebo(& nur für 
granfrei<$. Au commencement du monde si comme la 
saincte escripture — (1383) en Flandres qui est dessus 
nomme. Apres la destruccion de Troies u. f. tu. bie 
granj. «Könige üott 5)riamu« 6iS mif Aarl VI, bann bir 
(trafen üon glanbern. «&nli<$ tjl nad? «n$to III, 472 
bir folgeube $anbf<$r. fol. 66. jefct 2570. 

Eug. foL 79. jefet 2569. mb. f. s. XV. Ci commencent les 
croniques de Normendie et les fais des ducs qui 



Danoys. Le Prologue. Pour ce que ceulx de bonne 
voulente u. f. tu. Da« legte Kapitel ifl: Comment le filz 
Jehan Henry fus fait roy dengleterre. 

Eug. fol. 102. jefct 3440. chart s. XV. Pertinet monaste- 
rio b. Marie de Bonneffia. Die $ennegauer ®ef$t$ten 
be« Jacques de Guise; bgl. 8n$io IX, 292. bie er* 
flen 7 95üc$er ftnb 2ateinif<6} am Snbe fle&t: ExplicU 
prima pars historie illustrium principum Hanonie edita 
a fratre Iacobo de Guysia ordinis fratrum minorum con- 
ventus Vallencenensis. Der folgcnbe Sfceil ift granjoftfö, 
Don anbrrer $anb, unb föcint älter $tt fepn. ExpL la 
seconde partie des histoires des nobles princes de 
Ilaynnault compo$ee$ par maistre Jacques de Guise 
natif de Chierue (fo) la franche. Steigt ni$t toeiter 
als bie Sudgabe. 

Eug. fol. 159. jefct 2257. mb. s. XV. enthält na$ Guil. de 
Cunio super Dig. Cynus de susL et surr. u. Iste sunt 
arenge a Petro de Vineis super variis et diversis ma- 
(erüs compilate qualiter quis habet caram dommo papa. 




preinierement de Rou le 




SBicn. 



449 



Si valorem prudentie — deberem. Arenga coram d. im- 
peratore. Vellern quod — devotorum. A. c. cardina~ 
Im. Si mei sensus — tale est etc. ©tnb nur Sin» 
gange ju Sieben. 3ulefct: Inc. arenga d. Francisci ad. 
Accursü doctotii legum coram papa pro rege Angtie. 
Congregati maiores — iodicet inter eos. 

Eag. in quartü 9. jefct 476. mb. s. XV. Epistolae Petri 
de Vinea in 6 »üajern. £ie treffen fe^lrtt meijlen«. 
I, 1 = I, 1 bcr erjlen »a«ler 8u«gabe. 2. *Retpon- 
etoa. Convenerunt adversns papam — divinitus 
canülenas. 3— 35 = 2— 34. 

II, 1 — 59 tote bir Äu«gabe, nur ftc^t 23 er(t na$ 25. 
34 fängt an: Etsi fortana serenior. 

III, 1—87 ebeufo, nur fie&t 14 erfl na$ 16. 

IV, 1 — 16 ebenfo-, bann folgen 17 — 20 = 150 — 153; 
21 — 24 = 157 — 160 ber SBolfenbüttler $anb. 
fcfertft, Hra)iü V, 396. 24 tfl am @nbe ber Sage 
abgrbroajrn. 

V, 1 — 27 = Ed. V, 1 — 27 ; 28 — 38 = Wolf. 
164. 166-169. 171 - 176; 39 - 59 = Ed. 28 

— 48; 60 — 62 = 51. 49. 50 ; 63 — 73 = 52 

— 62. £ann folgt bur$ einen geiler ber 3<$lung, 
ber fi4 aber im Stcgtjter nid)t ftnbet, 80 — 107 = 
63 — 90; 108-132 = 92 — 116. 

* 133. De restitulione spoliatoris religio$i$ de ec- 
clesia sua. Veniens ad presentiam nostram religio- 
sus — redigi mandavisse. 
Tami bi6 ju ©übe te« S9u($c« toie bie Huflgaben. 
VI, 1 — 33 = Ed. VI; n. 34 = Hahn Coli. I, 344. 
Altendite ad pelram, aber am (Sube oollftaubigcr. 
35. Aperi labia f. *ro)ib V, 366. n. 36 — 38 
= Wolf. 78 - 80 ; 39 — 41 = ib. 84-86; 42. 
43 = 88. 89 ( Mire probitati» et Industrie viro etc. 
P. de Vineii)] 44 — 49 = 98 — 102; 50 — 
56 = 105 — III; 57 = 115. unb bann bie 
»erfe «ra)io VII, 957 (v. 3. fias. 7. vsum); 58 = 
116; 59 — 62 = 118-121; 63 = Wolf. 83; 
bann 64 = 87, aber unboQftänbig, am Crnbe ber 
Seite. 65 = 140; 66 — 68 = 124— 126 ; 69 
_ 72 = 129 — 132 ; 73 = 134 ; 74. 75 = 

30- 



Digitized by 



450 



SBiett. 



137. 138; 7G = 146; 77 = 154 (Domino Pa- 
nornätano archiepiscopo^); 78 = 156. 

Hisi. eccl. 3. je&t 329. mb. fol. max. s. XV. 3tal. $crga* 
inent mib ©djrift. •Vita S. Severini genau in 2r6* 
arten unb Seglern mit Admunl 1. übereinfitmmeub. 
V. Pauli heremite uub S. Columbe (Senonensis). Eo 
tempore cum adhuo mundus — II Kai. Ian. regnante 
etc. 

Histeccl.5. jc(jt 336. QriuSJanb be* befannten großen gegen* 
barium«, über n>rl$r* fpätrr im 3ufammen(ange br» 
rietet werben wirb. 

Hist. eccl. 6. je|t 3042. ch. in fol. max. saec. XIV. enthält 
nadj einer frü(ern 9Jtitt(eilung 6(mel6, Heiligenleben 
(#ie (ebt fid) an ber (eiligen Sebeu), baruuter f. 150 — 
154. S3on bem lieben (ern fanb Ulreid) bem pifa)olff. 
Der lieb (erre fanb Ulrei$ ber ifl üon betvtfc^enn lanuben 
geporn Don gar erberu gefledjt. fein bater (ie« $ubalbu« 
unb fein mueter (ie6 Dpebirbi« (ifl übergefdjrieben s brr 
9}ame (iefj Dörfer anbei*«) unb waren reia) unb ebel unb 
uaä) bem glauben uub nad) geijllia)em leben waren fp tril 
klarer unb ebler t>or ©ot u. f. w. Unter feinen SRira» 
fein fommen einige fonberbare @efdjia)teu bor, 5. 99. SJon 
bem ©Raffer ber breimal uad) 3tom reifen mufj. — f. 153. 
$(üt«mal« an bem antlaq abent bo gieng fanb Ulrridj fuf 
bie jlat $u ben »eintreffen unb rpet. ba waren Dil rpdfer 
geifl in ba« felb (au« fomen unb betten ain capitel unb 
fagt pegleic^er Wae er gefaxt et. Da ffpraa) ainer: 34 
(ab gefa)itft ba« ba« (auit ber (eiligenn friflen(ait ber 
pabft (eint ipep ainer juutffrawen wil flaffenn, bie (at er 
pequuber in fetner famern uub wü nad) pep ber flaffenn, 
uub ba« jw ainem warejeiapen fo (an id) ber juntffrawen 
regten fa)üa) (ie. Do fanb lllreia) (ort, bo wa« im gar 
laib unb gepot bem pofen geifl ba« er im ben fa)üdj gab 
uub in an allen fa)aben $u Stom pra$t uub wibrr (aitn 
ju %u6pura? ba« er bennoaj an bem ant(a«tag ba tnoa^t 
ben frefem gefegen. Da muefl ber beim fanb Ulreiö) 
ge(orfam fein unb pra$t in $u Stom für be* pabfte« 
famern, unbe bo fpra$ fanb Ulreia) ju bem rpabfl ba« rr 
im auff tet. £0 erfajracf er gar fere unb tet im bo$ 
auff, ba fagt im fanb Ulreia) wa« er gebort (et, uub 
gab im ben f$ü$, ben legt bie juneffrawm an unb fa<$ 




SBtrtt. 



451 



tool ba« er t»ar fcrt. Da« toa« brm papjl gar laib uub 
trt juntffra» au« brr famrrn unb blaib ba brr pabß un* 

Drrmaüigt Darnaa) trtteg brr Drint fanb Ulrriä) 

tmbrr fcaim jtt^Äufpunf al« im gepoten tt>a« ba« rr beu* 
uod) brn frcfrm grfrgrut an brm autla«tag. 
Drr ©djlufi lautet: Da« n>a« naaj 6(jrifM grpurb 
nrtvnfyunbrrt jar uub tpa« in brm LXVII. jar ba rr fiarb 
unb toa« an brm Dirbrn tag br« fyeromonrü ba man brn 
lirben tycuix fanb lllrria) nad) grtoontyait tvolt tpafajrn, ba 
girng al« riu gtirtrr fmaef Don im ba« ba« mrnfa)lrid)r 
jttugr ni$t aufprrajru Fan unb brr fmaef rrftiDrt aSrr brr 
mrnfdjrn fjrrcj bir ba tvarrn uub brr gurt fmao? tvrrb pi« fanb 
illrrid) prgrabm tt>arb, 00 Farn fanb SBolff Don brm tvtflrn 
©otr* brr tva« pifajolff jtt 9irgrn«puro?, unbr prjtatt fanb 
Ulreid) toirbiajlria^rn ju brr rrbrnn in fanb Äffra fpria>nu, 
ba \)ct rr im frlbrr riu grab ^aiffru mad)rn. Da grfdja* 
brn t»tl $aia)en, r« nmrbrn Dil plintrr grfefyunt unb Dil 
Frumprr gerra?t unb Dil (treuer grfunt, bomit prbrift ©ot 
fanb Ulrriaj« &rilidjait. 9Jur fcrlff un« fanb Ulrria) umb 
©ot exbevbtw buria) friu groffr &rilid)ait ba« nrir f)it 
mrufd)rn turrbm na$ ©ot« lob unb ba« uu« tvrrbr nad) 
bifrm Irbrti ba« rttrig Irbru. 

Hist eccl. 29. jrfet 413. mb. fol. s. XIII. 3um (Sinbanb ifl 
rinr $anbf. brr (Satiren br« $ora$ s. XI. Drrbrandjt. 
Hermanni Allahensis Chronicon. Die $anbf. ifl 
brfdjrirbrn im BrdjiD III, 477. VII, 474. in »öbmrr« 
Fontes II. p. XL VIII. Die Dorne eingetragenen päpjUid)ru 
Jörirfc fcat $rr( Drrglidjrn, bir folgrnbrn ÜBrrjriajnifTr brr 
jlaifrr u. f. n>. &abr idj abgrfa)rirbrn j brn Herrn. Alt 
mit brr gortfrfcung bi« 1301 &at früher $ir«urr Tür bir 
©rfrflfa)aft Drrglia)en, unb nun SSöljmrr in brn Fontes II, 
486 — 549 &erau«grgebrn. ßffr&arb« S^ronif . torlose 
brn Anfang btlbrt, ijl bei brr 9lu«gabr al« Cod. B 3. br» 
rüoTßdjtigt, bir 3ufä|r ^ermann« aber nod) triebt benufct. 

Hist. eccl. 33. jr|t 5584. früher Theol. Lat. 146. ch. f. s. 
XVI. — f. 1. (nad) älterer 3ä(>lung p. 181.) »ufle be« 
3>apfir« Urban V. an brn (*rjb. Dou Seit« uub feine 
©uffraganr Pro viaqio ultramarino , ^oignon b. 6. Dct. 
1366. Saper custoaiam etc. f. 3'. Briefe be« Äbtr« 
©igifrib dou ©orj au $oppo Don Stablo uub beu 
$ifa)of S?(runo dou Soul?); um SBrr^inbrruug brr brab- 




452 



SB««. 



(tätigten ßbe $einri$6 III. mit ttgnet bon ftoitier* toegrn 
ftii na&er SBertt>anbtfo)aft. Inc. Paternitäten* vestram unb 
Ex quo sublimitas. — f. T. 4 ©rief be* 3>rtef)er6 SBi» 
ttanb an ftrnolb t>on (Sota über brn 3ug gegen £iffabon 
1147. Ego Winandus etc. f. 9'. * »rief ber So In er 
%>t I o e r an benfrlben. Primo omniam gratias — ei 
potesL Der »rief ijl offenbar untoofllianbtg, boa) ftnb bte 
naä^jlen »latter leer. Seite 21 4 ber alten 3ablung enthalt am 
Snbe bat SBort Nuper, r6 folgen aber anbere, neuere 
unb nur beigebunbene Saasen. 

Hisi. eccl 36. jefct 7691. chart foL s. XVII. „Chronica 
tmnb »efa^reibung toa* für »ifa>ue: aua) 6rJ »ifa>ue, 
bat $o$[5bli$ ®rfc ©tifft : bnnb uralte $aubt ©tat ©alfc» 
bürg u. f. n>. für Starimilian IL toerfafjt, *bur$ ben 
Ctyrnueflen 5&rtfioffen Sorbaft Sttoo langgetoeften 
gür(Htä)en (Sanken wrtoonnben bafelbjl." Bit auf ben 
Ginritt Sodann Safob Jtyuent am 17. $ebruar 1561. 

Hist eccl. 42. jefct 9779. ch. fol. 8. XVII. Pa$sagium Got- 
fridi ducis Bvrgundiae. Inc. epistola in passagio Gode- 
fridi. ijl ber »rief an Urban II, Mart. Thes. I, 281. /«- 
eipit prologus in codem. Universos u. f. n>. „Rud- 
berti" opus, ©nbe: mercedem habeatis in coelis in 

Iterpetuam. Amen, 
nc. catalogus jle&t am ©nbe ber (Seite, et folgt aber 
ni$t* me&r. 

Hist eccl. 45. jefrt 8072. ch. fol. s. XVI. Incipü catalogus 
episcoporum ecclesiae Saltzburgensis. 3ft bat Chron. 
Salisb. bei Canisius ed. **asn. III, 2. p.478. bit 1467. 
f. 20. Catalogus episcoporum episcopatus Chiemensis. 
A. D. 1219. Eberhardus de Truchsen — obiit 1477. 
Altendorfer doctor et cancellarios curiae Saltzb. de Lanlx- 
huet oriundus. 

f. 21'. Hie annotatur quomodo gloriosum corpus ahm 
confessoris S. Martini ad S. Saltzburgensem ecclesiam 
allatum est b. Ruodberto Bavaricae gentis apostolo glo- 
riosius contumulatum. Accepimas a patribus — in cro- 
nica S. Rnodberti. Ne rerum gestarum — Lambacense 
constraxit coenobiam. A. D. 900. b. Ilartuicus — san- 
goine vivus. A. D. 1075. Admuntense coenobiam fen- 
datar et dotalar per Gebhardum archiepiscopnm Saltz- 
burgensem. 



Digitized by 



SBtett. 



453 



f. 24. Stammbaum brr fftfommen Eubtmge bee SSaiertt, 
bann ber $abeburger bis auf SWarimif iau , tiub einige« 
Slnberr. 

llist. eccl. 46. jefct 9529. früher bist. Lat. s. n. Streit* 
weine Äatafog ber $affauer SBifööfr. ©rtoäfrnt bei 
Lambccias ed. Kollar I, 520. 590. II, 335. 

Htst. eccl. 47. jefct 9527. Laurentii Hochwardi catalogus 
episcoporum Ratisponensium bie 1539. Lamb. I, 
520. 591. ©ebrutft bei Oefele Script. R. Boic. I, 159. 

HisL eccl. 50. jr&t 395. früher theol. 125. mb. s. XII. betrieben 
in Dobnere Mon. bist. Boemiae III p. 2. Kr$it> VIII, 731. 
Obgleich er ni$t bon berfrlben $anb getrieben ifl, unb 
niefct ganj au* einer 3rit ju fetju föeint, fo ifl bo<$ bie 
Signatur, toeldje bie 13 Sogen (t>on f. 7. an) berbinbet, 
»eiiigflene s. XIII. — 25ei Dobner a. a. D. 3rile 17. 18. lieft 
Cernozicih unb Westei. — f. 83' g o r m r l n. Qaando venit 
aliqnis ad suseipiendam fratemitalem ita dicatur ab epi- 
scopo et a singulis fratribus etc. Ad capsellas iter agen- 
tibus dandas. Pro redeuntibus de via. Absolutio ex- 
communicatorom. Benedictio super sponsum et sponsara. 
f. 87. Alexander Magnus Philippi ut putabatur — satis 
facere. Excerptum de vila Alexandri Magrri. Egyp- 

liorum genlem — se iungebat Samaritis vel bricht 

mitten auf brr Seite ab. 

f. 111. *Ann. Opatowicenses f. tyalaiy, SBürbi* 
gung p. 52. 305. 9bgrfd)riebeu bie 1146, bann folgt 
eine anbete $aub bie 1163 unb roirber eine anbere bie 
ju (Snbe. Der Sert frört gerabe am 6nbe einee Slattee 
auf, aber ee folgt nodj eine erfl fpäter betriebene Seite, 
fo tag nic&te ju fehlen förint. «uf ber legten Seite 
flefrt: Liber monasterii Opatovicensis. 
Hist. eccl. 52. jefet 3332. ch. f. s. XV. »orne flehen einige 
9ßeiefagungen, Gallorum levitas u. a. Daun ein langer 
SJrief Sernbarbe bon Jtrapburg, aue Salzburg, an 
Sifcfrof Stl(beflert ton ßfrirmfee über ben ftaQ Don Ston* 
jlantinoprl: Nudioslercius cepi tt. f. tv. 1453, Martini. 
Dann f. 1. Cesarii dialogus de miraculis. Comparalum 
per Ottonem Ebern pro tunc capellanum domini Tulbeck 
plebanum ecclesie b. Virginis Monaci. 1448. — f. 134. 
Excerpta ex libello miraculorum Lacteus Uquor. 
f. 151. Imneratores Roroanorum. Iulius — Huic 
successit Fridericus dux Austrie qui eleclus est in regem 




454 



SSBiett. 



Romanorum a. D. 1440. Summi Pontifices. S. Pe- 
tras — Paulas II Veneciis electus est 1464. 18. Aug. 
coronatus est 16. Sept. 
f. 154. Bistoria schoUutica. 

f. 160. Excerpta de vulgari scriplo fratris Andree 
monasterii S. Magni in pede Dontis Ratisp. quod 
collegit sub a. D. 1427. Ludvico palatino Reni et duci 
Bavarie comilique Marünie de origine ducum seu prin- 
cipum Bavarie. 

f. 168. Flores temporum. Prologu* NussariL 
Sis michi corrector resecaodo superflua lector 



Omnem detectum partim vicio ruditatis 
Nussario tribuas partim studio brevitatis. 

Marie Hermannus ord. fr. minoruro seire u. f. to. 

bie auf ©ünr^f re Sob : f. 223'. Hie igitur Karolus quod 
annis regnaturus sit nescio quia adhuc viviU Guntherus 
vero veneno obiit ut dicilur. — f. 224'. Clemens VI 
papa 203°* a. D. 1342 electus est. quod annis sessurus 
sit Dens seit modo sedit annos 10. De quo — dicti 
Gaisler vulgariter. £aju am Stanbe: Bic cessat Ber- 
mannus in cronica sua. Sequencia per alios super ad- 
dita sunt. Dann Don anbrrrr $anb: Hos de mandato 
pape u. f. w. bie jum Äometen Don 1472. JHefe gort* 
fefcung förint Original $u fepn. 

f. 234. Vite philosophorum. f. 275. Vornan Don einer 
Äaiferin bie tyrrn ©tieffo&n liebt, f. 282. Genta Tjfri Ap- 
pollonii regit miraetdosa. (Schrieben 1453 lacobi 
apostoli. 

Hist. ecd. 58. jebt 8993. eh. fol. s. XVI ex. vel XVII. 
*Vita Altmanni ep. Pataviensis, ifi bie ältere bie in 
multis auxiL" (§. 41 Gnbr). $ann folgen no$ einige 
SBunbrr f. 22'. His ita explicitis etc. aue ber anbereit 
Vila. 9htr hierin uub in ber ©ötttoei&er «bfcfcrift ifl bie 
SSorrebe bor&auben. 

Hist. eccl. 64. jrfct 3175. eh. fol. s. XV. «uf bie Bist, 
ecclesüutica bie auf SJ;&robo|Uie folgt f. 218. Chroni- 
con Bernoldi bie f. 278. imb bann eine au*fityrli$c 
$)a|>figef$t($te: Pascalis papa II nacione Tuscus ce- 
pita. D. 1119. seditaue annis 18 — (Clemeus VI) 17» 
memorabile est quod sepedictus dominus Karolus impe- 
rator Serenissimus cum magna sollicitudine ac multa de- 





»im. 



455 



vocione collegit de diversis kathedralibu9 ecclesiis ce- 
nobiis ac ceteris collegiis in Almania et aliis parübus 
constitotis valde mallas . . . (mitten auf bcr ©eite abge* 
brocken). 2)un$roea tu birfer Ärt gearbeitet. 
Ilist. ecol. 69. jefct 3347. eh. foL s. XV. Cronica Karolu 
Asia ab Oriente etc. ©efcr fabelhaft 3 getrieben jur JBer» 
Ijerrlidjung ber ©Rotten, enthält bie ©rünbung bon SBeifc 
©• $eter bor.unb ©• 3<»'ob in JRrgeneburg uub i&rc* 
öftere in SWemmingen — fe&r treitläuftig , aber roman» 
Wt. 

Hist. eccl. 73. jefrt 483. mb. fol. enthält Don einer $anb 
8. XII ex. ober XIII. mit }a((rei$en Seglern: 

1) ein einzelnes SBlatt mit *gefdjidjtiic&eu 9lac$ri($ten über 
bae 83i«t(jum @urf, Don feiner Stiftung 1072 bie 
1180, ntc^t biel fpäter getrieben , jrbodj nidjt Dri» 
giual. ©ie fcöreu jiemli^ abgebrochen auf; ber leere 
$(a( ifl jur Eintragung eine* Briefe* bom ©eueral» 
capitel ber Äartäufer an ©. Sift^of von Äärnten über 
bie Äartaufe in ©irio benufct. 3um S&eil &erau6* 
gegeben Don $anft& Germ. Sacra II, 300. 

2) *De eonversione Bawarorum et Caranta- 
norum. 

'De origine Bawarorum au* bem Chr. Tegerns. 

bei Pez Thea. Anecd. III, 3, 492. 

'Excerpta ex anonymo de conv. Baw. mit 

einigen äufäfcen, gebrutft in meinen Beiträgen p. 50. 

'Geiiealogia ducom Aostrie — 1177. Hain- 

ricus marchio etc. 
Ilist eccl. 74. jefct 2676. früher Ambr. 274. C&rontf be* 
^eiligen S3erge6 8nbe($6. Lambec. II, 805. $offmann 
p. 217. 

Hist. eccl. 75. jefct 3177. ch. fol. oon 1501. £er.Iorda- 
nis flammt au* hist. prof. 652. Über beu Paulus 
Diaconus f. «r^io III, 629. 

Hist eccl. 78. jefct 3352. ch. fol. s. XIV ex. XV. Istum fi- 
brum donavit Hrbko pro communitate Civis maioris Ci- 
vitatis Pragensis ftefct born, ^iuten aber Uber Martini 
de Weissemburg, beibe* s. XV. 

f. 1. Historia de S. Cirilüo et Metudio. Adest dies, f. 



f. 2'. Hist. de S. Sigismunde*, für beu fircfjlidjcu @ebrau(§ 
eingerichtet, »ie jene. 





456 



SBtett. 



f. 10. Speculum humane sahationis, rythmice. Expl. 
sp. h. s. A D. 1399. 

f. 84. Chron. Sicardi ep. Cremonensis bt* 1221 s f. 
Murat SS. VII, 525. 

f. 177. Primus sextemus de cronica Ungarorum ei de 
gestUms eorundem. De culmine — dux gliscit pielale, too 
fie abbricht unter St. Solomon (c. 1060). Än Jlönig 
Subtoig ooii Ungarn unb 9teapel gerietet, grbjstentfyeil* 
rptbmtfc^* 

Hist eccl. 81. jcfct 443. mb. q. s. XI vel XII. Pauli D. 

bist. Lang, verglichen von $tr6ner, f. «rdjiv VII, 311. 

Huf bem ©nbaube ein $ragmrnt brr Statuten Shirgarb* 

von SBorm« für bie familia S. Petri, f. 9frd^tt> III, 629. 
Hist eccl. 82. jc&t 424. tfceologiföen Subalte. Darin foL 6. 

manu 8. X. 'Charta ingenuitatis. «r^to IV, 225. 
Hist eccl. 83. jefct 7240. mb. q. a. 1667. Orünbtmge» 

gefaxte ton Ärbagger in Silbern, für Äaifer Eropolb 

prächtig auegeftattet vom $ropfl Steldrior $erger. 3ule(t 

Reg. Imp. 1588. in fefcr fa)le$ter «bförift. 
Hist. eccl. 86. jf&t 456. früher Ambr. 267. Theodorici 

Thuringii bistoria S. Elisabeth. Lamb. Comnt II, 

782. Kollarü Anal. I, 885. 
Hist eccL 90. jejt 473. früber Ambr. 277. eiufl S. Petri 

in Worraatia. Bef^rirbeu Lamb. II, 810. (Sntfcält Gesta 

pontificum Romanorum, f. Kra?it> III, 668. V, 74; bie 

Gesta Francorum f. «refriv HI, 320; bie gortfefcung M 

Srebegar, f. Ära^ip VII, 256; Ann. Laurissenses (Mob. 

SS. I, 129), Einhardi V. Karoli (II, 438), Genealogia 

S. Arnulfi (II, 306). 
Hist eccl. 106. jefct 490. mb. oct 8. XII. Sigeberti V. 

Guiberli (Mon. SS. VIII, 506) uub Maclovii; s. XIII. 

V. S. German i Parisiensis. 
Hist eccl. 109. jrfct 520. mb. fol. min. s. X. rbemal* S. 

Blasii Admont. Walafridi Strabonis V. S. Galli, V. S. 

Nycolai, Omelia in translatione S. Ruperti, passio S. 

Agapiti; fol. 103 Vita S. Pirmimi ep. et confessoris. 

Mulli quidem conati sunt scribendo etc. Sanctissimi ac 

venerabilts viri etc. f. 120. Vita S. Patemiani ep. et 

confessoris. (SRittbctlung von $erb). 
Hist eccl. MO. jefct 532. rab. q. ober f I. fol. enthält V.S. loh. 

Alexandrini, Pass. SS. Cypriani et lustinae, bnS brüte 

S>uo} von Bedae bist. eccl. An glomm; f. 47. Decreta 



Digitized by 



SBtett. 



457 



domhä Eugenn III in Remensi concilio (1148). Qui ab 
episcopis — faciens et consentiens. f. 48 — 79. Vita 
Karoli unb Mon. Sangall f. Mon. SS. II, 439. 9lüfd 
s. XII. — Dann ton einer $anb 8. XIV. ©in&arb* 
«nnalen (SS. I, 131) unb Don berfelben •(Waltrami) 
lib. de investitaris ecclesiarum. 
Hi$t.eccl. 126. jefct 547. mbr. in q. s. XV. Iste Uber est mon. 
S. Floriani Pataviensis dyocesis. Hystoria de S. Vir- 

Silio. 83erfe: Pangens chorus dulce melos, bann eine 
berarbeitung ber Vita in SSectionen vercbeilt, bann bie 
Vita unb Miracola, ganj toie in Sal. 11. unb enblia) 
f. AS nod) eine Erarbeitung „Gloriosus Deus etc. 
f. 57. Conflictas Odonis Pictaviensis cum quodam Judeo. 
Hist. eccl. 128. jrfct 3469. ch. q. s. XV ex. Sigeberti 
V. Wieberti cum Gemblacensibus nonnallis. Mon. SS. 
VIII, 507. 

Hist eccl. 137. jefct 5927. Historia S. Iaeobi pou Carl 
Slengelius abbas Anhusanus, nad) brm faffä)cn Ghron. 
Dextri. S3on SBirjburg ftnbe id) in ©entilottie S3efd)reU 
bung nickte angegeben. 
Hist eccl. 138. jegt 577. mb. in q. s. XII. Passiones 
sanetorom, befielt au6 2 jufammcugfbunbfnrn Übeileu : 
I. f. T. Iste über est saneti Mauricü in Allah inferiori 
(auerabirt). f. 29. Passio S. Victoris Masiüensis. 
Com sab Diocleciano — XII. Kai. Augusti. 34. Gesta 
S. Leodegarii. Domino . . . Erminario urbis Au- 
gostodan. episcopo — defero. Gloriosus — latuit 
absconsum (un&oUftänbig-, Dergl. Acta SS. Oct. 1, 4G3). 
69. V. S. Remigii (aucl. Fortunato, ib. p. 128). B. 
Remigii antislitis — auxilio redemptoris. 72. Vedasti 
(ab Alcuino emendata, o&ne bie Jüorrebe. Acta SS. 
Febr. I, 795). Poslquam Deus — pervenerit Är* 
d)\\) HI, 534. Omelia in die not. S. V. dicenda ad 
popultan. Gaudele — mereamur. 86. Germani. 
Cunctorum veneranda — ruinas quasi (uupoUrnbrt). 
f. 93 Liber S. Marie in FurstenvelL 
Islum librum et prediolum in Smidheim aput Snailse 
dedil Hermannus abbas de Allah inferiori et con- 
ventus suus domino Aenshelmo primo abbali in 
Vurstenveld et fratribus eiusdem ecclesie ord. Cyst. 
a. D. 1263 ut legentes in ipso fundant oraliones ad 
Dominum pro eisdem. 




458 



äBtett. 



iL f. 95« Pattio S. KyUani et sociorum eiu$. Sanclo- 
rum — corabiinus. Canis. ed. Basn. III, 174. f. 109. 
V. S. Burcharthi. Terreoarom — letetur. ibid. p. 5. 
f. 115'. Passio SS. Theonesti, Albani, Ursi, Tatram, 
TabraAam. Temporibus impiissimi regis Honorii — 
sub Theodosio imp. augusto. f. 127. Afrae. Apud Ri- 
tias in civ. Aagusla — die VII. Id. Aug. f. 141'. 
Lamberti. Si paganorum etc. Igilur S. L. — est 
reddita. Hm (£nbe : Liber S. M. in Furstenvelt quem 
dedit nobis abbas Hermannus de Altach inferiori a. 
1263. unb barunter: Ego habui dono 28. Dec. 1554. 

Hist. eccl. 145. jc&t 576. mb. q. s. X. VilaeSancto- 
rum. Genta sanetorum patrum Trevericae urbis ponti- 
ficum Eucharii Valerü atque Materni. Quamvis — lae- 
tabitur nrie Acta SS. Ian. II, 918. f. 13. V. S. Maxi- 
mini auet. Lvpo. f. 24. V. S. Nicetii abb. et pont. edita 
a b. Gregorio Turonorum antistite. Si fides dieüs — 
f. 32. presumat exsolvere. Expl. V. S. Nicecü archi- 
pontißeis. Est apud urbem Trevericam — receplus. 
SKnb SBunber ©. SHariutine. f. 33. Reoelatio cor- 
porii S. Stephan*, f. 40'. Vita S. Seoeri ep. Ravema- 
tis, VineenHae et Innocentiae Dorn $rirftrr 2iutolf, mit 
tyrer Übertragung nadj SRainj bur^ (Srjb. Dtgar. AcU 
SS. Feb. I, 88. Dann bie Passiones S. Pancraüi, Luciae, 
Vincentii, Albani (in ©nglanb, wo&l au« 93eba) unb Re- 
velatio quemadmodum caput S. loh. Baptiste precursori.«- 
que Domini de civitate Herodis Emissa sit delatum quod 
est VI. Kai. Martii, linooQflanbig* Jöoii anberer $anb 
s. XIII. folgt V. S. Lyborii mit ber Translatio, u>e($e 
SS. IV, 149 gebrutft tjl, jebo($ o^ne a?emi|>ung birfft 
$anbförift. — f. 117. s. XII. Passio SS. Virginum XI 
milium. 

Hist. eccl. 147. jefct 580. früher Theol. Lat 486 mb. ocL 
s. XI. cinfl Ioan. Sambuci Tirnaviensis, enthält nad) Der* 
föiebenen Isidorianis f. 151. Chron. Augustini et Iero- 
nimi. In prineipio creavit — anno regni eius fOctawan*) 
42, ind. 4. hierauf bleibt eine Seite frei 5 r. 158. be* 
ginnt: Anno D. 39. ind. 12. Gaius Callicula regnavit 
annis u. f. to. bie jnm 3* 275. uterentur. Um Anfang 
(leben baueben in einer feiten (Kolumne bie tarnen ber 
Sonfuln. Daun folgt ba« Mon. SS. III, 211 fcicraue ge* 



Digitized by 



SBteit. 



459 



brucfte SSfrjfi^tiiß brr Aaifrr unb Eatifjobarbtföfn gür* 
fleit; bergl. «rc&ib X, 399. 

f. 165'. Inc. chronica S. Ysidori episcopi. Prima aetas — 
cognitnm est. Tie Weine S^ronif 3ftbür$, toeral. tlr*. IV, 
225. VII, 250. 

f. 168. /nc. chronica Bedas presb. Adam — Et inde 
domnus Karolus regnuro suscepil solus et regnavit. 
f. 171. Hi fuerunt reges Lonaobardorum. Primus fuit 
Angelraund ti. f. n>. SS. III , 217. Br«it> X, 401. 3u* 
Icfct f. 17ff. ba* ftenfoße SS. III, 217. gebrueftf @tü* 
Initium — annos 52. 
Hist. eccl. 148. jrfct 596. mb. in q. *De con v. Baw. et G Si- 
ran tan or am s. XI. Gin SSlatt fr&lt, nnb bic crftVn 
6 Blätter finb 8. XII. frgänjt. — f. 17'. Inprimis re- 
sponsio contra Grecorum heresim de fide sanete Trini- 
tatis. Omnis ecclesiastica diseiplina — retinere sludeaL 
Haec est professio fidei episcoporum apud Wormatiacen- 
sem civitatem. XVII. R. Jun. (868) in sinodali conventu 
consislentium. quorum nomina sunt. Adalwinus archie- 
piscopus. Liutbertus archiepiscopus. Rimbertus archie- 
piscopus. Anno episcopus. Salomon episcopus. Gunzo 
episcopus. Arno episcopus. Liutbertus episcopus. Wit- 
garius episcopus. Ambrico episcopus. Olgarius epi- 
scopus. Gebahardus ep. Ratolfus ep. Ermenricus ep. 
Hessi ep. Hildegrimus ep. Teodricus ep. Egibertus 
ep. Erolfus ep. Liuthardus ep. Lantfridus ep. Theoto 
abba. Adalgarius abba. Heito abba. Brunwardus abba. 
Aschericas abba. Teotrocus abba. Egilbertus abba. 
ertoä&nt Lamb. I, 503. 555. 

Hngebmibrn f. 44' ff. s. XIII ex. De S. Chumgundi f. 
Mon. SS. IV. p. 790. 
Hist. eccl. 152. je 602. mb. s. XII ex. ober XIII inc. in ocU 
enthalt *btc jtoeitc Vita Altmann i. 
f. 36. Dir bon Sfiignagel rbirte 'Passio Tyemonis. 
f. 48'. *Vita Eberhardi archiep. Salzb. bei Ganis. 
ed. Basn. III, 2, 408. 

f. 63. *V. Berhtoldi abb. Gaerstensis. @iibU$ bie 
Passio S. Thomae apostoli, Ceciliae virginis unb Clemen- 
tis papae. 

Hist eccl. 153. jrfct 3256'. frii&rr Ambr. 273. ch. q. s. XVI. 
Fundatio Mellicensis u. $i. fte&e Lamb. Gomm. II, 
803. Kollar AnaL I, 841. Mon. SS. IV, 674. 




460 



SBiett. 



Hist eccl. 1C0. jf&t 7436. früher Ambr. 270. eh. oct. 
«bfcfrriften beS 16tfii ober 17ten 3abr(>unbertS, befo)rieben 
Lamb. II, 791. V. S. Remign Rotomagensis, &ierauS bei 
Äoflar Anal. I, 934; V. Claudii archiep. Vesontim ; Ge- 
neabgia S. Amulfi f. «r*io III, 667 unb SS. II, 305 
n. 2; V. S. Clodulß f. «r*. III, 557; (Sutxptt ex 
cromea Camerac. auf 3 l /t gro§gef<$riebenen Seiten. Post 
Bertoaldum soccessit b. Ablebertus etc. Dann V. S. 
Sylvini ep. Morinensis uub S. Firmini. 

Hist eccl. 161. jr&t 632. mb. s. XII. q. geborte efremals 
D. loh. Dorstayner canon. S. Magni in SRegenSburg. 
Catal. unb Gesla pontif. Romanorum bt6 Vitalianus; 
basgolgenbe ijl abgeriflen unb bura) eine$anb brt I4teu 
3a^rb. bis ©regor IX. furj fortgefefct. Pertz. »ergl. 
«refrio UI, 699. 

Hist. eccl. 166. jefct 3012. früher Ambr. 275. »om freili* 
gen JBerg &u Änbea}*. Lamb. Comm. U, 807. $off» 
mann p. 217. 

Hist prof. 1. jefct 325. Chmel I. 717. mb. fol. max. s. XV. 
vel XVI. Chroräcon universale Iohanmt de Vico Duo- 
censis (de Duaca opido Flandrensis AUrebatensis dyo- 
cesis) tote er fi<$ fetbfl in ber SJorrebe bejeia)net SRit 
bielen Silbern, Stammtafeln u. f. to. ©nt&alt au$ Chro- 
nologie, ©eograpfrie u. a. m. Sängt an Notum sit com 
homo ceteris animantibus unb ge&t bis auf 9Rarimüian 
unb beffen ©o&n StyÜiw, bem es bebicirt ju fepu 
f$eint. 

Hist prof. 7. 8. jefct 8614*. 8613. Io. Iac. Fugger JKffo- 
ria Austrica. hieraus herausgegeben Don ©igitmunb 
oon »irren, Norib. 1668. Kollar Anal. I, 825. 

Hist prof. 10. jefct 328. mb. s. XV. fol. befa)rieben bon 
C&mel I, 718. Der 3n$alt flimmt bollfommen überein 
mit Ree. 713. bon fol. 10. bis ju (Snbe ber ©aljbur. 
ger «nnaien. 9lur flnb frier bie 3abre 1284 — 1286 
ueu unb eigentfrümlia) 5 bann folgen 1285 — 1327 toie 
in jener ^anbfarift, bon 1305 an oon anberer $anb. 
f. 69. oon anberer $anb bie Cfrronif bon @. TOagnue 
in StegenSburg: Cum bona imperii — requiem sempi- 
ternam, bon 1273 — 1419. unb f. 92 oon berfelben 
$anb bie gortfe&ung bis 1438. Licet cronicis — no- 
mine Erneslum. — Die toeitere JBefcfrreibung f. bei Sfrmrl 
a. a, JD. 



Digitized by 



SBieti. 



4Ü1 



Hist. prof. 27. Ambr. 381. jefct 9234. Sie »airifäe C&rontf 
beS $riorS SSeit Don SberSberg; f. Fabricius s. v. 

Hist prof. 52. jefct 340. groj} fol. in 2 (Kolumnen. Lambec. I, 
66a. Ann. Garstenses. Rauch SS. I, 3 — 40. »irr 
JBlätter, tt>el$e too$l ber Stefi eines größeren SBanbeS finb; 
Dieflei<$t fefclt au$ am (Snbe ettoaS. @ef$rieben 1181, 
finb fte bis ba&in nur eine gorm älterer Hbmuuter Änna» 
len, beren Anfang mit ben Weiter Xnnalen bis 1139 Der« 
fömoljen ifh Sine fe&r ä&nlidje $anbfd)rift in SSorou 
ldf?t ben SJerlufl bcS «nfange* bis 953 Derfdjmerjen. 
2)ie gortfefcung bis 1189, Don Derfc^iebeneu $änben ge» 
jtyrieben, jeigt nod) nafce 33enoanbtfdjaft mit ben Hbmun* 
ter unb Ärem6münflerer Hnnalen 5 bann jinb bie 3^re 
1190. 1192 — 1196. 1198. aus ben 2Relfer »nnalen entuom- 
nten, 1196. 1199 — 1207. au* beneu \>o\\ «bmunt ftccr» 
pxtt] 1207 — 1213 toieber Sofie ber SJleifer. Tat %oU 
genbe ifi aber, toenn audj toieflei^t aus anbern Quellen 
entnommen, bo$ nur $ier erhalten unb Don bebeutenbem 
SBert&e. SSon 1214 bis 1221 bleibt biefelbe #anb, bann 
nad) me^rfa^em SBecfcfel toieber eine ton 1230 — 1239, 
eine anbere Don 1241 bis 1249; bie lefcte Don 1250 
— 1256. SBo&l ju untertreiben finb aber bie 3ufafce, 
welche eine $anb beS 14ten Sa&f&nnbertS aus ben 9Jtel» 
ter «nnalen baju getrau &at, tute }. 83. 1232 — 1236. 

Hist prof. 55. früher hist. Lat 79. jefct 343. mb. f. s. XIV. 
Lamb. II, 757. Martinas Polonas erffrr HuSgabe. 
Die Äaifer unb fföpfte ftnb Dermiföt. Snbe ber $äpfie: 
Clem. IV. nat Galliens vel Prov. de v. S. Egidii — 
per regem Karolam decollanlur unb ber Äaifer: pro fa- 
rina aterentur. 

Hist prof. 71. jefct 2782. früher Ambr. 320. Snenfel u.a. 

Lamb. II, 874. $offmauu p. 114. 
Hist prof. 72. jefet 364. früher hist Lat 405. enoityut bei 
Lamb. I, 510. 511. 574. 57D. 578. II, 758. betrieben 
Don (tymel I, 725. mb. fol. s. XIV. Uber S. Marie v. m 
Newnburga claustrali. Unter ben Herfen f. 17. fiiibrit 
fit$ folgeube (Dergl. »rc$. VII, 212): 

Versus quos icripsit Fridricus imperator domino 
apostoheo. 

Fata canunt stelleque volunt aviumque volatus 
Qood Fridericus ego malleus orbis ero. 



Digitized by 



SEBtett. 



Roma diu titobans variis erroribos acta 
Corraet in (liee et) mondi desinet esse caput. 
Versus quos scripsit ei dominus papa. 



Solas ab eterno corrigit ista Dens. 
Roma diu iam firma ruet si qaando plaeebit 

Uli qoi longo tempore stare dedit 
At (ta frfrlt) quem misere gentilis decipit error 
Parce creatori fundere probra tuo. 
Der «uffafc de sex aetatibus mundi f. 26', V/ 4 @eitf, 
enthalt nickte ®ef(fritfrtli(fre6. 

f. 29. Martinas Polonus ed. I. bie auf (Siemen* IV. 
$äpfle unb Äaifer fttib bermenat. (gnbe: pro farina 
uterentur unb per Karolam decollantur. 
f. 79. *Annales Glaustroneoburgenses Don 1 bis 
1310, friernatfr tum 953 an gebrucft bei 8tau<fr 1, 45. St* 1267 
ftubrt ein 3ufammenfrang mit anbeten formen biefer Sfa« 
nalen Statt, bie ^ter jufammengemifcfrt finb, fo baß oft 
baeff/U ©reignijj mefrrfacfr erjäfrlt ttnrbi boefr ifi fefron 
herunter biel ©igentfrümlicfre*, unb bon 1268 — 1283 finb 
fic ganj unabhängig 5 totale JBejiefrungen finben ft<fr barin 
mir auf bie ftoffauer Ittöcefe, S3i6 1275 ifi ade« fort- 
laufenb getrieben, bann finb bie einzelnen 3afrre abge* 
fefct. Dae önbe flimmt ganj überein mit bem Chron. 
Florianense bei 9tau<fr I, 215 — 232. 

f. 124. folgen bon berfelben $anb 'bie 3afrre 1285 — 
1327 au* bem Ghron. Sal isburgense, tpomit ein neue* 
»latt beginnt, «uf f. 141'. ifi 1323 (ofrne »egebenfreit) 
unb ber Anfang t>on 1324 auerabirt, unb bafär frier unb 
auf 2 eingeflebten S3 lottern SBerfe über ben fr. 2eopolb 
unb feine SBunber gefefrrieben, bon berfelben ober fefrr 
äfrnlicfrer $anb; bajwifcfreu flefrt ba6 3afrf 1324 toie im 
Ghron. Salisbnrgense. Stuf bie folgenben Starter finb 
nun noefr bie 3afrre6}afr(en bie 1362 gefefrrieben, unb baju 
bon berfdjiebenen $änben be« 14 teil 3afrrfr. bie SRoryen 
eingetragen, toeftfre bei Slau(fr I, 122 — 126 abgebnuft 
finb. 

f. 164. 'Cronica pü marchionis fundaloris nostru A. D. 
1114. ineepta est fnndari etc. 3ufammenfteflung alle« 
beffeu, tvat fiefr auf benfelben unb feine 9?a<frfontmen be> 
äiefrt, au* ber Generatio Liapoldi, toehfre ben Anfang tr* 





SBtett. 



463 



Chron. Florianense bilber, ben A(ofterneu6urgrr Hnnalen 
1114. 1143. 1174. unb 1175. 1177. 1178. mit bebeutenbcn 
fonft unbefannten 3ufaten$ 1139 aus Otto bon gretfing? 
1191 — 1193. 1197. 1200. 1203. 1207. 1210. 1212. 
aus betn ÜReuberger ßober brr Äbmunter Kiinalen (Ree. 
3167A) 5 1225. 1226. 1230. 1232. 1233. 1235 — 1239. 
1241 — 1243. 1246. 1273 — 1277. aus ben ©alj. 
burger Knnalrn, unb brr Äfft ftimmt ftieber gan} mit 
brm Chron. Florianense übrrein. 

f. 176' Don einer fpätern $anb 8. XV. eingetragen Du- 
ces Boheme bis 1420. 

f. 177. 'Sie Stetmtfronif bei 9tauc$ I, 129 — 156. 
f. 184. S&ronif ber Äaifer unb $äpfte bis 1243; 
f. ßbmeU 

f. 201. tum anberer$anb unb fletnerer ®c$rift bie G$r o* 
nif bis 1261, tofldje beginnt In nomine domini nostri 
lesu Christi, in hac compilatione etc. unb ben erften 
fytil beS Chron. S. Aegidii bei Seibnij bilbet. »ergt 
%rd)'w III, 17. @ie ftnbet fi$ augerbem in bist. prof. 
478. 844. cod. Univ. Prag. IV. H. 25; VIII. B.ll. cod. 
Mellicensis R. 3. unb im cod. Matseensis.j.^^'M*. 

Hist prof. 81. jefct 382 mb. fol. s. XII. Summa Hon orii 
nad) einer Überfdjrift saec. XIII. In vinea Domini — 
Artabasdus intulit bellum Constantino et superatur. Äm 
Qnbe unöoflftänbig. 

Hist prof. 82. jefct 375. früher Hist Ut 453. *Ann. Cre- 
mifanenses-, 9tau6) SS. I, 157. Der Äufang fe^It, 
bat rrftf ift XVIIII. Germanicus qui et Agrippa a Tybe- 
rio missos Germanos viciL Sie erfte fefer fcfeöne fefte 
$anb gebt bis 1142, in ftelcfeem Safere bie $aubf$rift 
juerft gefeferiebeu ift; 1146. 1147. Die jtoeüe hat f<feon 
twrferr (StnigeS eingetragen, bann 1143. 1144. 1152 — 
1182, toie es ff eint, fortlaufeub getrieben, gulrgt auefe 
bie Steide ber Äbte feit 1122 eingetragen ) bie brüte 
förirb von 1183 (feter unb bei ben folgenbeti Saferen ift 
grü^errS auSrabirt) bis 1197, nur 1187 — 1189 ift tum 
anbrrer #anb. «ujjerbem aber finben fufe burefetoeg 3u* 
fafcf t>om (Snbe beS 13ten ober Anfange beS Uten Safer» 
feunbrrt*. SS laffen ftc^ einige brrftfeiebene $äube unter« 
fcferibeii, bie $auptmaffe ift inbeffen Don einem Serfaffer, 
ber nur balb flüchtig, balb forgfältiger förieb, unb nitfet 
Ofrfc^icbcii ju fcpn ftfeeint bon bem Urheber ber äfenlhfeeu 
Urdjto ic. X. S3a«b. 31 



Digitized by 



464 



fBtett. 



©[offen jirni Cod.hist. prof. 990. «brion 9tauo) SS. II, 336 
\)dlt tyn für Sigimar, AeQermeifler in jtremtmünflrr unter 
«bt grirbria) I. I^iefe 3ufa(e bilben in brr neuen *ut* 
gäbe bat Auctariam Cremifanense, brr Anfang bte v .l 139 
bient alt $anbfa)rift ber Ann. Mellicenses, bat Übrige 
bilbrt bie Continualio Cremifanensis. 
HisL prof. 83. je(t 373. f. Ctymel I, 731 \ enthält borne 7 SIät* 
ter ber 'Annales Lambacenses, Raaohl, 465; nur 
ber Anfang ifl verloren, aber bur$ bie gute Äbfa)rift 
h. p. 451 erfejt. Sit 1197 finb fle alt «bf^rift ber 
Ann. Cremifanenses mit einigen 3ufäfce" $u betrauten ; 
bie folgenbe gortfefcung ifl felbfianbig, ba(b mehrere 3a(re, 
halb nur ein Neiner ®a> oou berfelben $anb. 9Raä) bem 
ttnbja&r 1283 folgen noä) 2 Heine 3?otyen bon 1334 
unb 1348. 

II» f. 8. ifl falfä) eingeheftet , mit bem Stanbe naä) innen. 
St toar früher bat lefcte Slatt einet XXIV. Ctuatrrnio 
unb enthält bon einer $anb 8. XIV. in. bat Qnbe bon 
autfityrlta)en *Ännalrn'* / bie ein SRinorit in Düringen 
getrieben gu fcabrn föeint, 1257 — 1264. Sri Irrerem 
3a^r fpria)t er im $räfent. Sie anberr ©eite enthält 
von anbrrrr $anb ben Anfang ber ®ef<$iä)te brr 3a^re 
1264— 1279, torlä)e in h. p. 668 boflfiänbig erhalten 
ifl 5 ^ier nur bit 1267. 

Sei IV, saec. XII. flefct am 9lanbe: Hoo ad regem dixit 
qnando communicaviL Andi 6 rex. Hoo corpus domi- 



sancla catholica (cclesia. Sit tibi ad confirmalionem yer$ 
inter nos pacis et amicici$« 

Heo est abrennnliatio qua papatnm refalavit qui inioste 
rapnit. 

Ego Monoegealdus abrenuntio omni errori. maxime quem 
in apostolicam sedem presumpsi. et promitto fidem et 
oboedientiam deo digno et catholico pap$ Paschali v 
«Ifo bie «ntfaguug SRangoIbt (Stlueflert IV). 
HisL prof. 84. früher Hist Lat. 68. jeftt 384. Lamb. II, 
755. mb. f. 8. XV. Sorne ifl bat Sappen bet Ioannes 
Pernschwam de Hradiczin. — Martinas Polono s. 
Croräca de summis ponäficibus et imperatoribus es 
diversis gestis ipsorum per fratrem Martinum compüata. 
Quoniam acire — ad Greg. X — procedere, !Tann bat 
Sergeia)nifi ber Äarbinäle unb Conpilavi — sanctorem; 




passum in cruce sicut tenet 




SBien. 



465 



worauf bie |)a>fle auf einer, bie Äaifrr auf ber aitberu 
Seite beginnen 5 am Staube fiub je 50 3abre6)afy[en« Sie 
jtaifer enbigen in Constantino VI. De ünperio vacante. 
Romanom — defnnctns. Sie 9)a>fle Gregonus naL Lom- 
bardns de civ. Placentia, worauf oon anberer $anb folgt 
sedit a. D. 1272 ab elecüone u. f. to. bie jum Sobe 
(Siemen* V snbtiliter intaenti. 

f. 32 folgt, ofcne 3ufanunen$ang mit bem erjlen it&eil ber 
#anbfo$rift, Tractatus de translatione imperii editos a 
magistro Marsilio de Padua continens cap. 12. 
©eföriebeu 1408. darunter ein ©tempel M. Iodocus 
Nass Anno 1564. Jim Snbe Urbane VI SuUe über bie 
Stebucrion bee Subileume auf 33 3«^e. 
Hist. prof. 95. je&t 380. früher Hist. Lat. 50. mb. fol. 8. XIII, 
ifl ber im Strato VII, 590 trrt&ümlid) h. p. 600. bejei^» 
nete$ betrieben bei (Sfytnel I, 734« Hm Änfang, in ber 
«Witte unb am 6nbe fle&t: Ute Uber est S. Margarete 
in Osterhoven scriptia sub domino Ulrico abbate hmus 
loci, «uf ©otfriebe 001t »iterbo Pantheon Part. XVII. 
folgt Cronica modernorum post tempora Hainrici VI, bie 
'Annales Osterho venses Stautfc I, 491 — 544, 
toergl. Sommere Fontes II, LV unb 554 — 569. ©päter 
s. XIV. fcat aber jemanb au$ ben *9lnfang biefer Knnalen 
bemerfenetoert^ gefunben, unb am Stanbe bee ©otfrieb, bee 
Staumee wegen audj neben ber Cronica modernornm ein« 
getragen. 3n feinem Sifer förieb er au$ ben Wnfang 
ber Cronica modernorum not$ einmal, welker bann aue» 
rabirt ifl, aber bie Übcreinflimmung ifl no$ ju erfennen. 
Sie Cronica modernorum ifl oon anberer $anb geförie» 
ben, unb aud) $ier wieber 3ufafce am Staube 3 1285 be- 
ginnt eine aubere $anb , 1296 wieber, bie 1313. Sae 
golgenbe ifl bon fyätern $änben, gum S^ett oieUeicfyt 
gletcb^eitig. — Sann bae 6nbe bee $ant£eon. f. 206. 
Catalogu* apostoUcorum et unperatorum et prhnum de 
domino nostro Iesu Christo. Dominus — Innocentius III 
subrogalur qni sedit sub eodem imperatore anno uno et 
dimidio. Hucusqtte Gutfridus Viterbiensis distinetionem 
temporum deduxit. Phylippo primo anno regni sui Wa- 
benberch interfecto, bie auf #cinri<$ VII. (Sine @ette. 
Sann äJcr$. ber Äaifer unb $ä>fle, fto$ gegenüber gefleflt, 
no<$ jum Pantheon ge&örenb, unb fortgeführt bie auf 
(Slemene V, Urban V, unb $eüiri($ VII, Äarl. 



31* 




466 



SBiett. 



3n(ffet 'Catalori archiep. Salzburg, ep. Patav. Ba- 
benberg, abb. Oslerhov. ducum Bawarie. Rauch 
I, 540 — 544. 

Hist. prof. 109. früher Hist. Lat. 66. jefct 390. Lamb. II, 
751. mb. f. s. XV. manu Itala. Iste Uber est monasterü 
b. M. v. sanetique Thome ap. can. reg. in Vorov. 
Martin us Polonus ed. II. $äpfie unb Äaifer ßd? 
gegenüber, je 50 %a1)xt auf ber Seite. ®e$t na* brr 
ÄJorrebe bie auf 3°fcnn XXI, im $ert flefct »od? Nlcho- 
laus III n. Rom. a. D. 1277 sedit annis. Äaifcr enbigeu 
Gonstantino VI. 

Hist. prof. 128. jefct 7692. ch. s. XVI. betrieben bei 
ßtmrl I, 667. 

f. 137. Ezelim dommi Veron. Patamnorum tyranm kytlo- 
ria ifl fe&r beföäbigt unb fdjttrr ju lefen. Actiolinus 
secundum Italos, seeuodum Germanos Ezelinus vocatus, 
dictus de Romano, quem Fridericus II cesar rex lerusa- 
lem et utriusque Sicilie ac dux Suevie sibi socium — 
Martinus Turrianus victorem exercitum et preda opulen- 
tum Mediolanum reduxit tuneque preclarus et potens 
habitus est. Princeps autem inter socios omoium con- 
sensu Martinus declaratur etc. 

Hist. prof. 178. jefct 400. früher Hist. Lat. 47. Segat M 
©ifäof* 3o&. gaber, s. XIII. (Sntbält bie oft fcorfommrn* 
ben Versus de nummo, f. 1 . Propheäa S. MethodiL f. 9. 
Victor Vitensis. f. 40'. Einhardi Vita Karoti (SS. II, 
439). f. 51. Chron. Liutprandi (SS. III, 271). 

Hist. prof. 196. jefct 402. olim Hist. Lat. s. n. Lamb. II, 
758. Chmel I, 696. mb. fol. s. XV. manu Itala. Mar- 
tinus Polonus ed. I. $äpfle unb Äatfer ft$ gegen* 
über, je 50 3a$re auf ber Seite« £er SJerf. nennt fid> 
de regno Boemie oriandus patria Oppaviensis. Gnbigt 
bei Giemen* IV nacione Provincialis — decollantur. |. 
Hic papa cum magna — certificando über bie jtanont* 
fatiott ber $ebtoig. Äatfer: Constantino VI. Romanum 
— est defunclus. 

Hist prof. 227. 3ur ®ef$t$te ber Streitigfetteu jtoiföen 
$rtebrtc$ IV, «(brecht unb ben £)jterrrt$tf4en SHänben; 
Hftenftütfe, barunter and) furje Ämialen 1368— 1482. 
3fl jefct im «r^io, Oesterr. 15. 2oc. 104. 

Hist. prof. 229. jefct 9099. cbart fol. enthält bie 6r$ä(>lung 
uon ber Srmorbung be* ©rafen glorenj Don $o!lanb 




467 



s. XVII. unb Don älterer $anb, xooty s. XVI. 'Hntia* 
Im 814— 1288. mit ber JBeiförift Ma u ri s mo ns ter. 
£ai Sebeutenbfle bariu betrifft bie gebbe 8Balt$er* üon 
(gerolbftrtf mit ben ©trajjburgeru. Chmel II, 20. 

Hist. prof. 230. jrfct 57. s. XIII. Historia ntisceüa, Getto 
Francorum f. Strcfciö V, 115, Getto Theoderici regit; f. 
ßnblitber p. 305. 

llist. prof. 231. 232. jufammengebunbeu al* n. 9017. ch. 
fol. s. XVI. Chmel 1, 697; 231 fmb bie Flores 
temporam; 232, früher bist. Lat. 439, toon ttxvat aU 
terer $anb, Chron. Ottonis Frisingensis 1106 — 
1158. — VII, 11 ifl bejeityiet nU Cap. 1. Quac om- 
nia — perveniretur. fehlen. MCVI. Hacusque protracla 
sunt ea quae ex Orosii ac Eusebii et aliorum qui posl 
scripserunl libris posita reperiuntnr; et sequilur Chro- 
nica domni Ottonis Frisingensis. — 15 unfc 16 bilben 
Cap. 5-, 17. 18. Cap. 6; 21 fr^Ir> 22, 23, ber lebte 
@a| t>on 24 , 25 unb 27 o$ne ben le&ten 3afc bilben 
Cap. 9. — 29 unb 30 fehlen, 32 unb 33 fiub Cap. 12, 
Cap. 13 ba* .erfle be« Appendix p. 197 5 14 = App. 2, 
wo ber jroeitc Hbfafc fefrlt; 21 = App. 9 unb 10. 3u 
Cap. 22 = App. 11. bridjt bie befecte unb fe(>r fe&Ier* 
Reifte «bförift ab. 

Ilist. prof. 233. jefct 403. mb. fol. s.XV exeunlis. Ottonis 
Fris. Gesta Friderici. Chmel I, 698. 

HisL prof. 242. jefet 3320. olim bist. Lat. s. n. Lamb. II, 
753. Chmel I, 701. ch. fol. s. XV. Martinas Polo- 
nus ed. II, na$ ber SJorrrbe bi* auf Sodann XXI. 
^aifer unb 9)äpfle gemiföt. 3?ac$ Constanlino VI. folgt: 
Item descriptio summorum pontificum. A. d. n. I. C. 
1182 Urbanus III — (loh. XXI) diebus 7. Romanum 
imperiam — est defanetas Iuxta Triponam in domo fra- 
trum ord. S. M. de monte Carmeli et in eodem portu 
multe naves u. f. to. Sine Italien unb brfonbert SSrrona 
betreffenbe gortfebung bie 1277. Tann $äpfte: Alexan- 
der IV papa 185 n. Campanas — (Greg. X) Cessavit 
papatos die 10. Rodalfus genere Alemanie — Alberli 
de la Scala. Daun Sunotenj V. bi6 Wfol. IV. Adul- 
fus genere Alam. — in regno. Celestinus V — (Bonif. VIII) 
Pronunciatum fuit a Celestino predecessore suo : Intrabit 
ot vulpis. regnabil ut leo. monetär ut canis. Adalbertus 



Digitized by 



466 Sta. 



I, 540 - 544 USlerhov - d »««» Bawarie. R uc l. 

Hi8 . , ;P rof - 109. früftrrHisl. Lat. 66 j, , 390 , 
751 mb. f. s. XV. man« Ii.,.. Var/toÄ 
*• M. v. »anctique Thon* m „ " *"* moi *o*Un 
Martinas P.lSWrf n%2 ^ 

»orrebr bit auf Sebann XXI im ?*. ® r ^ 1 na * 
laus II! n. Rom. a. D 1277 'JS »•* Niclo- 

Conslanlino VI. W77 Sed " ann,s - *'ifet «, pjflt , 

66?' * 7692 ' Ch - «• «M*. U 

secandum Italos? secld™ SSSJOSL AcÄb 
fetal «de Rom.no, qaem ftfiffS £st LT*"' 
lern et atriusque Sicilie ar rfn, c„ f rex ,e ™»- 

habitos est. SLSf^JTR precUrBS * Polens 
seasu Martinas deXuu, "£ 80C,0S «mIm 

758 P ChmeTl, S.'mb. fr .^^\V**- »' 
tinus Polonus ed I «u.n mann ,uü «- Mar- 

de rcgno Boemie oriondos paWa rw*' rf ; nfnnt 

Jt. Girmen« IV nacione ftovCaJi ?** dTn 

Hic papa cum mama — S a ~ dec °llantur. $. 



Digitized by 



«Sien. 467 

s. XVII. unb t>on älterer $anb, \vo\)[ s. XVI. 'Vntia* 
Im 814 — 1288. mit brr »ciförift Maarismonster. 
£a6 Sfbeutfiibftf barin betrifft bic gebbr SBaltyrr* tum 
@rrolb«ftf mit bm ®tra(jbnrflfrn. Chmel II, 20. 

Hist. prof. 230. jrfct 57. s. XIII. HUtoria miscella, Gesta 
Francorum f. $trd)it> V, 115, Gesta Theoderici regis; f. 
önbliärr p. 305. 

11 ist. prof. 231. 232. jufammengcbunbni alt n. 9017. ch. 
fol. s. XVI. Chmel I, 697 ; 231 fmb bir Flores 
tempomm; 232, früher hist. Lat. 439, Don ttwat äU 
textx $aub, Chron. Ottonis Frisingensis 1106 — 
1158. — VII, 11 ifl br^nct nie Cap. 1. Quae om- 
nia — perveniretur. fehlen. MCVI. Hucusque protracla 
sunt ea quae ex Orosii ac Ensebii et aliorum qui posl 
scripseront libris posita reperiunlnr; et sequitur Chro- 
nica domni Ottonis Frisingensis. — 15 uu& 16 bilbrn 
Cap. 5-, 17. 18. Cap. 6; 21 fffclt* 22, 23, brr Ir&te 
<2a& t>on 24 , 25 unb 27 o$nr brn Ickten 3nfc bilbm 
Cap. 9. — 29 unb 30 fehlen, 32 unb 33 fmb Cap. 12, 
Cap. 13 ba* .rrftr bf« Appendix p. 197-, 14 = App. 2, 
wo brr jtorite Hbfafc fcfclt, 2t = App. 9 unb 10. 3n 
Cap. 22 ~ App. Ii. bridjt bic bffretc unb fe(>r fehler* 
tytiftf Hbfdjrift ab. 

Hist prof. 233. jrfct 403. mb. fol. s. XV exeunlis. Oltonis 
Fris. Gesta Friderici. Chmel I, 698. 

Hist prof. 242. jrfet 3320. olim hist. Lat. s. n. Lamb. II, 
753« Chmel I, 701. ch. fol. s. XV. Martinas Polo- 
nus ed. II, ua$ brr SJorrrbe bis auf Sodann XXI. 
Aaifrr unb $äpfle gemiföt. Sladj Constantino VI. folgt: 
Item descriptio summorum pontificum. A. d. n. I. C. 
1182 Urbanas III — (loh. XXI) diebus 7. Romanum 
Imperium — est defunetus Iuxta Triponam in domo fra- 
trum ord. S. M. de monte Carmeli et in eodem portu 
malte naves u. f. tu. Crtnr Stallen unb befonber« S3rroua 
betrrffrnbr gortfe&uufl bis 1277. I^ann $äpftr: Alexan- 
der IV papa 185 n. Campanus — (Greg. X) Cessavit 
papatus die 10. Rodulfas genere Alemanie — Alberli 
de la Scala. Daun SnuocMij V. Im 6 9l\M. IV. Adul- 
fus genere Alam. — in regno. Celeslinus V — (Bonif. VIII) 
Pronuncialum fuit a Celestino predecessore suo: Intrabit 
ut vulpis. regnabit ul leo. morietur ut canis. Adalberos 



Digitized by 



Google 



466 Sie«. 



3«ilr(!t 'CaUlogi arcliiep. Saliburir eo P.«., . 

751. mb. f. s. XV. ma „u ««Ja. iJZer «/ 

»orrtbr 6i« auf 3obann XXI im ».I/o . . na * 
I«M HI n. Rom. a. 1) 1277 ««H« ?„" no< * Nl «*»" 
Conslantino VI SedU annis - * ai f« «iWgrn 

secandura Italos KprnnH„m rl a" iffwi. Acüoüoas 

fcfn Venu, de nw^m f ' Ä b " l ft »»rtommm. 

Ä £ Ä Ä2^mti S L ,W ' 8 27, \ 
758. ChmeJ I, 696. mb fo 8 vv V; Umb - 
tinus Polonus ed I *Lft, XV k m « no »««1.. Mar-! 

de regno Boemte oriondus mm! n ® frf ' ntnnt W 

Hic papa cum maima j de collantur. c. 

fUn Cr f $ZT ÄfePftS? r Öb,r v bi ' 

- esl defunctus ' Constanlwo VI. Rom«,«, 

ti lW; Wh» I-»« 



Digitized by 



flBien. 467 

8. XVII. unb Don älterer $anb, too&l s. XVI. 'Vnita* 
leit 814 — 1288. mit ber SJeiförift Ma u ri smo nster. 
2>a6 fBebeuteubfte barin betrifft bie gebbe SBaltyer* öon 
(8rrolb«etf mit ben ®tra(jbura,ern. Chmel II, 20. 

Hist. prof. 230. jefct 57. s. XIII. HUtoria nuscetta, Genta 
Francorum f. *rd)U> V, 115, Gesta Theoderici regia; f. 
(Snbücber p. 305. 

Hist. prof. 231. 232. jufammengebunben alt n. 9017. ch. 
fol. s. XVI. Chmel I, 697 ; 231 ftub bie Florcs 
temporam; 232, früher hist. Lat. 439, t>on etwa« äU 
rrrer #anb, Chron. Ottonis Frisingensis 1 106 — 
1 1 58. — VII, 11 ifl be^iiet al« Cap. 1. Quae om- 
nia — perveniretur. fehlen. MCVI. Hucusque protracta 
sunt ea quae ex Orosii ac Ensebii et aliorum qui posl 
scripseront libris posita reperiuntnr; et sequitur Chro- 
nica domni Ottonis Frisingensis. — 15 unb 16 btlben 
Cap. 5-, 17. 18. Cap. 6; 21 fefclt* 22, 23, ber le&te 
<2a& Don 24, 25 unb 27 o$ne ben legten 3<tfc btlben 
Cap. 9. — 29 unb 30 fehlen, 32 unb 33 fmb Cap. 12, 
Cap. 13 bat.erfte be« Appendix p. 197-, 14 = App. 2, 
wo ber jtoeite Äbfafc fc^U > 21 = App. 9 unb 10. 3" 
Cap. 22 = App. 11. bricht bie befecte unb fe(>r fehler* 
^tifte Hbfdjrift ab. 

Hist prof. 233. jefct 403. mb. fol. s.XV exeunlis. Ottonis 
Fris. Gesta Friderici. Chmel I, 698. 

Hist. prof. 242. jefet 3320. olim hist. Lat. s. n. Lamb. II, 
753. Chmel I, 701. ch. fol. s. XV. Martinus Polo- 
nus ed. II, ua$ ber SBorrebe bis auf Sodann XXI. 
Aaifer unb $ä>jle gemifa)t. 9?adj Constantino VI. folgt: 
Item de$criptio summorum pontificum. A. d. n. I. C. 
1182 Urbanas III — (loh. XXI) diebus 7. Romanum 
Imperium — est defunctus luxta Triponam in domo fra- 
trum ord. S. M. de monte Carmeli et in eodem portu 
tnulte naves u. f. tt>. Sine 3^üeu unb befonber« S3erona 
betreffenbe gortfefcnuo, bis 1277. £ann Zapfte: Alexan- 
der IV papa 185 n. Campanas — (Greg. X) Cessavit 
papatas die 10. Rodalfas genere Alemanie — Alberti 
de la Scala. Dann 3nnocrng V. bie 9ttfol. IV. Adul- 
fus genere Alam. — in regno. Celestinus V — (Bonif. VIII) 
Pronuncialum fuit a Celestino predecessorc suo: Inlrabit 
ut vulpis. regnabit ul leo. morietor ut canis. Adalberos 



Digitized by 



468 



SBittu 



duz Aostrie — dioc. Tridentine. Bened. XL — (loh. XXII) 
obiit 1334 die 4 Octobris. Cess. papalus. Henricus VI 
imp. 94 comes de Lucemburch — potentiam. Ludovi- 
cus dax Bavarie — ivit ad curiam. Bened. XII. Clem. VI. 
Canilus imp. 196. et rex Boemie — ubi quasi omnes 
maiores de Columna ferro perierunL Innoc. VI — 
Greg. XII. dictus est Alexander V. Imperator quidam 
Bavarus ellectus in imperatorem descendit com magno 
exercitu in territorium Brixiense de 1401 ut ducem Me- 
diolani — missus Venetiis. Alex. V bie Sixtus IV — 
Augusti 1471. liefe gortfefcung tjt jiemlid) ausführlich. 

Histprof. 279. je&t 3121. ch. f. XV. be ftfrieben" Lamb. II, 
827. Chmelll, 12. Unter vielen Briefen u. a. Staufen 
8. XIV. XV. fiitbct ft$ f- 57. Littera per imperatorem 
Federicum Bononiensibus destinata pro relaxdtione regit 
Entü eins filü per diclo* Bonomensee capto, edila per 
Pelrum de Vineis summum oratorem ipsius imperatoris 
cancellarium. Varios — eternum (Ep. II, 34). 'Respon- 
siva. Exurgat Deus et — aper. D. Bon. (auo) in ber 
tyaxijn $anbf. 8566). 

f. 95'. * Liter a composita per Petrum de Vineis cancella- 
rium imperatoris Federici transmissa gubernatori Nea- 
polis, kortando eum ut iustitiam faceret et non dimitte- 
ret scelera inpunita. Inpunitas — revolvatur. (Cod. 
Willier. 6). Darauf folgt ein *Grma$nung6f$rrifren ber 
Florentiner an bie Bolognefer, toela)e ber Comes Virtutum 
befe$ben wollte, mit Bejie^ung auf tyre ©tanb&aftigfeit 
gegen Äönig Snjio, vom 3. SRai 1390. „Fratres caris- 
simi etc. gerner von anberer $anb bie Somfponbenj jtoi- 
fa)en $a$n unb gua)«, $aupt« »Itb. BI. I, 3. 

HisLprof. 330. jefct 8219. ch. fol. s. XVII. Chmel II, 17. 
enthalt f. 54. *Fragmentum Annalium a. 1267 — 1280. 
Don SengnagelS $anb, welche« einer ber $a$lreiä)en gor» 
men ftlojlerneuburger Ännalen angehört, f. 56. 
Burchardi notarii epistola de excidio Mediolanen- 
sium. 

Hist. prof. 338. jefct 427. mb. s. XII. Ex libris Io. Fabri. be» 
förieben Chmel II, 77. Stöbert* Historia Hierosolimilua 
unb Briefe ber Jtreuj)fa(>rer, bann 

f. 42. *Ann. Mellicenses s. XII. £iralte$aub bort aber 
am (Sube ber oorbern Seite von f. 45 bei 166 auf» über 




XBtett. 



469 



bie jtoeite (auf $apier) fagt eine alte 99etf$rift: Seqnen- 
tia sunt manu Cuspiniani exarata. ttudj btefe $&rt aber 
Won 1158 auf. S)rr Sert gehört ftu brr ^tortlen gorm 
(ß) brr Wetter »nualen, unb jle$t Uni?. 843 am 
nääftai. 

f. 72. Chron. Ysidori, am ©a)lu§ mit einem # aSerj. 
brr gränf. Könige unb Äaifrr bis auf ^ftnria) III. unb 
von anberer $anb bis Jtonrab III. 
Huf bie Hist miscella unb Honorii Imago mundi folge 
(ftnfcarbS Vita Karoli f. Mon. SS. II, 438. unb ftutprattb 
ib. III,. 271. 

Hist prof. 391. tfl jefct im 9trd)io Oesterr. 172. 

Hist prof. 443. je&t 2908. Öfterr eiajifa) e @efa)i$te 
1454— 1467. aus einer anbern $anbfa)rift herausgegeben 
t>ou @rttfenberg Selecta iuris V. JBergl. Lamb. 1, 665. 
$offmanit p. 213. 

Hist. prof. 451. jefct 3415. cb. fol. s. XV. brfajrieben bei 
6$melII, 205. «uf 'Honorii Summa folgt beffen äBerf 
de luminaribus ecclesiae; bann f. 140. 'Ann. Lamba- 
censes, Bbfcfcrift von h. p. 83. unb für ben bort fefc* 
lenben tfufang bon 1126 — 1176 bie einige $aubftt)rift. 
2Dte fiberfd)rtft lautet: Quedam cronica brevis. 

Hist prof. 452. jefet 3416. cb. fol. s. XV. £te berühmte, 
einjt bem Dr. 3o^. Suo)Smagen gehörige $anbfa)rift, toela)e 
ben in AoflarS ttualeften abgebrühten Stömifdjen Äa* 
lenber, nebjl Sonfularfaflen, ferner ben liber re- 
gionarius urbis Romae (für ben biefe $. 25. fefcr mit 
Uureajt noa) nia)t benufct ifl), bann von ganj anberrr $anb 
Jtablubef unb Iord. hist. Getica enthält. SJefaprieben 
bei Gfcmel II, 206. 

Hist prof. 477. jefrt 3126. Prosper, lordams hat. Getica, 
Gesta Francorum (Krcbio III, 471. V, 112. 126.), Ein- 
hard Vita Karoli (SS. II, 438), Hist. Apollonii Tyrii 
unb Pauli hist. Langobardorum (#rd>. III, 629), f. @nb* 
Itc^rr p. 277. 9ta$ *lra). V, 668. VII, 340. »bfdjrift 
brr Florentiner $anbfa)rift Cod. 35. Plut 65. saec. XI. 

( Hist prof. 478. jefct 436. mb. fol. s. XIV. Chmel II, 427. 
Incipit Cronica Francorum et est dumim Falconis. 3rt 
fcaS von Äeibnij als Chron. S. Aegidit herausgegebene 



Digitized by 



470 



flöten. 



SBerf bis 1261 tote in h. p. 72. Die gortff&ung beginnt 
audj frier: De rege Tar&arorum. A. D. 1262 rex Tar- 
tharorom misit nuncios unb gefrt bis jum Zobt ©regorS X 
— a. D. 1276. tporouf no$ einige 9toti)en übet Sonci* 
lien folgen. 

BisLprof. 479. jefrt 3375. früher Bist. Lat. 131. ch. s.XV. 
26 SHätter, am Hitfang unboflflanbig. Chron. Erfor- 
diense, welkes fc^ott 2ambeciuS herausgeben toolhe, 
Comm. 1, 511. 578. fangt an: elatas factus est de pe- 
conia illa — Egiptus habuit Anno ab U. C. 725 — 
sie appellari De natwitate DominL Eodem igitor tem- 
pore — A. D. 38. Saxones a Macedonia venientes Tho- 
ringiam intraverant et Thuringos expulerant etc. Sequi- 
für de orto Francorum. Francoram generis exordia de 
antiqaa Troyanorum — A. D. 452. Merwico Clodii filius 
regnavit in Francia annia 10. De origine Saxomm. 
Super origine Saxonum opinio — A. D. 776 Saxones 
christiani effecli sunt. De origine Longobardorum. 
Porro de origine — prineipiom faciat. Sequilar de 



De ortu conätum provinciaUum in Thuringia. Anno vero 
ab i. D. 1015 Conrados — de quo omnes de Honsteyn 
sunt progeniti. De morle palatini. A. D. 1062 Lade- 
wicas — pecadum. De primo lantgravio Thuhngie. 
A.D. 1130 — cladis. u. f. w. bis 1327. heretienm con- 
dempnavit über 2ubroigS beS Saiem ©egenpapft. Dann 
noeb fnrje Ännalen. A. D. 250 cepit monasticas ordo — 
1310 moniales extra portam Krampfendor residentes 
transposite sunt extra valvam inublnrali (? es ift baS 
örüfrler ilfror) qaibns fratres margravi (? ©er&iten) suc- 
cesserant Snfficere iam credimns — neqnaqnam propria 
deüberacione et presumpeione sed consilio et assensa 
prelatonim meornm. 

Hist jprof. 483. jefet 3414. früher Bist Lat 507. Lamb. II, 
748. Chmel II, 428. Martinas Polonas ofrne bie 
alte ©efötebte, aber mit papissa. (Sr nennt ft<b de regno 
Boemie orinndns patria Oppaviensi, unb gibt ad Bonor. IV. 
als Subpunft an. 9Jadj passionibas sancloram folgen bie 
9>äpfle bis (Bonor. IV) iuxta sepnlcrnm Nicolai III sepe- 
litur. ExpUchtnt cronice Martiniane a. D. 1457 feria 3 
ante festum S. Scolastke virginU. 





SBien. 



471 



A. D. t!7t. 




Nlcolau Vf. 






Sedita. 4. n. 4. 






die« 17. 






191. 







Nicolaos IV nacione de Esculo civi- 
tale Marlhianos episcopas Peueslrinas 
ordinis fratram minorura — annis 
duobus. 

Hucusque frater minor Cronicam que 
Floren temporum dicitur perduxit. 



Celestinus V ante dictus Petras de 
Blarona ti. f. to. ausführlich bis auf 
(Sngen IV. A. 1430. Item eodem 
anno 3 die Marcit Gabriel episcopus 
Senensis card. tit. S. Marci Transtyberim nac. Venetus 
eligitur et 12. die mensis eiusdem coronatus Eug. IV. 
nominatar. Ilem eodem anno in congregacione princi- 
pom NQrnberge casus quidam de viofenta manuam in- 
ieccione — Item eodem anno 1431. 26. die mensis u. f. u>. 
f. 6tmrl. 

f. 49. 5>ie JTntfrr bis f. 72' (Ä. Sbuarb) sanos factus ad 
propria com gaudio remeavit. Expl. de imperatoribus. 
Illud sequensnon continuatur ad precedencia. A. D. 1246 
Frid. dux Austrie occiditar. A. D. 1260 ibanl homines 
facie violenta et percnciebant se flagellis nodos utrius- 
qoe sexns. A. D. 1274 Gregorios papa u. f. ro. 1 So* 
lumne bis jnr einnähme uon Vtffon 1291. 3>atm 



A. D. 1273 Com bona imperii u. f. w. 
Tit tt^ronif öon 3. fDUgnuS wir h. p. 10. 



Hist. prof 484. jrfct 3409. ch. fol. s. XV. Alberti mo- 
nachi Sigebergensis Cronica pontificom et impera- 
torum bis 1454. Lamb. II, 766. Chmel 1, 737. 

Hist. prof. 497. jrfet 3422, aus gürftenjell. Lamb. I, 512. 
578. Chmel 11, 493. Die fr $anbfärift, t>ie(Ieidjt uodj s. XIV, 
it ub bist. prof. 536. s. XV. enthalten juerfl Älo ft er neu 8 
Bürger Hnnaltn, nämtid) einen VuS&ug t>ou Sal. 416/ 
ücrtntit^ltc^ noc^) f ' nfr &ff<pbigten Copie, beim es fc^leit 



laedolfa 

regotrit 
». IS- 



Digitized by 



472 



XBien. 



große Stücff, Don benen h. p. 536 einen S^etl am Cnbe 
in großer Serroirrung nachliefert. Si* 1260 fafl ganj 
äbereinfiitnmenb mit $ej SS. I, 974, ftnb biefe bog noch 
mel mehr abgefürjt, unb nur ein werthlofer Hu*jug. 
3n 497 fehlen Slättrr mit ben Rafften 1300 — 1327. 
Xann folgt bie Memoria dueum defunetorum, ber ©irrit 
bei SWülborf, unb bie 3toettler UnnaUn, alte« nach ber 
biet Rechteren $anbfchrift h. p. 536 abgebruef t bei 3tau<h II, 
309 — 334. liefe •ßtoettler «nnalen finb üon 1323 
bi6 1348 ein fehr fehlerhafter 8uS$ug au«*beuen bei $ej 
SS. I, 527 — 542, haben jeboch auch eigene« 5 bat goU 
genbe bis 1362. 1386. ift ihnen eigentümlich- 

Hist. prof. 536. jefct 3412. früher 454. ch. q. s. XV. 
Lamb. I, 512. 578. Chmcl I, 562. enthält 1) Historia 
Troiana Don Guido de Columpna, 2) bie eben betriebe» 
neu Slnnalen. Der &ert ifl oiel fdjlechter, als in h. p. 497, 
jeboch nicht barau« abgetrieben. 

Hist prof. 569. jefet 9798. ch. foL s. XVII. Querimoma 
FridericiJJ tm^. etc. ifl Petrus de Vinea I, 1—33. 
3eber SJrief ifl wie im £rucf a(6 Jtapitel bezeichnet. 

Hist prof. 577. jefct 2685. mb. q. s. XIV. Stai fr rcfcronif 
bi6 auf grtebrich II. $offmann p. 11. Sei ÜKafhnann 
cod. W. 

Hist prof. 589. jrfct 2917. ch. fol. s. XV. Ex libris Sek 
TengnageUi. $offmann p. 208. Sachf euebroni f bis 
1230. eube: Und der Junng Kunig von Pehem prannd 
das land zu Osterreich unez an die Tunaw zuhaant 
nach der hervart starb der alt Kunig van Pehem der 
was genant Ottakher etc. Amen 1467. 
f. 85. j&fterreichifche K'hrouif. Wie lang das sei 
das der erst mennsch in das land Osterreich kam u. f. h». 
alfo am Änfang wohl ein Än6jug au« ber Qagrnföen 
Chrouif. erlieft 1395 mit bem fcobe $erjog «Hbrrcht* 
unb einer großen 2obrebe auf ihn, beren enbe fehlt. 

Hist prof. 600. jefct 451. mb. s. XII. enthalt nach ben 
Am. Fuld. t>on berfelben $anb Mordanis de regn.suec 
aber nur bis Murat 1. p. 234. arma videront — Dann 
nach fleinem 3tvifchenraum „(B)revem fieri dementia — 
pacis aecnendat", mit ber Uuterfchrift g. XVI. Finis Rufli 
Sexti viri consularis. Endlicher p. 286. 

Hist prof. 611. je&t 460. mb. fol. s. XV. manu lula. 
Martin us Polonus. £er «nfung fehlt bi* auf 



Digitized by 



flBten. 



473 



3o$<tnn XIII. Romam reductas est et de persecutoribus 

— misit. Tann folgt Otto II. Gnbr liber debeat inve- 
Diri. unb Adrianus V Innocentii nepos — minomm. 
loh. XXI nat Yspanus Portugaliensis sedit m. 8. 

Hist prof. 620. jrfct 2918. 8. XVI. ch. q. Ex libris Seb. 
Tengnagel. Tie ^agen'föe tt&ronif oon J&jlrrrei($ unb 
Fragmente bcr Äloflerneiibiirger Safein, in größter 83er» 
tptrrung. DnjtDifdjni jle&t f. 103 bis 107 rin gragment, 
tporin fe&r auSfü&rlia) über SRarimilian unb Änna 
üon ber Bretagne berietet toirb. 

Hist. prof. 621. jrfct 3446. chart fol. s. XIV. ©ro&e 
9Bel tdjronif. Uanc cromeam dedit ven. vir. d. Mi- 
chael Gewchramer ciois olim Wyennensis fratribus in 
Maurbach ordiräs Carlhusiensis qui obiit a. D. £403. 
Primum regnum Assiriornm — perveniret defectum. wie 
h. p. 1035. Tann Beda, Honorius, Martinas, 
mit einigen dufafeeu. Qnbe: veniens est defunetus. 

Hist prof. 630. jefet 486. mb. foL s. XII exeantis. Ek- 
kehard! Chron. universale, nur bie jur Hist. Fran- 
corum p. 115, 50. (Sntyält bie ©eföi^te äleranber«. 

Hist prof. 631. jefct 2692. früher Ambr. 262. mb. s. XV. 
in q. Lamb. II, 779. Äaiferc&rouif. Diez ist dew 
kronik wie tnaräg chunig und kayser sey gewesen und 
orcA päbst w Rome. An dem anegeng beschuef Got 

— Do ward er (£ubtoig ber Sater) pegraben daez unser 
frawen und er waz an dem reich 33 iar und 3 tag und 
ist der drilt und hundertist von Augusto. — Wie dt 
etat zu Villach von dem erpidetn verdorben ist und di 
laSot (Pauli conv. 1348). Gnb:: daz man auch hewt an 
dem tag wol sechen mag etc. Explicit Ate codex lau- 
detur omnipotens rex. 

Bist prof. 638. jefct 506. mb. s. XIV. PI. fol. Hic liber a 
loaoco Welling regio fiscal* michi Johanni Fuchsmagen 
iur. doct. dono dedit £3 die Octobris a. £505. Wienne. 
Daun von SBiföof gaber 1540 bem SoDegium ap. S. Ni- 
colaum geföenft. 

'Ann. Salzburgenses ab O. C. bis 1277, mit ber 
Series archiepiscoporum bis 1284} ber Xert ifl ettoaS 
beficr, als in ber fonjl ganj übereiuflimmenben $anb* 
färift Univ. 830. 

2>ann bie *5R c im apr o nif über ba* ©a;iema unter 




474 



SBteti. 



Wer. III 6i6 jur $iiiri<$tunfl Äonrabin*: »Blas nostri 
temporis — patrocinala." Rauch I, 149. 

Hist. prof. 645. jcfct 460\ mb. s. XII exeunüs. er ff 
fcarb* Gbronif i?on brm Kbfcbiiitt de origine Francorora 
p. 115, 50 au bid p. 129, 25. Km (fnbc unpolltfänbig. 
¥lr<6iu VII, 507. feWöit n>ol>l ja h. p. 630. 

Hist prof. 649. jf&t 494. früher Ambr. 254. Lamb. II, 742. 
mb. q. s. XIV. mit ber Snftyrift: 

Mulo Uber dominum: domino ablegante priore 
Posthac Zimbriacis laelor inesse libris. 

L(aurcntius)MollerI. U. D.faciebal 21. Aug. a. 72. 
Martinus Polonus ed. II. und? ber SSorrtbc ad Io- 
hannera XXI. S9fi bru Aaifrrn folßt auf est defunclas : 
Soldanus — rediil. Rodulphus rex imperavit apud Theo- 
lonicos bie auf $ctnria) VI (VII) secunaa cometa in parle 
orientali sed minor quam alia videbatur. $opjlr: loh. 
XXI. n. Yspanus de civ. Ulixbona a. D. 12/6. sedit m. 
8. et cess. m. 6. d. 7. Hic autem dictus Pelms — se- 
pullus fuil. Nicol. III n. Rom. de domo Ursinorum — 
urbe fuerunt. Marlinus IV. n. Gallicus — Mail sequenlis. 
Honor. IV. n. Rom. 11. f. xo. btd auf Sodann XXII. Hic 

ftapa canonizavit S. Thomam episcopum Erfordensem theo- 
ogie el decretorum doclorem cuius merilis Deus mulla 
miracula operalus esL Klfo oanj itynlid) wir bir 3*a*Ur 
«udaabf, boa> mit «bn>nd)iing,:u. £cr »rrf. fAcint Ber- 
nardusGuidonis ju fctni, uao) «rajiüVH, 689; t>rrgt. 
Höh. fol. 7. 

Hist. prof. 652. jefct 203. saec. XI. Iordanis ttnb ba* 
gragmetit übrr bie ©öttin Ciza. ©ublidjcr p. 285. 
mmm 9Rptb. I, 269. *ra>it> V, 673. 

Hist. prof. 661. jffct 509. mb. q. s. XIV. Hww UbeUwn 
dedit monasterio S. Dorothee (in SSien) fundator eins. — 
f. 1. 'Annales Grussamenses 1230 — 1306. f. 1'. De 
dispo8itione domini nostri lesu Christi, f. 2. De dispo- 
sitione et vita inelite virginis Marie, unb bann unter brr 
Huffdjrift: Item alia descriptio, eine gan* furjf tvtvt^ 
lofe •S^ronif % üou 9tofr6 bie 1291. — f. 3. Quot fue- 
runt demones in lapsu, bann Purchardi de monte 
Syon descriptio locorum terre sancle. Canis. ed. Basn, 
IV, 6 

f. 25. Calhalogus sioe cronica omnium pontificum, im- 
peratorum liutnanurutn. ubi anni et menses et dies 



Digitized by 



astttt. 



475 



eorum ponuntur et notabilia facta eorum distinguntur. 
qiäs papa sub quo imperatore sediL incipiens a Christo, 
qui fxät primus et summus pontifex. et ab Octaviano t m- 
peratore augusto. qui eitu tempore imperatrit. et pertin- 
gens usque ad Innocencium papam IV et ad Fridricum 
imperatorem. Dominos noster — Innocencius IV nacione 
de comitatu lanue. sedit annisll. mensibus diebus 
Hic congregavil conciliura apud Lugdunum, ubi deposuit 
Fridericum imperatorem. et composuit multas constitucio- 
nes. post mortem vero Fridrici predicti recessit de Lugduno. 
et mortuo Chunrado filio ipsius Fridrici inlravit regnura 
Apnlie et occupavit eundem et mortuus fuil Neapoli. 
Alexander nacione Anagninus. sedit a. 6. m. 5 et d. 5. 
decessit Viterbii septimo die exeunte Maio. A. I). 12C1. 
vacavit ecclesia 3 mensibus et 3 diebus. § Octavianus au- 
gustus imperavit — post deposicionem vixit per 6 annos. 

Hist prof. 665. je&t 507. Schw. V, 143. mb. q. s. XIII 
incipienüs enthält anfangt Silber, bte 12 äRonatr, Spiere 
mit ftmbolifdjer Deutung, ritt Äty&abet \>on fajönen 3ni» 
ttaltu, mit Staufen, äJlättern, Spieren 5 barauf ttrieber ei* 
nige Slätter mit Spieren, uub 3 SBlätter Stafetten unb 
aubere ara)tteftouifa)e a3erjieruugeu. 

f. 14. Inc. mappa mundi. Quid sil mundus. Mundus 
est universitas — flumina ditis. 

f. 16'. Christianus ad soUtarium quendam de ymagine 
mundi (Honorius;. £anu allerlei ÜBerfe. 
f. 45. Honorii philosophia mundi, üb. III — V, tuie in ber 
2»a*ler «irtgabe pon 1544. 8. p. 110 ff. 
f. 81. S&ronif, üuerft Honorius. Non arbilror — Mar- 
cus euangelium scripsit. Tann nbweidjrnb. f. 89. Inc. 
cronica Romanorum pontißcum b. Damasi pape ad le- 
ronimum presbiterum. Damasus papa 11. f. tv. gel;t in 
einen $a|Jflfatalog über, ber jirmlid; au6fiiljrlidj ift 
bU auf Stifolaut I, bann nur Stegieruug«bauer unb ein- 
jelnc 9totijeu bi* auf SolefHit. gortgefeftt 1197—1409. 
f. 99'. Jöerjeit^nifi fammtlic$er SSietfcümer, n>oriu: Archie- 
piscopatus Bremensis hos habet sufTraganeos. Barduui- 
censem Solesuicensem Raskerburgensem Michilburgensem 
vel Zwirinensem Lubichensem Rigensem novum vel Li- 
vensem. SJergl. Sal. 62. 

f. 105. Jöerjeitfnifj ber Jlaifer. „Anno inc. verbi LVII° 



Digitized by 



476 



IBtctt. 



Nero regnaviL Nero imperator ti. f. \v. Tat Silbe ftitmnt 
mit Honorios überein. *8ortfe|ung bis 1346. 
f. 110'. Hugo de tribus reram subsistentiis. 
f. 148'. s. XIII. Dttofar« von @ tri er Xrftamcnt ju 
©utiflrn Siupolb* uon Deflerreicfe. 1186 Slug. 17. 3>arna(fe 
ftefet uod) Don auberer $aub: 
In Buna 

A. D. 1344. in die b. Marie Magdalena sab secunda 
missa terre motus faclus est ex quo oranes tremefacli 
fuimus. quia pauci prius aliquit tale vidimus. quere 
supra unde oriatur. Unb tum auberer $anb ein £u6jug 
aud brr bei 9tau<§ II, 313 gebrinften Mem oria du cum 
Austrie. 

Hist. prof. G68. je&t 539. einft Hist. Lat. 409. mb. in od 
saec. XII ex. Lambec. 1, 510. 575 enthält juerft bie 
Imago mundi: CkrüUamu ad soUtarium quendamdeum* 
bis auf Äonrab III. Sei ber Stelle über bie Snbtctionen 
liefet auefe feier 70 unb 1120. Sann folgt ein $apft« 
fatal og. Hic est series pontificum Romanorum, mit 
9legierung*bauer bie auf ©iluefter II, bann bloß Warnen, 
nur julefct ttieber Innoc. a. XIII. m. Villi, d. XIX. Cele- 



nius. unb tum auberer $anb Adrianas IUI. unb Alexan- 



f. 34'. 'Ännalen, in jierlttfeflrr ©djrift bom ©nbe be« 
12ten 3^^^uubert6 f bie ettvat abtoeiefeenbe gorm ber 
SRelfer Kanälen, welcfee ben JUofterneuburger ju (Srunbe 
liegt. Sie lebten %\\)Xt ftnb auftrabirt, um biefe Knnalen 
mit ben folgeubeit jitfammen ju fügen, nämlicfe f. 63. saec. 
XIV. Äloflerneuburger »unalen, 1104 — 1263, mir 
einer gemalten Snitiale beginnenb. Sie fiimmen mit be» 
neu im Cod. Sal. 416 überein, unb enthalten \>o\\ jmeiter 
$anb 3»fa|e, bie #eiligenfreuj betreffen, f. 83' folgt t>on 
berfelben #aub naefe einem Meinen Äbfafce eine auSfufer* 
liebe ©efdjicfete bg; Safere 1264—1279, mit befonbercr 
SBorliebe für Ottofar geföriebeu. hierauf bleiben 2 SSlät* 
ter leer, bann folgen toon berfelben ober einer äfenltc^m 
#aub bie Safere 1279 — 1301 ber Äloflerneuburger «u* 
nalen, wie bei $ej. S3on 1302 ftanb noefe bie erfle 3ril<7 
ift aber auSrabirt, unb e« fmb bann $eiligenfreu$ct 
Ännalen bis 1310 angefügt. 

£iefe $anbf($rift i|l feaufig ganj ober tfeeiltpeife abgetrieben 



stinus III m. V. d. IX. Lucias 




Gerardas. Enge- 



der III. 




SBien. 



477 



unb werpirtj ein Sbiftftiig ift wad) einer Älofierneuburger 
$anbförifft bei f)ej alt Chron. Vatzonis gebrueft. 66 
ipirb nämlt<$ birr ber erfle &I>eü b\t 1301 einem Vatzo, 
brr lebte bem Fr. Nicolaus Vischel Don Jpeiligenfreuj $u* 
grförteben. 

Hist prof. 672. jefct 540. früher Hist. Lat. 155. mb. q. s. 
XIII. »efarieben bon 6&tnel 1, 550. enthält Chron. 
Ottonis Fris. cum contin. Ottonis de S. Blasio; 
f. Mon. SS. V, 265. 

Hist. prof. 678. jefct 543. früher Hist. Lat 197. Tic bt* 
fanittr $anbförift s. XUI exeuntis mb. in q. treibe ba* 
Rttionariam Austrie et Styrie enthält. Äm 
Schiffe flehen *btr bei Stau* H, 205 — 208 heraus ab* 
gebruef ten II r f n n b e n nebfi Reg. Frid. II 1085. — jBrrgl. 
Lamb. I, 509. Kollar Anal. I, 27. Chmel 1, 569. 

Hist prof. 682. jefct 561. früher Ambr. 253. mb. s. XIII. 
Hugo Floriacensis , ermähnt Lamb. II, 857. ür^io IV, 
225; benu&t Mon. SS. XI. 

Hist prof. 686. früher Ambr. 391. jrfct 557. Lamb. II, 913. 
mb. s. XII in q. Genta Trevirorum, f. Mon. SS. VIII, 126. 
Dann f. 46. Ascensus Barcoch servi venditi ad apicem 
soldanatus Egypti et Sirie qui postea appellatus fuit 
Beseid Barcoch Melech Eldahar, descriptus et editus per 
me Beltramam de Mignanellis de civitate Senarum pro- 
vincie Tuscie in civitate Constancie Alamanie provincie 
Maguntine a. D. 1416 tempore sacri concilii generalis, 
unb f. 67. Gesta amplissimi viri nomini Thomorlengh in 
partibus Sirie et Turchie rbrnfo. 

f. 90. totfber s. XII. De sex aetatibus mundi. Strcbio III, 

477. Prima ergo aetas mundi continet annos iuxta He- 

breos 1656. 2>er ®*lu§ lautet f. 93': 

4630. Constantinus filius Constantini superioris a. 18. 

Hic sextam synodura composuit 

4639. lustinianus filius Constantiui a. 2. 

4659. Pippinus senior a. 27. Huius 22° anno Cotafredus 

dux mortuus est 

4686. Karolus a. 27. Huius a. 17. Beda presb. Anglorum 
obiit 

4696. Pippinus et Carlomannus a. 10 simul. 
4713. Pippinus qui supra rex a. 17. Huius anno secundo 
Bonefacius martyr effectus est et 13° hibernus grandis 
et durus. 




478 



SBtett. 



4717. Karlus et Carlomannus simul annis 4. 

4762. Karlus qui supra annis 45. qui 30° anno impera- 

tor a papa Leone consecratur. 

f. 94. Catalogus SS. Romanorum pontificum bi* auf 
Paschalis II qui et Reginherus presb. card. ex ütolo S. 
Clementis a. D. 1099 ordinatus. 

f. 98. *Sine furje Äaiferd)ronif, in auffaflrnbrm SBi* 
brrfyrua; mit ben gefcbid)tlidjen £batfadjen, bis auf «§rtu* 
rieb V. Anfang: Scripturus Romanum imperiam. 2>ie 
ftubrt ft<b aucb tu bcu ßwettler $anbfcbriften 95 unb 255, 
unb tu brr Äbmunrer 735, too aud) ba* (uer folgenbe 
©tiicf bamit toerbnnben ifl: De cronicis Reginoms. Chlo- 
doveus rex Francorum — Heinricns V regnavit 93crgl. 
Sal. 227. 

Ilist. prof. 700. jefct 3476. ch. oct. s. XV. „Prima etas. 
Incipit ab Adam u. f. tt>. 83erjeid)nt§ ber Äaifrr, $äpfle, 
SBefdjreibung Don 9tom. 3ulf(jt SJriefe über 3o^anua üon 
«rc. 

Ilist. t>rof. 708. früher bist. Lat. 196. Lamb. Comm. I, 505. 
560. 3ft ber jefet im Än$it> befniMi<$e Codex Hermawä 
Altahensis. Reichssachen 9. 

Hist prof. 709. \m 2927. ch. s. XV. bejeiefcuet als Chron. 
Eberhardi archid. Raüsbon. ifl eine am Anfang unb Snbe 
um>ou*ftänbigc beutf^e Kbronif Pon 577 — 1253. 
Anno 577. jugenb bie @arfen mit ftfboino in tvelf$e (anb 
wbelgentrnt Galliam. Äbcr fp tvurben toon SRummulo 

erfragen unb bemütigett u. f. tv. Sulfat 23 on 

9JI an fr eb. lifer SWanfrcbu« ifl grtr-efen ain unitelicber 
fuue f. %. t>o\i fintw Trubel, tvie er feinen üaiter unb 
bruber getäit ifl obenan gefaxt. Unb na$ abgaug u. f. xo. 

Ilist. prof. 720. je|t 3529. ch. q. s. XV. Liber presbiterorum 
et clericorum de Wydenbach Colon, in quo habentur se- 
quentes seil. Speculum stultorum sive Brunellus qui for- 
mam eorum gerit. 

f. 77. Flos hystoriarum terre orientit t>on Fr. Haytonus do- 
minus Turchi consanguineus regis Armenie 1307 t>erfa§r. 
f. 132. Liber de qmbusdam partibus ultramari/tis ei pre- 
eipue de terra saneta compilatue per nobilem virtan d. 
Guilhelmum Bolonie ad instanciam .... Thalayrandi Pe- 
tragoricensis tit S. Petri ad V. cardinaks. f. 153' et« 
nm* über Srbbeben in Katalonien 1427. 




SBtnt. 



479 



f. 156. Excerptum de itinerario d. Iohamus de Manda- 
villa. 

f. 192. Item alius de loci» sancHs edüus a Theoderico. 
f. 208. Libelkts penarum (Benedicti de Pileo). Volens 
tibi lohanni vel Bartholomeo fratri meo partem passionum 
narrare quas in Almanie finibus passus som, hoc opus- 
culum edidi quod a sua materia libellom penarum ap- 
pellari volo. Sine Steifebefcfcreibung btirc^ Stölln unb 
aflert>aiib ßrlcbmjfe in 2>eutfcfclanb jur 3cit br* Äonfton* 
jer Cottcil«, in $rofa unb SJerfen. £en Cardinalis S. 
Angeli nennt er feinen singularisaimus dominus, 
f. 252. Gamfredus tnagnus de »tatu curie Romane. 
Nuper apostolica — antifrasis. 

f. 268. De origine et cotwersione Westphalorvm ex cro- 

nicis Saxomtm et gesüs Karoli Magni. De terra West- 

phalica sie legitur in libro de proprietatibus rerum: 

Westphalia Germanie inferioris — leges salubres pro 

transgressoribus statuit. 

f. 274. Conquestui terre tanete. 

f. 290. Hystoria Troianorum. 

HisLprof. 756 jefct 2935. früher Hist 1122. ch. q. s. XVI. 
(Unrefl) (S^ruitif »on .ftärntben. Olim hic Uber per- 
timät ad Bibliothecam ill. et Esc. Bornim Col. Max. 
Conätis de Lamberg Suprenä Aulae Imperatoriae Prae- 
fecti. G* iß bem Ubefl — barnod? roibt tyunig Stuebolff 
gen Ulm, unb nadj rnbt ber toepfen furfieu fanbt er $n> 
bem ffcuntg. Verte folium." G* folgt ober ni$t6 me&r. 

Hist prof. 800. je&t 3517. ch. ort. s. XV. Hystoria de ori- 
gine Troianorum ineipit feheiter lege. Origo Troianorum 
— Ascanium. Expl. h. T. scripta et finita in Ytalia in 
monasierio Sane vallis $ub a. D. 1473. tercio die men- 
sis Ianuarn. 

f. 38. "Inc. hystoria de Ytalia. Italia provinciarum — 
misericordiam suam. ©efdjrieben ebenb. 1472 Oct 30. 
«r*tü X, 379. 

f. 75. Ter fogenannte Pindarus Thebanus. ©fliegt 
f. 99 : 

Pindarus hunc secum trans Pontum duxit Homerum, 
Scilicet Argivum dedit esse poema Latinum. 

Comes Hector de Costa ipsum P. prestabat. fertig ge» 

f4rirben 1473 SRai 22. 

Tann * Epistola de origine Venetiarum et Pataviae. 
9lr*to if. X. IBanb. 32 



Digitized by 



480 



äßten. 



Incitasti exhortacionibus — honores daret. 9la<$ ®€titu 
lotti bon Xiccho Polentonus civ. Palav. scriba, mit Sr* 
rufung auf Scardeon. de Antiq. orbis Pal. p. 236. wo 
aber biefer Brief nicfct angeführt toirb. 
$ieranf mit netirr 3<tylung ber @erterne: Aeneae Süvu 
Ficolommei Bohemorum Chronica, ©rfärtrben 6. 3uni 
1478. 3ulefrt bie berannte gabel Don (frrjb. Ubo Don 
9Ragbeburg. 

Hiat. prof. 844. jefct 589. früher Amb. 255, f. Lamb. II, 
771. mb. q. s. XIV. Cromca minor. 9täm(i$ bie h. p. 
72 betriebene C&roni! bt* 1261, fctrr aber mit einer 
gortfefcung Don 3 ©fiten. A. D. 1262. Rex Tartarorain 
misit sollempnes nuncios — (1268) Papa Clemens in 
Bitervio mortuus est in cuius morte terre motos faclus 
est magnos. $ier ftnbet fta) Don einer $anb be* 16ten 
ober 17ten 3a^nnbert6 bie Unterförift: Nihil dobito 
huius oposcoli authorem foisse Iohannem Teutonicom ex 
Friburgo oriundam ep. Bessinensem et generalem sai or- 
dinis quartnm. 

Hisi. prot. 859. jrfet 3264. ch. q. saec. XIV ex. (Sommern 
tar ju ber metriföen (S&ronif be6 $ugo Don Steutltn* 
gen. De origine Lonbardorum. Gens mala) Com bie 
sepios fiat mencio de Longobardis ideirco ipsoram hy- 
storia est declaranda. Sciendom est igitur qnod tempore 
Pelagii pape primi etc. au6 ttx Legenda aurea. f. T. 
Hiis et consimilibus sacre scriptore dictis Hugo sacerdos 
de Rütlingen consideratis ad otilitatem novellorum cle- 
ricorura facilia dicta de raris materiis diligencinm cro- 
nicas diverses antea in diversis voluminibos prosaice et 
dispendiose dispersas in metrum facile compegit et re- 

torsit et preeipue cronicas regum Romanonim 

Dividitor aotem iste liber primo in daas partes, in prima 
premiltit prologam sive materiam libri generaliter. in se- 
cunda parte prosequitur illam specialiter. Secnnda pars 

est ibi Roma prior Christo Prima pars in prin- 

eipio libri Est hic subscripta. secnnda pars ibi Cromcm 
subscriptus. tercia pars ibi Assis in hoc opere. Tttx 
Gommentar ift toefentlia) gefa)id)t(i$ unb bürfte für ba* 
14te3a^. brauchbar fejn. f. 26. fle&t ber •»rief £ubtotg* 
be« »aiern Reg. Lad. 2980. 

f. 26'. Uinc alium librum. Sabiangit aactor prologam se- 
candi libri et palet sufficienter in texto. Rursvm maieria. 



Digitized by 



SBtett. 



481 



In hoc secondo libro aoctor resumit materiam reguni Ro- 
manorum sopra per quedam incidencia pretermissam. 
3tpci Slöctrr über Äarl IV, ju(e(t ber 1348 für tfm Don 
(Siemen* VI Dorgeföriebene Gib Ego confiteor etc. Avin. 
29. Nov. pont. a. 6. Ta f)'oxt ber (£ommeutar auf, förint 
ober uiiDolleubet &n feijn. 

Hist prof. 871. jefct 8904. ch. q. s. XVII. Lambec. I, 514. 
584; Don bemfelben bcjetdjnet a(6 Antiqua diplomala et 
documenta literaria ad historiam Hamb, et Brem, per- 
tinentia. $rrr Dr. Cappenberg bemerft barüber, uadj ei* 
ner tym mitgeteilten Sn^alteaugabr, baß c6 al6 ein Vu6* 
jug eines Copiarias br6 Sremer erjbifö. Kapitel« saec. 
XIII. vel XIV. erfdjeint. ©6 ftimmt in ber Stetyenfolge unb 
aud) in ben jüngflen Urfunbeu mit bem in S. SSiubeubrog* 
SS. Rer. Germ, abgebrühten ausführlichen Copiarius über* 
ein, tottyn ft<$, Don ginbenbrog felbjl abgetrieben, auf 
bem Hamburger ©tabtar^iDe befanb. 

Hist prof. 873. 874. 875. jefct 8863. 8864. Volumina Uia 
chartacea quorum primum constat foliis 245, alterum 269, 
tertium 61. Continelur iis Chronicon Germanicum univer- 
sale tarn sacrum quam profanum ab 0. C. usque ad a. 
C. 1646. sine auctoris nomine. Opus male digestum, 
peius scriptum; verbo, non magni momenti. Gentüotti. 

Hist. prof. 898. jefet 2948. früher Hist. 1129. ch. q. s. XVI. 
(Unrefl) Cfcronif Don .Kärnten. 3ule(>t einige 9laty 
richten Don 25. SJeit, bie bei $a^n fehlen. 

Hist. prof. 915. jeftt 2733. mb. s. XIII. C&mel I, 545. 
Huf einem {unten eingehefteten Statte, auf bem and) ftcfot: 
Uber Ute ett monasterü S. loh. b. in Seycz ord. Car- 
ftuiensis, unbebentenbe Djierr. Slmialen 1230 — 1269, ab* 
gebrutft bei ß^mel. 

f. 1. Limites Austrie, £eutfä. Rauch 1, 243. 

f. 9. *Prw. Fridericil de limitibus Bohemie. 1179. lul. 1. 

Rauch II, 205. 

f. 10. Friderici II Priv. Austriae (minus). Reg. Frid. II. 
1085. 

f. 13 — 102. 3o&. Snni$el6 G&ronif. Rauch I, 

252. §offmann p. 110. 

f. 104. Institutio civium \o\t Sal. 416. 

f. 105. 'Reg. Frid. IL 890. 

f. 108. fcerjog geupolb« $riD. für SSien = Sal. 416. f. 73. 



32* 




480 mitn. 



r«f«n„ auf Scardeon. de An««, oSi« P.. 'o?i l 
«6« bicfrr »rief „i«, «„ 8 eÄ? to ° f' 8 Pal P" » »• 

Ptcolommei Bohemorum CkronUu Ä 
Wo fl bf6ur 9 . " SaW >°" ® r 4&- U»o 60« 

Bist prof 844. j,*t 589. frütrr Amb. 255 f „ 

Bitervio mortuus est in r < , fjT . P cleB >«» n 

Bist. prof. 859. jr 6 t 3264. eh. a. saec XIV « «r 
tar 4 u brr „mrif«6,„ 6( ,ro„if ^Tu^ Ln Ä^r' 

«epias fiat^oTunXrdÄ m ' la) Co,B hie 
storia est deelaranda ? sĄ m eS WtoSfi* 

nicas diversas antea in div?™;. • ?' ,, ? enc ">» cn>- 
Ä e„diose 

premiltitprolegam sive m&nZ tortlS^"?'*** 
canda parte prosequüur illam apecSl tf, SecSj. ^ 
est ibi Roma prior Christo ph™. 5>ecBn . da P ars 

eipie libri Esihic «-S;'sceo B d^TJL P 7 l* Ita - 
^»criptu.. .ereia parTS ^1 I£ 'il.?^" 

>rt » a ir r „ Re g. Lu d . 2980 **' ™ ntf 2uhtoi ^ 



Digitized by 



SBtett. 481 

In hoc secundo libro aoctor resumit maleriam reguni Ro- 
manorum supra per quedam incidencia pretermissam. 
3toet Slättrr über Äarl IV, julefet brr 1348 für tyn ton 
Giemen* VI Dorgefärirbene ©ib Ego confiteor ete. Avin. 
29. Nov. pont. a. 6. £a bort brr (£ommeutar auf, föetnt 
aber uiiDolleubrt gii femi. 
Hist prof. 871. jrfct 8904. ch. q. s. XVII. Lambec. I, 514. 
584; Don bemfelben bejeidjnet alt Antiqua diplomala et 
documenta literaria ad historiam Hamb, et Brem, per- 
tinentia. $rrr Dr. Cappenberg bemerft barüber, uaty tu 
nrr tym mitgeteilten 3n^alt6aii0nbf, ba§ e6 aU riu Vut* 
&ug eines Copiarius br6 Sremer erjbifö. Kapitels saec. 
XIII. vel XIV. erförint. ©6 ftimmt in brr Reihenfolge unb 
au$ in bm jüngften Urfuubrn mit betn in S. £inbeitbrog6 
SS. Her. Germ, abgebrutftrn ausführlichen Copiarius über« 
"t ein, tor^er fi<h, Don ginbenbrog frlbft abgetrieben, auf 
?! bem Hamburger ©tabtar^iöe befanb. 
4 Hist prof. 873. 874. 875. jefct 8863. 8864. Volumina tria 
chartacea quorum primum constat foliis 245, alterum 269, 
tertium 61. Continelur iis Chronicon Germanicum univer- 
sale tarn sacrum quam profanum ab 0. C. usque ad a. 
C. 1646. sine auctoris nomine. Opus male digestum, 
peius scriptum ; verbo, non magni momenii. Gentuolti. 
Hist. prof. 898. jefcr 2948. früher Hist. 1129. ch. q. s. XVI. 
(Unrefi) C^ronif Don .(tarnten. 3ulefct einige Vlaty 
richten Don ©. Jöeit, bie bei §a^n fehlen. 
Hist. prof. 915. je|>t 2733. mb. s. XIII. C^mel I, 545. 
Huf einem hinten eingehefteten Statte, auf bem aud) fleht: 
Uber iste est monasteru S. loh. b. in Seycz ord. Cor- 
fusiensis, unbebeutenbe löfterr. Siiiialrn 1230 — 1269, ab* 
gebrueft bei (Shntel. 

f. 1. Limites Austrie, £eutf$. Rauch I, 243. 
f. 9. *Prio. Fridericil de limitibus Bohemie. 1179. Iul. 1. 
Rauch II, 205. 

f. 10. Friderici II Priv. Austriae (minus). Reg. Frid. II. 
1085. 

f. 13 — 102. 3o&. ©nnichels G^ronif. Rauch I, 
25?. #offmann p. 110. 
f. 104. InstituHo civium tvte Sal. 416. 
f. 105. Reg. Frid. IL 890. 

f. 108. fcrrjog 2eupolb« $rtD. für SBien = Sal. 416. f. 73. 

32* 



Digitized by 



482 



SBteit. 



f. HC. Innocenlius de regularibu$ iura parockUdia tur- 
bantibus. Etsi animaram. ib. f. 71'. I. can. 127. Wilh. 
A, 111. 

Hist. prof. 987. jefct 605. mb. q. s. XV. Mon ach as 
Woingartensis de Guelfis. — f. 12. Bpistola tt- 
lustrissim Frid. II imp. Rom. ad Honorium III summum 
pontificem per egregium virum Petrum de Vineis com- 
poeita inc. fei Collegerunt. 3)ri<$t bei pelra doli ab. 

Hist prof. 989. jefct 612. mb. q. s. XI. Annalet Lauru- 
tenses, Mon. SS. I, 129. Dann s. XIII. f. 75. Stotij über 
bie .Rinbmety in ftltaicft nnb bie Dingolftinger ©?> 
nobe, Mon. Leg. IIb, 171. unb *V. Gotehardi, f<$on 
ton $rrb benufct, f. »r$it> IV, 212. 

Hist. prof. 990. jefct 610. früher Hist. Lat. 147. mb. q. s 
XIV. cf. Lamb. I, 510. 574. 575. 666. II, 306. Sntfrält 
1) Euihardi V. K. unb Annales, Mon. Sangallensis , f. 
Mon. SS. I, 132. II, 436. 727. II) nur jufäüig bannt }u* 
fammengebunben, f. 82. Catalogas ep. PaUvien- 
si am mit 3ufäfcen, welche bcm Sigmar mgeföriebrn 
»erben. A. D. 250 Philippas — 1284 Werinhardus, unb 
Don ^weiter $anb: sedit usqoe ad a. D. 1313 et cente- 
narius obiil et vacavit sedes. A. D. 508 gens Noricornm 
u. f. to. tWe« gebrutft M bei 9tctu$ 11, 339 — 380. Die 
jweite §anb £at grojje $tynli$feit mit berjenigen, toel($e 
bie Annales Cremifanenses glofftrt fcat. — Die erfte Seite 
ifl abgerieben, weil fie früher bie auf ere fear, aber föfeer» 
lieft abji$tli$ rabirt. Siu 3$eil ber S<$riftjüge ifl fpäter 
nachgezogen. 

Hist. prof. 992. jefct 614. früher Hist Lat 249. Ermoldus 
Nigellus. Lamb. I, 502. 554. Mon. SS. H, 464. 

Hist. prof. 1009. jefct 608. früher Amb. 272. mb. q. 8. XIV. 
Lamb. I, 511. 575. II, 795. Chmel I, 548. Huf ber er* 
ften Seite fte&t, etwa s. XVI. Uber producta ex Mona- 
sterio S. Floriam iupra Anasum etc. Dann *bie Stamm* 
tafel ber Sta^fommeii S. fceopolb«, unb auf ber Stäcffrite 
bie SBibmuug an Ulbert Pfarrer in SSaibtircfcen. Huf 
bem folgenben SJIatte flehen unbebeutenbe *8iina(en 30 — 
1274. 'Sann unter ber Vufförift Generatio Leupoidi 
bad fogenannte *Chronicon Florianense, grbru<ft 
bei fRauä) SS. I, 215 ff. mit JRanbbemerhingen, bie tum 
Ulbert ju fepn föeineu, unb einer Meinen gortfefcung, nrbft 
SRefroiog, f. C&mel a. a. D. 



Digitized by 



SBien. 



483 



llist. prof. 1035. jffct 90 70. De regtut principalibus, secun- 
dam Chronicum EusebH et leronimi. Ex Coraduciorum 
bibüotheca. ttbfcfyrift, mit riurm an Stubolf II flrrta)trten 
SJorwort imb ^v iIo ö 1)011 Rudolphus de Coraduciis. „Pri- 



nif in 621. rer «jjfrauSgfber behauptet, Ooaphrius 
Panvinus tyabt bird audßrfajrirbrn. 
llist. prof. 1053. jctf 3284. ch. duod. s. XV. £te Flores 
Temporam br6 Hermannus- Minorita. 9ta$ Äbolf, qui 
7 annis el ono mense regnavit, folgt: 1297 in feslo 
penthecosten unb am Stanbr : Heinricus surdus de Eych- 
tet que secuntur addidit. Snbe : Wenceslaus rex Boe- 

mie cum Gala regina (1362) moritur imperatrix 

suprascripta etc. 
llist prof. 1070. jcfct 3028. Oucis Ernesti expulsio, 
ifl bat Srutfcfee öcbicfct, f. $offmann @. 33. Raupte 3«t» 
fa)rift VII, 253. ttuf brm Umfölage ftnb folgntbe grag* 
mrnte eine« 9irfro(oge* s. XIV. Oct. 21. Otto abbas 
in Lambaco (1241). — 23 Chunradus abbas (Garst. 
I (82). — 27. Wernhardus abbas Lambacensis (1264). — 
28. Margarita regina Bohemie et Austrie (1267). Fri- 
dericos abbas in Garsten. Syboto custos S. Ypoliti. — 
31. Ulricus ep. Palaviensis qui obiit in Apulia (1221). 
Leutoldns de S. Zenone prepositus frater noster. — 
Nov. 1. Chunradus canonicus pincerna Salzpurgensis. 
Hist. prof. 1083. jefct 3282. ch. duod. s. XV. 9ta* brr 
Vita Neminis unb einigen aubrrn ®tüten f. 8. Inc. Cro- 
täca Boemorwn ab ipsorum inicio conscripta de multis 
excerpla aUis provinde illius cronids que ita breviata 
memoriam inducit posteris et tradila (fo) qui fuerunt in- 
ventores terre iuaices duces principet reges et episcopi 
arduepiscopi scriptotenus reucta. Primas inventor terre 
Boemie fuit Czecn — A. D. 1424 Zyzka nequam mori- 
tur qui multa mala fecit in regno Boemie. 
f. lö . Conscripcio super fundacione monasterü S. Ma- 
rie in Rudnicz et opere ponäs ibidem per venerabilem 
Johannem IV Pragensem episconum 24um facto. In no- 
mine Domini amen. Cunctis ndelibus — sempiternam. 
1329 — 1338. «ubtrce »öbmifa)c unb 2atriuifd)f, buitu 
f. 28'. Uta prophecia est Rome facta a. D. 1303 per 
quendam devotissimum doctorem in agone mortis. Za- 
charia Quia non trahet ullas eoam tcrciam Hocque pro- 




defectum." £rr erfle «bfojnttt brr &$ro* 



Digitized by 



484 



SBicit. 



pheta novus veniet sub tempore per quem — Sub quo 
tunc vana cessabit gloria cleri. 

f. 29'. fiiir neue ^rop^e&eiung. Nunc explano nunc ex- 
phano quod deus regem dabit Qui tyraunos et paganos 
in brevi subiugabit u. f. \v. 

f. 37. Portentuosos eventus terrendaque prodigia bia 
Rmula nam rabies illos mordebil atroci Zakaha, quia 
non trahet ullas eam Hocque ti. f. w. bi« gloria cleri. 
Uta metra $unt rescripta ex anäquo exemplari per do- 
minum Pesskonem Regestratorem quondam Cancellarie 
Regte de quo se vis ipse expedire potuit a. D. 1394. 
f. 40'. ititije Slniialen. A. D. 1214 Weuzeslaus 1 rex 
est coronatus. Eodem anno grossi fabricati sunt. A. D. 
1295 Plznam struxerunt quam novam nuncupaverunt. 
A. D. 1306 u. f. u>. A. D. 1405 fuil magna inundacio 

robora evertentes. A. D. 1316 in die Bonifacii 

natus est Karolus imperator. A. 1345 Karolus electus est 
ii. f. u>. bi6 1415. Idus octavo lunii hora quasi XI vel 

hora terciarum fuit eclipsis solis noctis. A. 1396 

rex Sigismundus — sexta. A. 1410 in divisione — sunt. 

Sann allerlei @tütfe jur ©efcbictyte Söhnten« s. XV. 

f. 70. Ännalen. A. D. 1346. Nova civitas Pragensis 

fundalur bis (1438) in Wratislavia permansit 

©nbe fefrlt. S3cn 1410 an autfityrity? 2 »latter. 
f. 104. Prophecia Gamaleoms. 
HisLprof. 1094. mb. s. XIV. Hermannus Minor ila bid 
1336. gebü. 

Hohendorf, fol. 7. jefct 349. mb. s. XV. Marti nus Po- 
lonus ed. I. mit Der gortfefcung bei Bern. Guidonis 
bi6 1328. Sie papissa a(* 3nfafc am Siatibr. Sie 3«M 3 
jaulen ftub brigefcbrieben, aber nidjt 50 auf ber ©eite. 
(Snbe ber Äaifer Constantino VI. Sie $äpjle foflen na$ 
ber Sorrebe bid Slem. IV flehen j im Znt folgt auf 
Clem. IV — cerlificavit. Mortuus etc. (nc) Gregorius X 
n. Lumb. bi* Adr. V — suus reliquid suspensam omnino 
cessavit. Sa^i am {Raube: Hic finiantur cromea Mar- 
tini Polonii. aha que hc iuper adduntur nimis eucemete 
pommtur, set in texterno sequenti latius et lucidius in- 
eeruntur ab alio artifice. 66 folgt ned) SRtfoI. III, War* 
tin IV, ^ouorins IV — 6 die intrantis Maii, gan$ für*; 
bann Romanum imperium — est defunetus. Cromea de 
suinmis pontifieibus et imperatoribus es dicersis gestis 




SSBifö. 



485 



ipsorum per frairem Martinum domtni pape penüencia- 
rium et cappellanum compilata. — f. 39. t>oit aubrrrr 
$ant>, DtrQri^t berfrlben, »elcfer bif Stanbmrte oben förtfb: 
Huc taque cronica fratris Martini Polonü ord. Fred, 
prolenditur et finitor. Nicholaus III n. Rom. de domo 
Ursinorum — in Domino quievit. Martinas IV n. Galli- 
ens de Bria — post mortem. Hon. IV n. Romanus — 
S. Petri. Nich. IV. n. Lombardus — in potencia non 
raultum. Celestinus V convers. heremita — (loh. XXII) 
1328 suo post tempore scribendornm. Expl et fmUwr 
hie opus fratris Bernardi. Hie sixternus est de cronica 
fratris Bernardi Guidoms ord. Fred. 
f. 44. Honorii Angustodunensis Philosophie Muudi, libri 
3—6. wie in ber $anbf4rift Hist pror. 665. 
f. 62. Berengarii ep. Biterrensis et postea eccl. Rom. 
card. de exeommunicatione Uber. f. 75. Concilium apud 
Valem Guidonis celebratum a. D. i2iß. Ad decas et 
honorem — sapponantur. f. 75'. Conc. celebratum apud 
Castrigonterü a. D. 1231. Nos intimo mentis u. f. u>. 
fRodj mehrere Soncüifnbefölüffe, julcfct Turon. 1239. f. 77. 
©rfdjrifbfii a. D. 1421 die 4. mensis Decembris in ci- 
vitate Andegavensi. 
Hob. fol. 80. jffct 7010. ch. s. XVII. Privileges, Investiere 
et autres actes concernans le ducke de Milan et ses 
deppendances concedees par les Empereurs d AUemagne. 
S3on 1396 an. Sarin and) fol. 192'. Tristan* Chalci 
scribae Medioi nuptiae Maximilian* Austrii et Blancae 
Sfortiae Romanorum regum. 

Höh. fol. 102. jefct 7218. ch. s. XVI. ift ber Willelmas 
Gemeticensis. 

Höh. q. 23. jrfet 2647. mb. s. XV. granjöfiföe 98rlt< 
(^rouif, bffonbrrd granfrricd bftrrffrnb. Cy commence 
Ii VI e aages du monde qui est apelles le temps de grace 
poor la grant grace que Diex fist a lumaine ligniee 
qoanl il vault vostre humanite prenre et dure iusques a 
la fin da monde. En cest premier an — (1322, bir 
3a$re*aa&l*H fehlen.) En cest an ot victoire Ii roys 
demgleterre de ces anemis que Ii cuens de Lencastre 
avoit esmeus contre lai. Si avint que Ii roys ot bataille 
contre eols. Et fu occis Ii conles de Herefort et Ii 
cuens de Lcnccstre prins. et pluiseurs aultres barons 




486 



SSBictt. 



qoi toot furent pendu, et Ii coens de Lencastre ot la 
teste copee. 

Ius can. 18. jrfct 2070. enthält fpätere fanoitifttföe @aa)en 
in grojjer güfle. f. 90. ein $apfif atalog bis Sodann 
VI. f. 103. lesa Christi fidelibus universis eiusdem do- 
mini nostri servis Amol du s ord. Pred. minimus advo- 
catus pauperum. (Sin ()öa)fl intere)Tante6 Stütf. fcmolo 
tpitl gegen ben $apfi ritte Ätr^enreform burebfefcen, rr 
glaubt baju burd? göttlia?e ttingebuug aufgeforbert ju 
fenn, unb behauptet, im ttinüerftänbnij} mit Ä. $riebriä) 
gegen Snnocenj IV ju fyattbelu; trieOeicbt flammen Don tym 
bie Ärnalbiflen , treibe oon ©regor IX unb 3nnocetij IV 
trielfaä) gebannt ftnb. — f. 105« folgt ofcne Sbfafc eine 
©ä)mä&fd&rift auf 3nnocen$ IV. (9Rttget(>eilt bon Dr. 
®iefebrea)t.) 

los can. 38. jebt 2153. f. 94. am Staube manu s. XII: 
Haec conscriptio inventa est in scrimo Loupoldi mar- 
ckionis in quo reliquiae eius reconditae sunt ab Oudarico 
Pataviensis $cclesiae episcopo, quando capella eius Gor- 
zae dedicata est, quae super portam eiusdem urbis edi- 
ficata est. Hanc cartam communi consilio suoram con- 
scribi fecerunt Peringerus Pataviensis episcopus et Adal- 
bertus marchio. Serviciam quod infra notatur debet dari 
episcopo, seu archipresbitero ; duobus annis archipresbi- 
tero, et in tercio episcopo. Simile dimidius modios, et 
integer polente, et tres friskingi, et 5 ydriae vini, vel 
medonis, et 10 ydriae cervisiae. (Si ipse?) episcopus 
tercio anno ad(vene)rit, debet Uli duplicari. Insuper 
5 modii annonae denlur. 

Ius can. 39. jefct 2141. (Sine barin beftnbliä)e Äanonen* 
fammlung beftimmt ©raf 9teifa$ bei Steiner p. 241. 

Ius can. 42. jrfct 2147. Snt&ält biefelbe & an onenfamm* 
lung tote 39, natfr S&einer I. 1. 

Ius can. 45. jrfct 39h. mb. fol. s. XII. Codex Udalrici 
Babenbergensis, früher Sengnagete (Sigentyitm. Lamb. I, 
504, 557. Stuf ber lefcteu (Seite ftefct s. XIII. 'Epitaph, 
ducis Friderici Austrie et Stirie. Forma iacet — enteis 
iste. 

Ius can. 53. jefct 2162. mb. fol. s. XIV. «uf bem btnte» 
ren £e<fblatt (letyt: Notandum quod Uber iste colleetus 
ex dictis iuris quasi per totum. completus est a Hein- 
rico sacerdote. anno Domini 4348. infra tempus pen- 



Digitized by 



SSBien. 



487 



tkecottes et paschale. Ute Uber est mon. Scotorum in 
Wyetma. Sarin Summula Iuris ti. a. m. Dann rinr 
fifcronif ber ^apjle unb itatfer bid auf Siemen« V 
( — feliciter mereamur.) unb $einri<$ VII, mir brfouberrr 
Scrücfjt^tigung brr ©eföt^te be« 4tir4rnrr$t6. ÄnfangS 
fefcr furj, fön utc fte gegen ba« Snbe 33rau<$bare6 einmal» 
ten. £te neuere SJejeicfcnung tft Cromce Romanorum 
ponäficum et imperatorum accurtate. f. 87. Nolandum 
quod sequens tractatus oollectus est ex cronica Her- 
manni Contracti quam ipse de novo Testamento subtili- 
ter compilavit. Iesus Christus etc. las 6nbe lautet: 
1313. Vir vere katholicus Heinricus imp. post ass. b. 
M. V. quo die communieaverat secundum quod in omni- 



facere consueverat viam universe carnis est ingressus. 
Ex cuius morte qualis luctus per totam Alamanniam et 
suam mortem audiencium principaliter aput eum existen- 
cium. non arbitror aliquem posse sermonibus explicare. 
De quo dominus Petrus archiepiscopus Moguntinensis 
fertur dixisse: In quingentis inquit annis non credo ho- 
minem vixisse. cuius mors maius dampnum intulerit toti 
mundo. Quomodo autem vel quali morte transierit ex 
hoc mundo, patet in versibus subnotatis. 
Annis millenis tria C X cum tribus I que 
Prohdolor Heinricus cesar probitatis amicus 
In festo duplici Tyraolhei Symphoriani. 
Toxalus (cod. Coxatur) calice moritur domino mi- 

Serante. i. prediettor 

Iure dolet mundus quod lacobita secundus 
ludas nunc extaL mors cesaris hoc manifestat. 

lus can. 60. jc&t 410. ©riefe SJtf^of 3<>M"n* 
® trag bürg u. a. m. fie&e e&mcl II, 312. 9)ala<fy gor- 
melbü^er, »b&anbluugen ber f. 39ö&m. (Sef. ber SEiff. V, 
2. 1843. p. 237. 

las can. 64. jefet 5113. ch. fol. s. XV. SWeifiene Wtrnfificfe 
tom Äonjlanjer So n eil. f. 131. ein einzelne* Slatt, 
worauf Privilegia aureis litteris supra valvas ecclesie 
Spirensis scripta. Dümge Reg. Bad. p. 29. 

los can. 69. jefct 5116. ch. fol. s. XV. »riefe unb gfrett* 
fiücfe , bir fiefc auf bad 99 a * I e r 6 o n c i I bejie&en. Sic 
epistolae Frid. imperatoris ftub toen griebriefc IV. 




contra morem aliorum prineipum 




488 



SBien. 



Ins can. 80. jefct 2186. frityer Hist. LaL 462. Lamb. I, 654. 
mb. oci s. MI. Sntyält naa) einer SWitt&eilung M $erru 
Dr. @iefebre<$t biefelbe, unter $af<$ali« ü »erfaßte Jta* 
nouenfammlung wie Cod. Vat. 1346, roeldjer in 
3#einer6 Disquisitiones crit. p. 345. betrieben iß. Sor* 
angrflellt ifl auf ben erflen 12 SJlättern ein Chron. Rom. 
pontificum Don Sonijo, nam(i$ ein ÄnSjug aus bem 
4teu 99u$e feine« SBerfe* de vita christiana. 

los can. 81. jefct 2171. s. X. Collectio canonum, bc* 
fa)riebeu bon Ü&einer, Disquisitiones crit p. 143. 

los can. 83. jebt 449. früher Theol. Lat 198. Codex 
Carolinus. Lamb. I, 501. 543. ©o)on 1820 tum $er| 
Herflügen. «r$it> Hl, 83. 

Ius can. 84. jefct 2177. s. XIII. 3b o# Exceptiones regu- 
larum ecclesiaslicaram. f. 79. Jöerfc&iebene ®tü(fe über 
bat SSer&ältnijj ber ©riec^iföen Äin&e jur 9tömifa)en unb 
bie ©efanbtföaft be# Jtarb. Gumbert 1054, geförieben für 
einen getoiffeu Panlhaleon. — f. 89. Nogae coiusdam 
Greculi contra observationes Lalinorum. — f. 91. Petri Da- 
miani liber Gratissimos. (©iefebre^t.) 

los can. 90. je&t 2182. früher Theol. 494. mb. fol. s. XII. 
8Itaic$ifc&. RegulaS. Benedict! u.a.m. — f. SS — 123' 
ein SRartyrcIogium mit beigefügtem *9te(rolog. Seiber 
ifl fe&r S3iclee auSrabirt. 

las can. 91. jr&t 2178. mb. fol. s. XII. Anno d. i. 1139 
ti. f. to. Canones concilii Lateran, unb aubere. 
De reformanda religione ecclesiarum. Stataimos ut st- 
qois symoniace — quiequam aeeipiat. Dann naa) leeren 
Slättern f. 5. Voluntati vestrae reverentissime pater — 
peccatis. unb ein ©rief SugenS III an Srjb. SRopfrS von 
Stabenna wegen ber $cirat& beS Goil. Traversaria. Ä Ec- 
clesiarum Dei rectores — prohibeas." — f. 6. bie Äa* 
uonenfammlung, »eldje feiner bem $itbrbert bon 
SRanS auftreibt, Disqois. crit. p. 165. — f. 173. »er* 
trag ÄalirtS 11 mit $einria) V, bemt&t Hon. Leg. II, 75. 
— f. 173'. Sanctorum patram exempla iu f. to. Canones 
concilii Later. 1123. «rdjiü III, 545. Tann '»riefe 
StigenslII Don (1146) 3uni 2. 9Rai 25. fcierau« grbrueft 
bei feiner p. 208. 209. »oejef n. 268. 269. 267 ; x>o\\ 
anberer $anb ber Sugent vom 5. 3uni (1145) unb 2u« 
eine III vom 20. «ug. (1144). ib. p. 210. 211. mit 



Digitized by 



SStett. 



489 



n. 255. 251; unb tmeber toon anberer $anb 8ug. üoit 
(1146) ©ej>t. 13. ib. p. 211. unb n. 271. 

los can. 99. jefct 2198. q. s. IX. Collectio canonum, 
befa)riebrn Don affiner, Disquis. crit p. 152. 

Ius can. 101. je&t 495. früher Hist. LaL 26. mb. M. fol. s. XIV. 
Inc. statuta provincialiadominiPetri grjbifa^of« t). 9Wainj. — 
f. 30. Inc. constitutione* doiräni ClemenUs pape cunti 
promulgat (sie) per dominum Iohannem papam XXII. — 
f. 58. Inc. prologus et miraculorum insignia S. Quiryni 

«loriosi regit. 3nerft bie Passio, bann f. 63. bie Trans- 
atio „Cum S. Bonifacius (Ouorum onus comes primus 
Bawarie alter Okarius Burgundiorum dux fuit. quem a 
prisco gens propter ingenciam ossium suoram Ossigeram 
vocitabant. Versus : Hoc sibi re proprium gens dederat 
tytulum. Qui filium u. f. rv. Smmer mit 83erfen at* 
mifät] nia^td üon Norix unb Theodo.) f. 68. Miracula. 
las can. 105. jefct 2213. saec. XII. vel XIII. oct. Vuf ber 
gtpeiten ©rite pon f. 42. beginnt eine anberr $anb-, naa) 
Dr. ©iefebrec&t* 33ermut£ung ifl bie ^anbfc^rtft in Stalten 
gef^rieben. Sie früberen iöepfeer jeigt bie Sufc&rift: Li- 
ber monasterii b. Marie Magd, in Franckentall inter 
Spiram et Wormaciam iuxla Renum Canonicorum reg. 
ord. S. Augustini. gine jfano neufamm lung. f. 9. 
SJifolau« II Decret über bie $apfhva$(, mit ben Unter* 
fünften, totlfy mit ber Mon. Leg. IIb 176 nie lb bejeiaV 
neten $anbfa^rift giemlia) überemftimmen. f. 10. ©enb* 
[abreiben bed $apjlea Kiemen« (SBicbert) Qaantae el quam 
pestifere — albare peccatorum, audj im Cod. Udalrici 
(ed. Ecc. I, 177) entbalten. — f. 11'. Sammlung tum 
SMfyielen über bat S3ert>ä(tuifj üon $apfl unb Äaifer. 
Sixtus papa a quodam Basso — (Leo II) veniat ordi- 
nandus. Inc. hystoria Karoü Magni regis Francorum 
el decreta b. Stephani Adrianique papae. Tempore ex 
quo Longobardi etc. enthält Äbriand £ateranenftfa)e ©9* 
nobe t>on 150 »ifajöfen. »ergl. «rd&iü V, 83. — f. 13. 
Inc. Decreta Leonis pape. Convenit unb Item decretum 
eiusdem pape Leonis. Quod domnus. f. 14'. Ex decre- 
tis Paschtun pape ad H. imp. Regnum, benugt Mon. Leg. 
IIb, 166. 168. 65. Dann ein S3er^eia)nig ber Könige 
von Stallen. Alboinus rex Longobardus rex in 
Italia regnavit a. tribus el mensibus 6. Accepit regnum 
a. d. i. 568. obiit a. d. i. 572. bi* Obiita. D. 1002. Quando 




490 



»ten. 



Heioricus rez coronam accepit. 1013. mense Februario. 
hierauf falfa)e Decrrtalen u. a. 

f. 37. SBenric&6 »rief an ©rrgor VII bei Marl. Thes. 
1, 214. unb bcr bem Sigebrrt augrförirbene p. 230. £\t 
#anbfo)rift gibt, obgleid) fe&lerfcaft, boa) viele Jöerbefferun» 
gen gegen ben Srutf. 9hut folgen Äutyüge au« faitonifti* 
f<$en ©eifenj f. 88. OUonis I edictum, Mon. Leg. II, 
32. (anno 3. 30. fe&lt). 

f. 94» (Sine Sammlung Don Seifpulen, wie Jtaifrr bie 
^äpfte abgefegt £aben, bie auf Otto I unb SBenebict. Le- 
gilor in eisdem gestis (Rom. pont.) quod Ursino et Da- 
maso — nunquam se papam electuros absque eleciione 
vel assensu imperatoris et filii sui. 

Iiis can. 114. jefct 551. mb. q. s. XIII. enthält 2 t>erfa)ie* 
bene, nur aufamnieugebuubeue Steile, juerft Urfunbru M 
©aljburger ^omfapttele ) barumer f. 9. Reg. Frid. II. 
G70 unb viele päpfllicbr. 

los can. 127. jefet 2227. früher Theol. Lat. 509. mb. q. s. 
XIV. * Constituciones papales fratrit Gwidonis. Frater 
Gwido tytuli S. Laar, in Lucina miseratione divina presb. 
card. A. S. L. ad perp. rei memoriam. Postquam Deus 
— 4. Idus Maii. Hauch I, 98. Kollar Anal. I, 1. 
f. 10. Constituciones concuH Lugdunensis. Ut circa — 

Procedat. 
. 27'. Constituciones provincialis concthi (Salzburgensis) 
von Gr&b. griebria^. Ad honorem — conlemptores. 
f. 42. Constituciones synodales Patamensis episcopi. 
Quoniam sedes — ap. S. Ypolitum a. D. 1284. 16. Kai. 
Aprilis. 

f. 54'. Deagl. von SBeru&arb von fyiffau 1293 in oclava 
loh. bapt. Pattavie. 

f. 55. £edg(. 1294 feria 4. post dorn. Reminiscere ap. 
S. Ypolitum. 

f. 5b'. Innocentius : Etsi animarum. D. Neapoli 11. Kai. 
Dec. a. 12. (Hist. prof. 915.) 

f. 61'. SRartin« IV »ufle für bie miitbern Stötten Ad 
fructus oberes. Ap. Urbem veterem 4. Idas Ian. anno 1. 
f. 62. ©rrgor« X SrauSfumt ber ®efefce griebricfc* II. 
Reg. 389. Lugdoni 15. Kai. Sept. anno 3. 
f. 66'. J>e«felben Sude für bie Siftercieufer : Licet ad hoc. 
f. 68. Reg. Rud. 376. — f. 69'. griebricfce II (Sbtct gr> 
gen bie @tabträt(>r, bringt Mon. Leg. II, 286. Samt 



Digitized by 



SEBtett. 



491 



uoA Sonifaj VIII ©treiben „Mulieres quas vagari, 
„Clericis laicos (Reg. 281) unb „Super cathedram pre- 
minencie. 

Jus can. 130. jr&t 611. früher Hist. 157. mb. oct. s. XII. 
Incipiunt Salutationes u. f. tu. toie brr Codex Udal- 
rici, uub au« bemfrlben ii. 5 — 8. 10. 15. 16. 18. 19. 
21—23. 25. 26. 29 — 32. 35. 37. 38. 41. 44.46.47. 
50. 53. 57 - 59. 77 — 79. 81. 82. 87. 94. 99. 113. 
104. 123. 122. 125 — 127. 129. 131. 132. 134. 136. 
138. 139 (Datum Albani 12. Kai. Aug. ind. 2.). 141. 
144—146. 165. 163. 167. 168. 214. 216. 235 — 237. 
187 — 193. 195. 196. 200. 198. 199. 201 bie excres- 
cere. 315. 258. 211. 212. 254 — 257. — f. 44'. JBw- 
scovi ad episcopvm. — 202. 203. 207—209. 218. 221. 
223. 233. 234. 242. 243. 246. 247. 277. 278. 288, 
314 h. a. b. c. f. d. e. 305. 306. 309. 311. — f. 61. 
Nota. De quodam excommunicato rem mirabiletn. Ho- 

funtiae erat quidam negotiator — videatis. Valete. — 
19. 320. 159—161. 163. 322. 324. 326— 330. 335 
337. 333. 334. 336 (D. Beneventi 15. Kai. Nov.). 
f. 69". Epistole Ivonis Carnotensis episcopi. 
ün Urban II de I. quondam Suess. episcopo. Aadivi 
nescio quorum — prebeatis. — Regt Anglorum de ab- 
ioluto a sacramentis et fiducns N. de Septoho. In lit- 
teris a — impendissem. — C. abbaü S. Mariae de con- 
secratione altarktm. Consuluit parvitatem — arbilratus. 
Vale. 

f. 70*. 'Srief M Samberg er SiUxul an jBrjb. «. toon 
' Wainj. Primum quidem — devotiores. Über bie 89e* 
brütfungen tyrrr Jtir^e bur<$ einen Ungenannten, 
f. 71. Ep. Ivonis an Fr. 0. de excommunicato incendia- 
rio. 8m 6nbe ber ©eite abgebrochen, 
las can. 133. jefct 629. mb. oct. s. XII. 'Srieffamm» 
(ung Grftbif$of (gberbarb« t>on ©al&burg. 
Staran (lebt *Hesso schol. de concilio Remensi. 
Dann ßnb auf einige früher freigelaffene SHätter bieSriefe 
bei Xengnagel (Monum. adversas schismaticos) 24 — 28 
eingetragen, too ftatt Innocentius — P(aschalis) }u (efen 
tft unb 27. ftatt Henrico — AR. Sarauf folgen fortlau* 
fenb getrieben bie Sriefe bei Radevicus ed. Urstis. p. 
265. mit Dat. Anagniae 12. Kai. Oct unb bie beiben 
p. 270. Dann fangen fdjon »erföirbrite §änbe an, juerft 



Digitized by 



gBtett. 



über C. abb. Biburgensis , barouf Tengn. 29. 30. $trr 
unb na$ 34. feblt ba* auf rre »latt einer Sage, toobura) 
Mf »riefe unbollftanbig (hib. — f. 18. »riefe über *bt** 
roafjlcn in @. 9Rid)ael in Samberg unb Aremtmünfter, 
bierau* gebrufe bei Ludewig SS. Rer. Bamb. I, 837 — 
848. Ztytoifcbrn f. 20'. Tengn. 31-33. — f.25'.grag» 
tnent einer @$enfung an eine SRarirufiraV. JDann 
Tengn. 34 — 37. — f. 28'. Die »riefe bei Radevicus 
p. 318 (oon «lecanber) unb 321. — f. 34. Tengn. 38. 
— f. 35. Rad. p. 318 (Victor), f. 36. 3tebe *or einem 
SoncÜ gegen Kleranber III, unboflflanbig. — f. 39. Rad. 
p. 327. boflflanbtger, an ©bewarb boit Salzburg. Dann 
Tengn. 39. 40. Rad. p. 333. 336. Tengn. 41 -52. 54. 
53. 55 (Dat. Anagnie) — 61. 63. 62. 64. 

Ins can. 136. jefct 2240*. früber Theol. Lat 180. mb. s. 
XIV. duod. Lamb. II, 310. Sin gragment mit einem 3$eil 
ber befannten, hinter bem Chron. Reichersberg. gebruft* 
ten $a ff au er »riefe. 

Ins civ. 10. jebt 3036. früber Ambr. 143. ch. f. bom 3- 1462. 
©acbfrnfpiegel, bie golbene »ulle, griebri^S II 
Sanbfrieben (benufct Mon. Leg. II, 312). Lamb. II, 691, 
$offmann p. 229. Mone, «njeigrr 1839. VIII, 37. too 
noö) mehrere 9ted)t*banbf<briften betrieben pnb. 

los civ. 11. jefct 338. früber Ambr. 138. Umb. I, 512. 513. 
581. 582. II, 652. Karoh IV bulla aurea, unb B. de A 
de expeditione Italiae reefe instüuenda. ©ebrutft bei 
Datt de pace publica p. 578. 

Ins civ. 14. jefct 2087. 3>te Semerfungen über SSabt unb 
Sob einiger ftäpfle flehen auf bem borlebten Statte unb 
begeben fia) auf ba* 13te unb Ute 3<»brbunbert. (GMefr* 
breast.) 

lus civ. 26. jefct 9031. ch. fol. Sine Sammlung neuem 
&bf$riften bon brrfa)iebenen Rauben, boa) älter al$ Lan- 
becios. Der größte Sbett ifl au* bem Cod. Lauresha- 
mensis; ferner f. 100. eine ganj furje *Fund. Arnorba- 
censis, f. 101. *Caroli Magni prol. de correctis lectio- 
tubui ofßdorum, außerbem Urfunben, tooruntrr St. U. 
f. 9. Dagobert für ©eijjenburg $ Reg. Kar. 591. 778. 1014. 
1504, auf fol. 79. 71. 62. 1. — Reg. imp. f. 45. ■. 
737; 'f. 75. n. 1074; f. 96. n. 1083; # f.54. n. 1191; 
•f. 55. eine anbere für Confanga Dom 22. 8pr. 1015 j 
f. 58. n. 1396; *f. 74. n. 1497; f. 4. n. 4434. 



Digitized by 



SBtrtt. 



493 



Ius civ. 76. jefct 9351. Seifridi abb. Zwettlensis codex 
Rudolf in os, f. Lamb. I, 508. 561. u. ®crberte Cod. 
ep. Rad. 83orrebe. 
Ius civ. 78. jefct 9080. ch. s. XVII. UnbolIfWnbige «bförtft 
M Dtplomatart brr Äanomfer »on ©. SRaria in 2Rag» 
beburg (Ladewig Reliqaiae Man. II, 333), anflau be* 
ausgeliehenen Original* gurü<fgefe$rt. Lamb. I, 505. 557. 
*r$ib I, 450. 
las civ. 82. ift jefct im «nfctb, Oest. 106. 
Ins civ. 115. jrfct 8453. 9tur Iofe Slätter in fol. foOten 
laut M S3cr^rtc^iiifTr6 21 fepn, fttib aber nur 7 cbfr 8. 
I. enthält nur ein Strfrript bom 3- 1611, tt>el<$e* brm 
ffltagifhrat uon ©im $infi$tltc$ be6 3)aue* einrr neuen 
Synagoge jugefäitft ttmrbe. 
II. einige Grcerpte au* gebruften C&rontfen, torlose bei 
UrfHfuiS, §refyer u. f. tt>. bortommen, uub bie ÜDtain* 
ger, 3Bür}burger, Grfurter u. a. 3ubenfc$aften an* 
flehen. 

$ur$au* ni<$t* 9leue* ober ttnbefanntet. Chmel. 

las civ. 174. jefct 3404. ch. in fol. min. Manuale protko- 
collorum Iohannis Beyr de Ochsenfurt clerici Herbipo- 
lensis dioc. Imp. auctorüate notarü etc. S3ott 1478 bi* 
1508. ßntyält auf 302 Slättern lauter $rit>atfa$en, 
Seflamente, 9)rojeffe u. f. n>. Deutfty unb fcateiti. Kuf 
bem Umf$lag ifi ein Diplom fron 1448 Rome, Segtttma« 
tionSurf. tvetlattbS St. ©tgismunb für ftorpfypriu*, natürl. 
©o$n Ioannis de Eckingen alias Sydenmeyer civis imp. 
civ. Constantiensis. Chmel. 

las civ. 186. jefrt 2873. früher Hist Ltt 73. Stei^Sgf« 
fefce pon Stubolf unb 8Ibre$t, unb ÄarlS IV golbeue 
IBufle in Überfefcung. $offmann p. 261. Mon. Leg. II, 
431. Sntbielt früher auä) Sber$arb bon SBinbe*. Lamb. 
I, 514. 582. 

las civ. 273. jefct 3269. Iura Bohemie. ßatetmföe Über* 
fefcung be* ®efe|>bu<$e6 ÄBnig SBlabielatoS (f)rag 1500) 
für Äönig gerbinanb I, bon Rodericas Dabravas a Du- 
brava. 

Lun. in fol. 2. jefet 3763. ch. s. XV. *uf bem lefcten Statte 
eine fa)(ea)te (Softe ber feltfamen falföen Sufle 2eoS VIII 
für Sinfiebeln bon 965 Nov. 11. Hartmann Ann. He- 
remi p. 71. Conf. Mon. SS. V, 70 lin. 50. 

Lud. in fol. 44. je|t 1193. mb. fol. s. IX. ©in fefrr föön ge* 



Digitized by 



494 



äBtrn. 



förirbener Sbangrlieucober. Äuf ber lefcten Seite *9}a4* 
xid)t t>on ber Simpet&unfl ber Jtapefle bur<$ Srjb. Stemo 
1094 3uH 12. 

Lan. in fol. 47. jefct 3296. ch. s. XV. tfl bie C&ronif bet 
$riefler$ Andreas ad S. Magnum bon 6. ®. bis 
1422 unb fortflefe&t bie 1438. Storni bat SBerf über 
ba* Äonflanjer Soncil tu 7 feilen. Dann ba« ffrotrin* 
cialconcil QrbcrfcarbS t>. Salzburg 1418 unb eine @amm* 
hing t)on Stftenflütfen unb Senaten, befonber* über bie 
$ufjUenfriege, bis 1429. 

Äuf ba* Ie|te SSIatt fcat jemanb 1516 ein $rit>i(fg (je* 
förieben, n>obur<$ Vlerattber Don fDlacrbonien Ylluslri pro- 
sapie Schclavorum et lingue eoram für flute &rteg6$ülfe 
alle* 2anb ab aquilone usque ad fines Ytalie meridio- 
nales föenft, ut nullus sit ausus ibi remanere residere 
ant se locare nisi vestrates. Et si aliquis alter ibi in- 
ventus fuerit manens, sit vester servus et sem postea 
vestrorom posterorum. Dief fofl unter beu ©lauen no<$ 
jejt oerbreitet fei>n unb für e#t gehalten »erben. 

Lan. in fol. 48. jefct 2844. s. XVI. ch. „Seneca — schanckhung." 
#aflcue (S&rcnif t>on fcfterrricfc. 

Lud. in fol. 52. jefet 3911. ch. fol. s. XIV. CollaUones pa- 
tram. Item sermo de dignitate sacerdotom. Item Trac- 
tatus de morte. Item expositto Hagonis de S. Victore 
super canone misse. Item Vita S. Udalrici auf ben 
Ie|teu 7 Stattern, in 2 (Solumnen ju 32 3eilen. 3uerfl 
ein fummariföer 3«^lt ber H2 Kapitel. Item de orta 
et infantia S. Udalrici confessoris. et de ablaccione et 
profectu ipsius u. f. to. Egregius Christi confessor Udal- 
ricus ex Alamannorum prosapia exstitit oriundus. Cuius 
parentes Hucpaldus ac Dietpurga ambo quidem secan- 
dum seculi huius dignitatem clari et nobiles sed fide 
atque divina religione multo clariores fuerunt et nobi- 
liores. %flfo nadj äJeruo. ©nbc: Ipsa autem ut se sen- 
sit sanatam currendo antequam episcopus perveniret ad 
ecclesiam precessit eum laudans et Denedicens Denn. 
Chmel. 

Lun. fol. 121. je&t 3695. ch. s. XV. (Inhalt u. a. Le- 
ge nda S. Udalrici auf 9 S3(ättern in 2 Sofumnen. 
Egregius Christi confessor Udalricus ex Alamannonm 
prosapia patre seil. Hupaldo et matre Dyetpirga claro 
genere et divieiis huius mundi extitil oriundus, qui ut 



Digitized by 



gBtrtt. 



495 



moris est divitibus nutrici traditur u. f. it». Huf bem 
feierten Statte Collecta in 7 3fürn, bann einige äSttnber, 
unter brnm aneb bie ©ef($ia)te Don bent ^apfte nnb ber 
Jungfrau tute Hist eccl. 6. Clunel. 

Lun. in fol. 126. je&t 3337. ch. s. XV. Prot, in libros de 
moribus egregiisque dictis onmium philozophorum etpoe- 
tarum. Cum ex honesta vila gentilium ti. f. w. Äm 
©<$lu§ be* rrflru Staube* tft bte Cronica Markolfi nnge* 
Ijängt: Cum slaret rex Salomon. 3ft bte befaunte ®r» 
fd)id)tc Don Salomon unb SWarfolf. 

Lun. fol. 186. jefct 3663. ch. s. XV. enthält fdjon feit s. XV. 
£itfaminena,fbiiubrn 

1) Sermones — Et sie est finis huius pronunciamenü 
A. D. 1458. 

2) Passio S. Placidi auet. Stephano Aniciensi. Acta 
SS. Od III, 139. — Uystoria de S. Scolastica. 
Tempore quo lustinus — non cessat. 

3) 2)ie *Ungarifd;eu 2r gruben, tucl^e urftminglia) 
einen ab gefolgerten Staub au*mad)ten: V. S. Stephani 
regis, Hemerici filii eius, Gerhardt ep. Morosenensis» 
Ladizlai regis; Abrahe heremite. 

4) Legenda de S. Wilheltno. Inclite laudis ac perhennis 
memorie Pipini regis tempore — gloriam nominis 
sui. De S. Ruperte. Hodierna festivitas. aßeitertyiu 
De S. Gangolf'o. Vir itaque Domini — vivencium 

fiublicasse. De S. Corbiniano. Venerandus igilur Dei 
ämulus — iugiter sanitatis. 47 Kapitel. * V. Leo- 
nis IX. 9fadj einigen leeren blättern eine *9Jotij über 
geopolb b. ^eiligen unb *fßtx j. ber Sr$b. bott 
©aljburg bt* 1519. 

5) *Saljbnrger Segenben. V. Rudberti , Virgilii, 
Eberhardi, Hartwici. Translatio S. Marlini. V. Ge- 
behardi. 

G) *V. Ottonis Bab. „Scriptum?, unb Passio b. Ma- 
thye apostoh, ttuooQflänbig. 
Lun. fol. 190. jefct 3745. chart. Roberti Holkot in librum 
Sapienlie P. II. «m (£ube be* erften Staube* fteljt: 
Explicit postilla reo. doctoris et magistri Roberti Holt- 
got ord. fr. Fred, super libro Sap. scripta et finita per 
Fr. loh. Hachelstater de Ratispona professum tnon. S. 
Mich, in Maennsee a.D. 1441. ftuf beu legten blättern 
br* jipeitrit Stanbe* ift ber oerftfuirte Jt ata log ber 
Hrdjfo k. X. Staub. 33 




496 



aButt. 



©aljburflcr (Srabifdjöfe 'Urbs Iavavensis (bte 1429) 
f in ö ff4)nfbfit , bann ein ^apflfataloß (nur 9tamen) unb 
*»en. brr «bte t>on «Dlonfee. 
Lun. in q. 4. jefet 3825. ch. 3. XV. *uf bcm (Jinbanb 
s. XII. ein '»rief «ler. III. an 6r$b. <£. t>on 3Sain$, 
ba* Älofler 3Ronfee gn fc&ü&eu gegen fern Siffiof oon $aflau. 
Data Ferentum 12. Kai. Aprilis. 

f. 1. Tractatus de Contracfibus egregü doctisswwpie 



u. <i. m. Ubellus exhortans monachum ad Studium lec- 
cionis regularis et quedam impedmenta eius reprehen- 
dens. Religioso fralri Olhmaro Hager monacho mon. S. 
Queis in Werdea Aug. d. Iohannes vocalus de Spira 
professus in Mellico etc. Finilur Mennse . . . 1469. — 
Passio, translatio et miracula S. Quirini mit brr ®rün* 
bung«öff^i*te Don Srflrrnfee. — De S. Ruperte. Hodierna 
festivitas. 'Virgilio. *Vita et miraculis S. Erndru- 
d i s. Stm ®d)lui wieber ein $erfl. »latt au* einem 9le- 
froloa s. XII. mit fyäteren 3ur<i&en. 
Lun. in q. 13. ch. s. XVI. I. jefct n. 9378. Subscripta de 
institutione monasterii Altahensis inferioris Hermann** 
abbat ex vita S. Gotehardi et ex chronicis ac privüe- 
giis compilavit etc. Monasteriam istud ex consilio S. 
Pirmimi. 3 »lätter, bricht ab bei ben »nfedjtimgen be* 
Älofter* bureb bie ©rafen t>on Sogen unter griebri^ IL 
II. je&t n. 4024. *£er «nfang ber Vita Ottonis Ba- 
benbergensis (uoflftänbig Lun. fol. 186). 
Lun. in q. 37. jefct 11609. Chronologia brevis antiquissnm 
et celeberrimi monasterii Monnsee. 3fl eine Strbfit brt 
poiiflen Sabr^unbertd 5 Wig. Hund toirb barin citirt. 
Lun. in q. 59. je&t 3520. ch. s. XV. 1. Epistola missa a 
CPoli ad conc. Basiiiense de victoria Turcorum contra 
Ungaros et exhortatoria ad concordandum Grecos et La- 
tinos. „Reverendissimi — De mense Septembri." 2. 
Bulla Nicolai pape cum addicionibus Calisti pape de 
desolacione civitatis CP. et de modo obviandi et re- 
sistendi Turcis. 3. Epistola eiusdem Calisti pape ad 
card. S. Angeli protunc legatum de modo imponendi et 
colligeiidi deeimam pro subsidio contra Turcos ire vo- 
lencium. 4. Aren ff a collecta per dorn, ordinariom ma- 
gistrum Nicolaum de Lücielburg. 5. Epistola mag. Ber- 
nardi de Krayburg de obitu regis Ladislai. 6. OraUa 



sacre 




magistri Heinrici de Hassia 



Digitized by 



Google 



äBtett. 



497 



Nicolai Sagudini ad regem Alfonsum de expugnacione 
CP. deque geslis et moribus imperatoris Turcorum. 
7. Ep. missa a Turcis ad papam. 8. Due ep. de eadem 
re a Rod. misse ad mag. lonannitarum in Allem, et ad 
d. marchionem Frid. de Brand, protunc existentem in 
Ihemsalem. 9. Alia ep. ad idem valde lamentabilis 
card. Sabinensis. 10. Ep. de eadem re et aliis mag. 
B. de Krayburg. 11. Oratio ad idem per ep. Cuphensem 
ad regem LadisTaura. 12. Ep. d. Enee ep. protunc Senensis 
ad papam Nie. V de pugna Ungarorum et Turcorum. 13. Ora- 
cio collacionalis ad regem Lad. dum regnum Ungarie suseipe- 
ret. 14. Tres ep. mag. Iohannis de Spira. 15. Ep. 
mag. Georgii de Pewrpach de obitu mag. Reinperti 
inülwAg. IG. Ep. b. Bernardi ad Rupertum monaenum. 
17. Miracula d. Ludovici Arelatensis cardinalis et plura 
de eodem. 18. Liber ymnorum Aurelii Prudencii. 
19. Passio d. n. I. C. per melra etc. 20. Epistole 43 
breves et pulcherrime in 1 sexterno. 21. Sinonima Ci- 
ceronis cum certis epistolis et coloribus rhetoricalibus. 
22. De fundacionibus quorundam monasteriorum et aliis 
ex cromeis collectis. ©rünbung t?ou Dtciramecrüe, Ücgcrnfet 
u. f. tv. Allerlei 9totijeu utib Srcerpte, tooriuiter incflridjt 
SSraudjbare« feijn fann. 9lm@$luß: Cronica Ludwici 
imperatoris Quarti. ©ebr. Pez SS. II, 415. Boeh- 
mer, Fontes I, 148. ©riinbuug Don 6tal mit Reg. 
Lud. 1485. 23. Legenda de S. Nicoiao de Tolentino. 
24. De certis miraculis que contigerunt circa corpus 
Christi in Schlesia et legenda SS. Primi et Fekciani in vulgari. 
Lon. in q. 81. jefct 818; nU Ree. 3329. betrieben bei 
Denis II, 1538. Gutyält: 

1) mb. s. XII. Honorius de imagine mundi. Christia- 
nus ad solitarium quendam de t. m. 9t ad) inundato 
ftrbt Honorio votl). Sbct ber Snbicttoncubevrdmung 
LXX per XV m. addens XII — et fiunt M. C. XX. 
f. 38'. Lotharius regn. a. 8. Cuonradus 15. Fridericus 
38. Heinricus filius eins 8. Philippus rex frater 
eins 11. Hic Babenberch ab Ottone palatino frau- 
dulenter occiditur. Die &af)l 15, bann 38 imb n>a$ 
fcarauf folgt, jtub \>on anberer#anb jugcff&t. ^apfl* 
fötal og mit JRegierungebauer 6iS Steph. II a. 5, d. 
28. Dann Kamen bt6 Adr. III; bo$ Innoc. a. 13, 
m. 8, d. 19. Celestinus II. m. 5, d. 8. 

33* 



Digitized by 



498 



SBteit. 



2) n>ic aQcS golgrubc ch. s. XV. f. 40. Benedictiones 
per annum. 



3) r. 48. Speculura sacerdotum. 

4) f. 61. Fund. mon. Lunelacensis metrice. ©r* 
bru(ft im Chron. Lunaelacense, Ratisb. 1748. 4. p. 128. 
Itormif folflt ba*fclbe in £eutfc$er Überfrfcunfl. 

5) f. 73. Sennones de sanctis etc. 

6) f. 107. V. S. Wolfgangi aoct. Olhlono. Srnnbt 
Mon. SS. IV, 524. 

Lun.inq. 182. je&t4010. chart. s. XV. f)rrbigteit s auf leere 
»lätter ifl 'ber metriföe Jtatalog brr (Srjbiföofr »on 
©aljbura (bis 1429) fleförieben. 

Lan. in ocL 123. jcfct 1754. mb. s. XII. Uber collecius ex 
sententiis ülustrium virorwn a Liutoldo monacho Mon- 
seenri 8. XII. Item duae eiusdem epistolae consolato- 
riae ad $orore$ Admontenses. b. i. £rofi über frinr Hb* 
triff, unb Antwort auf ttyeolofliföe 99e beuten. Äiutolb« 
Warnen finbe xä) in ber #anbförift felbfl ntc^t. 

Lun. in oct. 127. jefct 11090. FundaHo inf. Altaich u. H. 
ift bon f)rior 9Ratt&iaS Rubele »erfaßt, 1585. 

Med. 88. jefct 5307. eh. s. XV. enthält f. 399. eine «fnlrt* 
hing ftum Srieffdjreiben, p&ne a.eföi($tlidje SJebeutung. 

Novi 12. jejt 4188. mb. chart mixt. fol. s. XV. Lectura 
communis in tercium librum sentenciarum, enthält f. 5'. 
'Testamentum Fridrici imperatoris (pro reli- 
giosis, irontfd)). 

Novi 61. jefct 8643. Vita S. Stephani regis u.«. «Rur 
ganj neue Hbfc&riftrn auft SBiener $anbf<$riftrn. 

Novi 76. jefet 9517. enthält »erföiebene (Sopien bon $ri*i* 
legieti be« AloflerS ©oeg, bereu Originale no$ Dernau* 
ben ftnb. 

Novi 169. jefct 896. mb. s. XIV. duod. Vocabularius LaL 
Gennanicos, §offmann p. 373. f. 17. „To scripiaras 
alicui potenti u. f. n>. S3eifpiele au* #alberflabt. 
f. 27. •SWautfefl be« »ifefcof ©arbolf bon #albrrj*abt übrt 
feine Sffiafjl. f. 29. Ne antem hec duo opuscola seil. 
Ii bell us dictaminum et alter videlicet privilegiorum. 
inter antiquorom scripta numerantur sciendum est prio- 
rem nos composuisse a. i. d. 1193. alterum vero 1194. 
f. 30*. Expl. summa. [T)n scripturus alicui potenti u. f. to. 
f. 36. *Forma privilegn imperial*, f. 37. 'Edictum re- 
git ad baronee ne graveni minisfros ecclesie, tfl n?o£l 




gBten. 



499 



Dorn .tiöntg uoii grmifreicfj. SBiel Übrrcttifltmmitng mit 
Sal. 413. rann eine Stammlmtg bou liotocOcuartigm 
(yjenipelii. Kxemplum conlra luxuriam it. f. tu. 
Novi 185. jefct 1749. mb. duod. s. XIV. war giflent&um 
domus porie b. Marie virgims in Axpach. Summa 
Thym onis. ©ine große Hnjal?! fyftematifd> fleorbueter 
©riefe, n>ie e« fdjeint, erfuiibriuT. a&ebcr v^VftHc^e, nod) 
faiferlidje fmb baruntrr. 
Novi 205. jrfct 900. mb. duod. s. XV. «tt<$ aud «rpad;. 
Sie versus de scismate f. 197 fnutrtt : 
üodrans sept. Iria C. ineeperunt duo pape 
Urbanus Korne Clemens sed in Avinione. 
Kst primus iustus. anlipapa sitque secundus. 
Non cardinales sed carnalcs slatuerunt 
Hoc magnum scisma. sit sponsa lesu sine ruga. 
$luf bem erfteu SMotte (le^t: 

Machainet paganos in fide feeit prophanos. 
Thalmut Iudeos. sie Huss deeepit Bohcmos. 
Novi 221. jefct 4079. ch. duod. s. XV. vel XVI. «ebetbtio;. 
— f. 70 ftc&t: Hezalinus ablas huius monasterii (näm* 
lidj SHonfee) secundus (ftatt 20 Uf ) in ordine fuit. Qui 
a sanclissimo Ralisponensium presule Wolfgango huic 
monaslerio datus est. Obiit autem a. 999. Hoc tempore 
divus Wolfgangus claret. episcopatum deserens per qua- 
driennium in vastissimis Abersee alpibus heremiticam 
duxit vitam. Anno obiit Domini 994. Ratispone regnavil 
22 annis. 

Novi 259. jefct 3123. ch. fol. s. XV exeuntis. Augusän. 
Vienn. in via regia. — f. 1. Modus epistolandi M. T. 
Ciceronis viri cloqucnUssimi. 9tad> fiieero uub Leonar- 
dus Aretinus berfapt von ©eorg <3c^ü(?er 

Novi 2C0. jeftt 3419. ch. fol. s. XV. Kpistolae Petri 
Blesensis. — f. 95. Generoso et famoso domino Jo- 
hanni Caslri Ambrom Bemnardas de Sacra volle in Se- 
nium duetus 8alutem. Doceri pelis a nobis de cura rei 
familiaris — senectutis. Saun futb bie flcnuibnlit&cii 
Üöerfe über bie jturfürflen citt^rtraqrit Maguntincnsts — 
summum. Tann Hystoria quadripartita u. f. w. 

Novi 265. jrfct 84G2. ch. fol. s. XVI. Bill Augustin. Vien. 
in via regia. s £\o\\ älterer #anb ftel;t nuf bem erftcu 
blatte Losennstaith 
f. T. I^rr Jtefcer Paternoster. 



Digitized by 



500 



SBien. 



f. 2. In disem puech siel geschriben anfengklich ain 
Cromo herkomen des Erczherzogthambs Oesterreich mit 
iren gelidern u. f. \v. Sie 14g4. Veyt Haeter Se- 
cretarius oder Sernteiner zu Garsten hat dis buech ge- 
schriben and vollendt Get geb im ain seligs end. — 
3u ber JBorrebe wirb ber je&t ernntylte Jtaifer Staxl er* 
tȊ$m. 9tac$ ber JBorrrbe flefct: Hernach volgt anfengk- 
lich die Oesterreichisch Cronic. ain auszug derselben. 
Item von erst hat es gehayssen Indaysapta it. f. ir. bis 
ftit Jtaifrr SriebricfcS Surgbau: Er sas ain weyl darin, 
darnach zoch er wegkh und lies ain pawraan hinter im, 
(fc^etnt uiiüoflfläitbtg). £ann folgt rinr «Sammlung t>on 
ffttenflüffett 8. XV. unb toon anberer#anb f. 247 Dewalb 
von 9Bri4»6 ©tabtri^tfr* ju 3Wünc$en gerichtlicher &pxuA 
ttriber #an« ©tten&ofer 1486. 
Novi 275. jefct 1291. mb. fol. s. XV. Hunc librum dona- 
tione inier vwos dedit ad hbrariam faculiatis arthmve- 
nerabihs pater artium liberalium et sacrae theologie 
doctor egregius ecclesie S. Stephan* hic in Bienna ca- 
nonicus magister Andreas de Potennprwm. Dominus 
sit tarn liberalis donationis retributor. (s. XVI. unb tum 
neuerer $aub:) Bibl. Augustin. in Vienna in via regia. 
Sorite eingetrieben ifl: Prophetia Ioachym de regibus 
Boemie. In etate sexta — oompulabitur. 
f. 2. Hic est sermo quem Albertanus causidicus 
Brixiensis de S. Agatha composuit et edidit inter 
causidicus Ianue et quibusdam notis super confirmacione 
vite illorum tempore domini Mannelis de Man 10 Ianue 
currente 1244° in domo Vradarii domini Petri de ni- 
gro causidici in die S. Nicolai confessoris. — f. IT. 
Expl. liber de doctrina dicendi et tacendi ab Albertano 
causidico Brisiensi de hora S. Agathe cumpositus et com- 



Inc. rubrice libri consolationis et consilii quem Alberta- 
nus causidicus Brixiensis de hora S. Agathe compilaril 
atque composuit a. D. mill. ducent. in mense Aprili el 
May. f. 32. Inc. liber de amore Dei et proximi et aliarana 
rerum et de forma vite hominis, f. 65'. Expl. liber de 
amore et dilectione Dei — vite quem A. c. B. de h. S. A. 
compilavit et scripsit existens in carceribus domini Fr*— 
derici imperatoris in civitate Crem, a quo captus füll 
cum esset capitaneus castri Bavardi ad defendendum 





äBtest. 



501 



locum ipsum ad ulihtalem communitatis Brixie a. D. 1238. 
de mense Augusti in die S. Alexandri quo obsidebatur 
civilas Brixiensis per cundcm indiccione undecima. — 
f. 67. A. D. 1410. finilus est Über iste videlicet Alber- 
ianus et Lucianus, per manus d. Petri de Morassicz 

fuesbiteri Lulhomisslensis dioc. ad instanciam honorabi- 
is domini Nicolai Maldini de Przyedloizicz canonici 
ecclesie Wissegradensis cl archidiaconi Prerowiensis 
necnon ad laudem et honorem benedicte Trinitatis , in 
die omniura animarum. Et eodem anno morluus est 
papa Allexandcr V qui fuit in generali concilio pro 
unione sancte matris ecclesie canonice electus. cui suc- 
cessit eodem anno Baltha(sa)r postea vocatas Iohannes 
XXIII. Rödern eciam anno Cruciferi de Prussia per 
regem Polonie sunt pervalide prostrati et multipliciter 
destructi etc. 

f. 135. Expl. Lucianus per fralrem Heinricum magistrum 
de Ralispona ord. Heremitarum S. Augustini ad erudi- 
cionem singulorum lucide compilatus in civitate Parisiana. 
Finilus feria G. ante domin. Eslo michi a. D. 1408. 
Staju mit btmirr ftavbe: Sei per scriptorem huius volu- 
minis d. Pctrum de Morassicz anno nat. eiusdem 1410. 
tempore conflictus regis Polonie cum Prutenis. 
3ulf(t nod) eine Sude fcou tya\>\i Siemen«, über eine SJi- 
{ton, Ad memoriam reducendo. Un&oflfläiibig. 
Novi 277. jefct 8833. enthält neben »riefen atift neuerer 
Beit «bföriften t>on Reg. Rud. 287. Reg. Lud. 96G. 973. 
721. 722. Reg. Rud. 981. 
Novi 282. jefet 4745. ch. ort. s. XV. f. 113. Nota opera 
satis mirabilia quorum aliqua sunt bona et aliqua mala. 
3 Seiten. 9lm (Schluß : Hec omnia collegi ex Cronica 
Hermanni que dicitur Flos temporum. 
Novi 309. jefet 1747. Ute liier est domus Porte b. Ma- 
rie in Axpach ord. Chartas, in Austria. mb. duod. s. XIV. 
$fu beu erden Ü&eil, t^cologifc^rti 3ubalt6, ift angebuiibeii 
eine Ars diclamin is Rogamus vos fratres mit Seifyieleu, 
twi runter : 'Significat civitas domino suo maximam afflic- 
tionem suam, ba fie gebort, bn(5 tuun gipfle feine »ftiilfe 
Au erwarten f;ij. Continuis afllicüonum malleis — sump- 
libus subvenire. — \ftönig $riebrtd) an bie SBiener fetm 
t>cx ^Belagerung castri Gummar gegen beu %>alatiu SMa- 
ff>cu6 t>cn Srentfdjiu: „locundum vobis esse — eclerilcr 



Digitized by 



502 



SBtrtt. 



dirigemus. — *Älagen bfr SBiener über bie geiubfeligfeit 
be« Otitter« Sodomie* de Vi. an Äönig Sttbrecfct: „Gravis 
tribulacio nos — celsitudine procuretor. tt — 'jtuntg 
Oiubolf an einen Slbt, über feine Stanityungeit, einen aü* 
gemeinen Banbfrieben gu ©tanbe ju bringen: „Pacem 
generalem tocius — et iuvamen." — *ttufna$mr in eine 
grateruiteit: „Devotionem quam vos — in morte." — 
•(JRubolf?) melbrt, ba§ er vor ber Derabrebeten 3eit tom* 
wen toerbe: „Pater reverende vobis — et iocundum." — 
9ta<$ einer Summa de penitencia u. Ä. toieber: Prohe- 
mhttn sequenüs operis. Novitiorum studia, unb bann: 
Incipiunt pratica rioe usus dictaminis magistri Lawrentä 
de AauUeia. Salulationes. S3eibe otyne Briefe. 
Novi 669. je&t 331. mb. fol. Üranefumt ber Privilegien t>ou 
©. 2am brecht, uon 1471. J^arin f. 3'. Ctto III n. 
853. "Äonrab II n. 1285. f. 4. •$einri<$ IV rrantfu* 
mirt bie Urfunbe $einri$* ö«n .tfärnc&rii über bie ©tif* 
tung, 109G Veronae s. d. — f. 5'. *$rinri<$ V n. 2030. — 
f. T. "Jlonrab III nimmt fie in feinen ©<fcufc. 9Rit 3ni« 
gen. D. Salzpurc 12. Kai. Iun. 1149 ind. 12. — f.». 
•griebric$ I n.2539. — f. 11'. Md. 2663. — f. 14. 'grie* 
bri$ II betätigt $rinric& V n. 2030. 2Rit 3eugen. D. 
apud Ferentinum im 3Rärj 1223. — f. 15. 'grirbrid II 
nimmt fte in feinen Styufc. D. apud Greiz 1237 (1236) 
m. Decembris 10. ind. (3>iefe unb Reg. Rud. 313. jtnb 
aus bem Drig. im Hr^iue be* 3o(anneum* in ©rarfc 
abgetrieben.) — f. 21. "Reg. Rud. 312. 313. 'Xerfrlbr 
wrfüubet einen Stedjtforucfc ju ©uuften beS JUoftert, 
Wienne 1278. Idus Aprilis, regni a. 5. — f. 25'. Reg. 
Frid. III. 154. 



5)a bie jlüeite tfbtyeüung bcö SBerjeidjniffeS ber Codices 
novi uon *perjj nod) titelt berttcfftdjtigt werben fonntr, fo folgt 
Ijier ein furjer SfuSjug ntiö bemfelben. Stautfet l)abe idj 
ba&on nur bie üorfteljenbe n. 669. 

Novi 318. chart Freydank, Kbförift ber $anbf$rift ber 
$elmftäbter Unto. SJibl. Mise. F. 58. bon Sfcbrnbura. 
1784. 

Novi 392. ch. f. 29. Elegia Miseri Henrid (Seplimellen- 
sis) cum praef. prosaica. 8. XIV. 



Digitized by 



SBtett. 



503 



f. 166. VersicuU de arte dictandi et epistolas condendi. 
Dictandi nominis (normas?) per me gratis cape formas. 

Novi 400. ch. Der herren von der Burgersluben zu Augs- 
purg Hochtzeit Register, angefangen a. 1484. 

Novi 403. chart. s. XVI. Annaliom regni Poloniae loan- 
nis Longini (Dlugossi) libri 12 sommarie collecli. Ex- 
cerpt* cum contin. — 1480, per Laurenlium Sandomi- 
riensem coli. a. 1569. 

Novi 416. ch. s. XV. Engelberti Admontensis de regi- 

mine principum Uber. 
Novi 41t). mbr. s. XIH. Ortilonis notulae etc. \>o\\ §an* 

tfyaltt ebirt. Untero,efd)obfn. 
Novi 420. mbr. s. XIV. Carmen heroicum Theotiscum de 

Ottone rubro. „Swaz ain man durch guten mut, v. Bü- 

sching, Museum I, 581. 
Novi 422. ch. s. XVIII. Chron. Garst. Slbförift t>. Hist. 

prof. 52. 

Novi 423. ch. s. XVIII. Chron. Osterhov. «bfärift t>. Hist. 
prof. 95. 

Novi 424 ch. s. XVIII. Suppl. Andreae Ratisp. Hbfärift 

aus Hist. prof. 10. 
Novi 429. ch. s. XVI. Genealogia comitum Zollerniae 801 

— 1420. 18 Slbbilb. mit furjm 9ia{$rt<6tcn. 
Novi 432. ch. s. XVI. Caroli IV. avi a Noe incipiendo 

Jicli. 
62. Icon, exhibet Ottonem imp. in conventu Worm. S. 
Wenceslao in comitatu angelorum intranti occurrentem. 
Novi 433. ch. s. XV ex. vel XVI in. Icones avorum Maxi- 
miliani I. 

Novi 456. ch. s. XVIII. Petri de Vineis epistolae. Apo- 

graphum e Codd. Bibl. pal. ut videlur. 
Novi 457 mbr. s. XV. Historia Gerardi de Roussillon, e 

Latino Gall. reddita per loh. Vauquelin, iubente Philippo 

Burg. duce. 

Novi 466. mbr. s. XIV. Incipit provinciale Romane curie, 
continens omnes provincias et ecclesias subiectas Rom. 
pontifici. 

f. 5. Rxcerpta ex Eusebio, Klavio Iosepho, Hegesippo, 
Victore Floriacensi, Richardo Paris, etc. 
f. 7 — 47. Marlinus Polonus, conlinuatus usque ad 



a. 1335. 




504 



SBien. 



Novi 467. 8. XV. mb. Statuta privilegia et varia docunienta 

Gandayiensia 1241 — 1454. 
Novi 474. s. VI. papyr. Instramentum publicum, cd. Sci- 

pio Maffei Stor. dipl. p. 138. 
Novi 485. ch. s. XV. Speculum historiale Germanice. B Anno 

Dom. 1438. in die Barnabe . . . finem recepit libcr islc 

per manus Heinrici Wislaw. tt 
Novi 486. ch. s. XV. Registrum privil. eccl. coli. S. Hed- 

wigis Bregensis, complelum 1476. 
Novi 487. ch. s. XV1H. Chron. Ottokari regis Boh. fand. 

S. Coronae quam fecit dorn. Petrus abb. Aulae regiae. 
Novi 503. s. XVIII. ch. (Laurenz Friese) Würtzbarg. 

Chronicka 1392—1532. 
Novi 513. ch. s. XVII. Chron. Austriae Thomae Eben- 
dorff er de Ilaselbach usque ad Albertum VI. scr. 

1614. 

Novi 514. ch. s. XVII. Statuta privil. et acta Universitalis 

Viennensis usque ad a. 1648. 
Novi 544. rabr. s. XV. Shifri^tiiiift famit Jörgni $nitrr* 

f$<tfft \u\t> ritterlichen Crbcn* 1493. 
Novi 553. ch. 8. XV. Helenae Kottamerin, prolium 
Alberti II imp. custodis, narratio de iis quae post Alberü 



Hungaria contigerunt, fine mutifa. ^fittf^. 
Novi 555. ch. s. XV. Austrie Cronica. „Anno post 
diluvium 810 in Theomanaria Abraham paganus militaris 
natus est, eius coniux Susanna. Is ob litem et pauper- 
latem a suo doraino comiti Salhan alienigena ex terra 
aimracionis tran9 mare venit in terram prope Danubiam. 
bit jur ©inua&mc Äouft. bind) bie Sürfrit. 
Novi 563. ch. s. XV. Hanns Coplar von Salczburg Reise 
in das gelobte Land mit Herzog Wilhelm von Sachsen 



Novi 605. ch. s. XVII. Diplomatarium Egranum uiib 6&ro= 

utf Doii Sflfr 6t6 1605. 
Novi 609. mb. s. XIV. Chron. ab 0. C. Di« 1220. mit»!;* 

bern, btfonb. nad) ©etfribe ^antljfon. 
Novi 671, ch. s. XVI. Coen. Formpacensis fundatio et de- 

scriptio. 

Novi 072. ch. s. XVI. Coen. Formpac. Uber traditionum. 



mortem usque ad Ladislai V, 




fugam in 



1461. 




SBien. 



505 



Novi 689. jefet 477. s. XIII. mbr. Adhortationes patrura 
sanctorum monachorum. f. 104' bie ®c\d). M Wierborn 
Styropbilii*. 

f. 148. V. Brendani. Sanclus Brendanus filias Seu- 
locha etc. 
Novi 694. ch. s. XV. Orosius. 



Philol. 39. jefct 3330. ch. fol. s. XV. In Christi nomine 
eiunque virginis gloriose Infrascripti sunt sermones et 
epistole diversorum doctorwn ac excellentium dictatorum. 
Oratio d. Petri de Alpha rotis Paduani legum doc- 
toris exposila coram serenissimo principe Roberto de Ba- 
varia D. G. Roroanorom rege et Semper augusto nomine 
totius universitatis Paduane a. D. 1400. die dominico 20. 
roensis Nov. Padue in pallacio magnifici domini Francisci 
de Carraria. — ä)i« auf bic SnfceetiDen SnlufU iiub 6t* 
cero* unb Sirrro ad fratrem de petitione consulatus afle 
\)0\\ Stalienifdjen ©eleljrteu s. XV. 

Philol. 50. jefct 2887. ©eifrieb $r Ibltttge öebidjte ftttb 
hieran« (>erau6gegebeu bou S\axa\a\\ in $aupt« 3citf$rift 
IV, 1 ff. 

Philol. 61. jefct 409. mb. flrtu fol. s. XIV. gormelbüc&er 
unb 89 r ieffam ml im gen. Larab. I, 562. tyala&t) gor» 
melbücjer I, 236. (gtyanbl. brr f. »ö£m. ©ef. b. äStff. 
1843). ©djon ton Vollmer unb 33uö)ol& beuu&t, f. 
«ro>it> VII, 943. *uf bem ertfen Statte fte&t s. XIV. 
Conradas Aychperger. Überall fiub ausführliche 3n(;atte> 
angaben an ben 9tanb getrieben , bann in einem borue 
eingehefteten Öuaternio gufammengefleOt, unb am Staube 
auSrabirtj fie fmb nur au* bem Xerte fetbfl entnommen. 
Die Gigennameu fmb fetten ju erfennen, unb auch ber 
übrige 3ubalt fä)eint oft toiflfürlich umgeftaltet $u fetjn. 
9Rit f. 54. beginnt eine neue 3ählung ber Quaternionen 



sandi. Distinctio I. Ad habendum preclaram diluci- 
damque. %ud) ber theoretifche 2,i)t\l ift ausführlich unb 
fehr lehrreich* f. 19. erwähnt ber SJerfaffer domas noslra 
scilicet Paangarlenperg. 

1 — 5. Incipiunt forme satutaciommi. Dann de commis- 
sionibus. f. 12'. n. 6. * Greg. IX. de examinanda electionc 





506 



SBiett. 



ep. Misnensis. Bone memorie N. — litleras deslinelis. 
•£erf. an . . über dum Streit marchionum Brand 1. et 
0. unb archiep. Magd, tvegen 3rfynteit. Ex parte veoe- 
rabilis — baptismata parvulorum. n. 8. 'Forma comnäs- 
sionis seculariitm prineipum in causis proprns. Frid. etc. 
Ne nobis circa — beneplacito voluntatis. n. 9. O. ep. 
Patau, de querimonia mon. S. Nycolai. Oilecli nostri 
prepositus — nichilominus excqualur. unb SRcbrcrc* twti 
§>ciftaiter Sifc&öfen. — f. 13. De citacionibus. n. 13. 
*Forma citacioms iudicum subdelegatorum. „O. et C. ar- 
chiep. Magd, et Col. I. et O. march. Brand. Literas 
domini pape — peremptoriam assignantes. tt De procu- 
ratorüs. 14. 'Forma procuratorii ad petendum indudas 
tel probandum impotenciam veniendi. Bnttport. Noveril 
reverentia vestra — et consultum. 15. *£rtg(. ad pro- 
ponendum exceptionem dilatoriam in solidum. Reveren- 
tie vestre notum — et constare. f. 13'. De donatorns. 
n. 19. 'Forma donatorie mere. „Greg, tali ecclesie. Ad 
apostolatus nostri — seu honorem. tt — De peätorns. n. 
21. 'Forma petitoriarwn sive Utterarum per quas capi- 
ttdum rogatur de aUquo eliqendo. Posset etiam esse 
forma planctus de morte prelati et commendatio prelati 
de novo elecü. „Greg. . . . canomeis (über bett &ob C. 
episcopi Magd, mit (Smvfrbluug M $rppflc6). Licet ex 
decessu — forüludinis erigalor. tt — f. 14. De seiden- 
em, n. 22. 'Forma dif/mitioe sentencie. „Greg. F. Magd. 
Quia equa est — aebeat commendari." crnmnt bni 
SWagb. Xctan (9. flum S5ifrf»cf uon $albcrftabt mit Qaf* 
firuttg brr bfibcu ftreitiqru SBnblrn. — f. 14'. De con- 
firmacionibus. n. 27. 'Forma confirmacionis condiciono- 
lis. „Greg, archiepiscopo. Venerabiii in Christo — apo- 
stolica confirmamus (seil, electionem R. prepositi post 
mortem A. episcopi). — f. 15. De appellacionibus. n. 
30. 'Forma appeuaciotiis sine temäno. „B. et>. (Mgssan.) 
A. preposito. Cum venerabiles patres — denuo profi- 
ternur." — De executorüs. n. 32. 'Forma execuiotie 
condicionalis. „F. card. archiepiscopo Mog. Romane se- 
dis dementia — ecclesiasticam compellalis. Verlangt 
rtitc $i>tnpfrüitbf in ä&irjburg für magister C. nepos do- 
mini P. card., bfn ^nv(l G. brfonbfr« lirbt. — f. 15'. 
De dispensacionibus. f. IG. De indulgencüs. f. IG. 
De exempeionibus. De visifaciombus. f. 17. De rit- 




äBtnt. 



quisicionibus. De formatis. De obligatoriis. f. 18. De 
testamentis. Scifpiclc au« SBitn. f. 20. De privilegüs. 
n. 49. Forma papalii prio. perpetui. ffirrger für brn 
ßiflfrctnifcrorben. n. 50. *Reff. Rad. 451. In n. s. et i. 
T. amen. R. divina favente dementia Rom. imp. vel rex 
et Semper augustus, nlfo fjemiföt au6 Un $rit>ilrgini 
grirbridj« II unb Shibolf* für SBirn, unb fo aud) bcr 3n* 
\)<\U. n. 51. Stit)>olb6 t>on fcflrrr. $rit>i(rg. für Saumgar» 
tenbrrg. Äurj Schräge III, 403. — n. 52. 53. Forma 
privilegü personalis unb temporatis, ftr^ni f. 46'. 
Jncipiunt exordia papalia sioe ecclesiastica circa statum 
ecciesiarum sioe locorum religiosorum. 1. Do ydoneitate 
instituendorum prelatorum u. f. tv. 
Jncipiunt exordia itnperatorum et regum Romanorum 
super defensione ecciesiarum. 2. ©troo religiosos 
u. f. tt>. 

Jncipiunt proverbia. 1 Do iusticia u. f. ir. 
Jncipiunt littere papales. 1. Prohemium in opus se- 
quens. f. 25. Elacidatis ab inicio. n. 2. *Fa»a provin- 
cie ad fidem suscipiendam. Lucis elerne — Wneplacila 
prompciorcs. Greg. H. et B. principibus. n. 3. 'Gerb. Cod. 
cp. II, 15. p. 81 (lin. G. previaerit 1. 14. et karissi- 
mum in Christo filium nostrum regem Fr. et n. v. c. ta- 
lem geruntur). n. 4. *Gerb. I, 27. p. 34. 
f. 25'. n. 5. *Gerb. II, 11. p. 73. — n. 6. *Papa Rom. 
regt narrans sibi bonum zelum quem habet in provisio- 
nibus ecciesiarum et commendans personam provisam 
per eum. Inter curas multiplices — valeas ampliorem. 
n. 7. 'Gerb. II, 44. p. 117. wo aber bcr Anfang fc&lt. 
Nobilis animi tni — commendare. — n. 8. *Papa capi- 
tulo Coloniensi ut restituant Castrum male occupatum 
regno vacante regi. Scribit etiam regi quod pacienter 
illud reeipiat, nec belta et mortes homaum concitet. In 
vestris actibus — persuasionibus acquiescat. 
f. 26. n. 9. *Papa tali procincie ad fidem suscipiendam. 
Creator tocius — preconium referalis. — n. 10. 'Papa 
Romanorum regi, commendando ipsum mtdtipliciter , et 
excusando nuncios suos et sc ipsum de longa mora 
quam in curia fecerint. commendando ivsos nuncios de 
prudencia et ailigencia. et recommenaat regi nuncium 
quem ad eum dirigit et significat quod nuncios suos be- 
nigne audwxt et quod scripsit omnibus fidelibus quod 



Digitized by 



508 



SBint. 



sibi adhereant consilüs auxiliis et favore. Grande ma- 
tri — feliciter consumandi. 

f. 26'. n. 11. 'Papa incolis Sycilie narrando quomodo 
ipsos diUgit, et commendando personam eius cui pro- 
vinciam Sycilie committit etc. Ad diversas mundi — in- 
violabiliter observari. — n. 12. *Papa ep. Colomensi 
commendando sibi electum regem (Ritschardum) mullis 
modis. de fortitudine sive constanda. audacia. fidelitate. 
largitate. et devotione. et referens sibi grates quod ip- 
sum procuravit eligi. et recommendat sibi ipsum. preci- 

£ns quod sibi assistat in omnibus atäbus potest consi- 
. auxiliis et favore. Cum magniüca et pia — com- 
moda proniores. 

f. 27. n. 13 — 15. Wilh. A 5. 7, imb 11. mit bcm 3u« 
fa(, baß fünb&aftc (Sriftlic^c |ty nic$t bun$ S^rflatiou 
nadj 9tom foflni fdjü&ru fönnen. 
f. 28. n. 16 — 19. Wilh. 13. 16. 19 = Reg. Innoc. III. 
18 (bri »oc&mcr). «Willi. 20. 

f. 29. n. 20 — 24. "Willi. 22 = Reg. Innoc. III. 118. 

Wilh. 23. 33. *39. 42. 

f. 30. n. 25 — 27. Wilh. 40. 50. *57. 

f. 31. n. 28—31. Wilh. 60. 58 (— veniam peccatoram). 

61 = Reg. Greg. IX. 156. Wilh. 62 = Reg. Innoc. 

IV. 17. 

f. 32. n. 32. Reg. Innoc. IV. 6; n. 33. *Wilh. 68; n. 34. 
Papa hortatur fideles ad subsidium terre sancte. Sacro- 
sancta Rom. ecclesia — premium pollicenlnr. n. 35. 
Wilh. 80 (— viderit expedire). 

f. 33. n. 36. Wilh. 83 (— memoriam largitatis). Papa tn- 
sinuat regi Sycilie famem qua in Urbe laborat propter 
defectum annone. supplicans propter Deum et amorem 
suum quod per bladi transmissionem populo Rom. svc- 
currat. — n. 37. *Wilh. 84 = Reg. Greg. IX. 30 ; n. 
38 — 42. Wilh. 85. "89. *93. 92. '100. 
f. 34. n. 43 — 46. Wilh. *103. 107 = Reg. Greg. IX, 
169 (ecclesiarum rectoribus). 102. # 106 = Reg. Greg. 

f. 35. n. 47 — 50. Wilh. •101. *34 = Gerb. II, 30. 
Wilh. *35 (— honoribus augeamus. Papa regi). 49 
(Papa regi). 

r. 36. n. 51. 'Willi. 56 (— non ingrati. Papa Rom. regi). 
n. 52. *Cod. VaU 4957. n. 16. Recte discrecionis examen 



Digitized by 



äBtftt, 



509 



— libere conferenda. n. 53. 'Papa notificat ep. Colo- 
niensi processus quos fccit contra eUgentes vel pro- 
curantes eleccionem Chunradini. mandans sibi quod eos in 
sua provincia singulis mensibus faciat publicari. Fan- 
data domus Domini — mensibus publicari. SJrrgl. 
Clem. IV. Reg. 344. 

f. 37. Incipiunt Uttere imperatorutn et regum Romanorum. 
1. # P. de Vin. III, 22. 3m *lu6truct ift Diel ttbtorifftung, 
ahn fciiif Wffrntiicfte SJrrfdjiffcni&cit. 9?amni freien mei* 
ften«. — n. 2. 'Imperatoris fiUus regi Angüe. Si magni- 
ficencie — offerei nunciorum. Balaz. 9. — n. 3. P. de 
Vin. II, 25; n. 4. *Wilh. B 19; n. 5. P. de Vin. IV, 6; 
n. 6. ib. 5 ( — inponere non obmitlas). n. 7. ib. II, 21 ; 
n. 8. ib. III, 25; n. 9. * Imperator rogat regem Fronde, 
quod interdicat Lucanis commercia in regno suo. quos 
pro suis excessibus panno supposuit imperiale Furio- 
sam snperbiam et — noveritis expedire. ä)crg(. P. de 
Vin. II, 13. 

f. 38. n. 10. *Imp. prineipi. Adaucte — lytulum vendi- 
casti. P. de Vin. 1,8. — n. 11. *Imp. cognate sue 
consolando eam super morte ducis Bawarie {soceri sui). 
Dum — abstergas. Marl. Coli. II n. 91; n. 12. P. de Vin. 
III, 9; n. 13. *Imp. eieibus et civitati significat ad gau- 
dium. quod tali die accinetus est gladio militari. Ge- 
minare videmur in — milicie claritudo. Marlene n. 99. 

— n. 14. Reg. Frid. II. 929 ( — prosapia pacialur). — 
n. 15. ^Imperator potestati vel civitati significat quod 
papa violavit pacem inier eos firmatam. mandans eis 
quod quedam statuta quo de novo feät inter alia sta- 
tuta sua faciant scribi et inviolabiliter observari. Mullt- 
farie — temporum firroiores. Mon. Leg. II, 354 ex cod. 
Wilher. abtt>ri<$fiit>. 

f. 39. n. IG. *lmp. nobilibus subditis. quibus fUium suum 
regem Ckunradinum regendum commisit significat exces- 
sus Ch. predicti. iniungendo eis quod viros morum ho- 
nestate conspieuos et fama celebres sibi applicarent 
qui ipsius distortos mores corrigerent et emendarent. 
Faligalus — graviter commoveri. Wilh. B 88 abmi* 
cfceiib. — n. 17. *Imp. Rom. conventui consuUt atque 
suadet ut N. feminam superbam nimium et rixosam. 
totumque collegium perturbantem a monasterio expellant. 
Ascendit de mari — Maliter dedieavit. 



Digitized by 



510 



SSBiett. 



Incipiunt littere requtn. 

n. 1. 'Rex Rom. domino pape significando ei pacem et 
concordiam perpetuam quam cttm rege Francie firmacit. 
Vi de felici — pelimus exhiberi. 9tur bcr Sfnfang bri 
©rrbcrt Cod. ep. II, 28. p. 95. — n. 2. Gerb. III, 14. 
p. 159. aber duci Saxonie. Quanlis — mirabili respira- 
vit. — n. 3. Gerb. III, 15. p. 161. — n. 4. Roma- 
norum res prineipi pro coniuge assumenda. Willi. Ii 
125. 

f. 40. n. 5. Wilh. B 120; n. G. *Rom. rex episcopo. 
Menlis nosfre tabernaculura — et intendant $irrau* 
gebrueft Lamb. Corom. 1, 568. — n. 7. 'Rom. rex prin- 
eipi transmittit feoda elc. Solis et aarore — potencie 
insurgemus. — n. 8. Gerb. I, 1 (Reg. Rud. 1); n. 9. 
*Reg. Rud. 85. aber o&ne tarnen unb Datum, fonfi tut* 
uig abttmdjenb ben bem Original Cod. Lubec. I, 325. — 
n. 10. Gerb. I, 19. p. 26; n. 11. 'Rom. rex prineipi 
regratiando sibi de fidei puritate quam habet ad eum. 
Delectabililer introivit — Drecipue reformetur. — n. 12. 
Gerb. 1, 46. p. 56; n. lo. 'Rom. rex citat eniscopum. 
quod curiam visitet quam est celebraturus. Aa Romane 
monarchie — fiducialiter commendamas. 
f. 41. n. 14. Rom. rex civibus supplicando pro fratri- 
bus quod ad usum eorwn eis unam viam dent et con- 
cedant. Firmamenti pulchritudine — incrementum. — 
n. 15-19. Gerb. 11, 56. 33. I, 44. 45. 8; n. 20. 
'Rex. Rom. prineipi resumendo et restituendo eum plene 
ad gratiam ac remittendo sibi iniurias in eum et tm- 
perium commissas. A primordiis nostri — Continus au- 
geamus. 

f. 42. n. 21 — 25. Gerb. I, 25. III, 3. I, 18. 2 (— rev. 
filialt). *20; n. 26. 'Imperator super beneficio inpensis 
regraciatur ut supra in prima epistola. Florida ordinis 
vestri — perseverantie foveatis. — n. 27. = Gerb. I, 
10; n. 28. 'Imperatoris littera per quam quis assumiiur 



gavisurum. — n. 29 = Gerb. I, 16. 
f. 43. n. 30 = Gerb. I, 17 ; n. 31. 'Littera per mam 
imperator committit alicui advocaciam alieuius ecetesie. 
fitsi generaliter omnium — habeat potestalem. — n. 32. 
Rex Rom. provineie siqmficat. quomodo Germamam in 
pace posuit. et quomodo intendü ire in Ytaliam ad po- 



in familiärem. Fecunda 




parUcipio 




SSBieit. 



511 



candum eam. premissis sibi nunciis solempmbus qui viarn 
sibi parent. Ab illo bono — adveniat mansuetus. — 
n. 33. 'Rex Rom principu adhortando eum ad pacem et 
voncordiam cum f'ratre suo recipienda. Dcsideranles ex 
intimis — et reducant. — n. 34.35 — Gerb. II, 16. I, 
28. — n. 36. 'Rom. res iudicibus tnandat. ut aliquetn 
apostatam in suum ordinem seoientem capiant et reser- 
cent pena delnta puniendum. Quia facinorosorum — re- 
portare. — n. 37. 'Rex Rom. regine regratiatur. super 
sincero affectu quem erga eum gerit. et super eo quud 
cupit filiam suam filio suo matrimonialiter copulah. 
Congratulacionis amice — subsequalar. 
f. 44. n. 38. 9 Rom. rex iudicibus suis mandans quod 
tali de suis offensoribus faciant iusäcie complementum. 
(juia raiserande miserie — super eo. — u. 39. 'Ruin, 
rex episcopo. consolando eum super morte advucati sut. 
ac pronättendo quod de consiUo suo sibi de aüo pro- 
videbit. Ex quo — successore. — n.40. *RexRom. subdito 
suo. cornmendandü sibiquoddam claustrum acipsius fratres. 
Acceptus — incretuenlum. — n.4l. *Rex Rom. tniliti suo. 
comminando sibi quod gravem sentetitiam contra eum [erat, 
si cum adoersario suo non componat. Querelam — proceda- 
idus. — n.42.*Rex Rom. dominopaperegratiando sibi. quod 
ita graüose nuncios suos recepit. Kesplenduit — fulchiien- 
tam. — n. 43. * Rex Rom. domino pape supplicando. 
quod tali de certo episcopatu dignelur providere. Si 
super iuslis — copulari. — n. 44. *Rom. rex iudici. 
quod promptus Sit in iusticia facienda. Querelam gra- 
vem — rependemus. — n. 45. 'Rom. rex unwersituti re- 
commendando sibi clericum familiärem suum. Digne il- 
los — impendalis. — n. 4b = Gerb. I, 30. — n. 47. 
'Rom. rex unioersitati notificat. quod tales eis dedit rec- 
tores mandando. quod eis in omnibus pareant et inten- 
dant. InUr cetera quorum — poleslalem. — n. 48. 49 = 
Gerb. II, 2. |2. — n. 50. 'Jmp.patriarchamhortatur. quod 
viriliter et fideliter pro defensione sua et imperii hosti- 
bus se opponat. Quantis qualibusque — largiora. 
f. 45. n. 51. 'Rom. rex eviscopo confortando eum ne 
desperet. promittendoque sibi tan tum numerum armatorum. 
qui ad defensionem suam sufficere possint. et si castra 
sua obsiaione vallentur. quod ea defendat et a fortitu- 
dine hosäum hberabit. Horrende persecucionis — in- 
«Itcftiv jc. X. 93ant». 34 



Digitized by 



512 



»im. 



pendemns. — n. 52. 'Rom. res apostohco regratiatur de 
conämäs consolaciombus sibi inpensis consulendo sibi. 
quod predicacionem cruds strictius et forcius common- 
det. narrando etiam sibi negocium eorum quibus hoc 
negotium est commissum. Grande multiplicatum — in- 
iungator. n. 53. 'Rom res huticibus. quod talem infan- 
tem in suam specialem recepit defensionem. Ad hoc 
nostris — evilare. n. 54 — 59 = Gerb. I, 41. UI, 6. 
12 (frier ein ®a| weniger). II, 31 (ebenfoCe ein ©afc 
weniger). 40. 41. 

f. 46. n. 60 — 63 = Gerb. III, 21 (frier ein ®a* wc« 
niger). 20. II, 38. III, 26. — n. 64 'Rom. rex dommo 
. . pape congaudendo de electione de eo facta, imnus 
electi personam multipüciter commendando ac se sibi et 
totum statum suum submütendo. Laudabilis et gloriosns 

— voluntatis. «u(fr in ^eiligenfreu* n. 509. 
Incipiunt littere privüeqiorum et exempeionum swe 

Ubertatum. 

n. 1. "Forma prwüegn. quo quis pro se et heredibu* 
suis eximüur ab omnibus prestaciombus deewüs et collec- 
tis. Btsi ad fideles — eximendos. Dat. a. D. etc. Kai. 
Iulii regni nostri a. 5. — n. 2 = 'P. de Vin. VI, 1 
(frier ein ©afc weniger), n. 3. Forma privilegü quo imp. 
reeipit monasterium in suam specialem protecäonem. 
Equitatis vigor exigit — volueritis evilare. — 4. F. p. 
super permutacione bonorum feodakum. Divini caltus 
nominis — super eo. 

f. 47. n. 5. # F. p. quo tmp. reeipit in suam graUam 
specialem et protecHonem. Salzburg. Ratisp. et Patamen- 
sem ecclesias. et quod preeipit eorum mimsteriahbus. 
quod sine predictorum episcoporum ücenda. ad aliorum 
servicia se non convertant. Quanto nos Dens — pro- 
sequemur. — n. 6 = Gerb. I, 14. — n. 7. lncenüvi — 
eniteacat. Gerb. p. 149. — n. 8. Divine — conterantir. 
Gerb. p. 150. — n. 9. 'Episcopus . . subdito suo com- 
mendando eum de legaUtate. fide. et devocione quam 
habet ad ecclesiam. hortando et monendo eum. quod in 
futurum ecclesiam defendat. sieul kuc usque facerecon- 
suevit. Ex sincere dilectionis — puritatem. — n. 10 

— 12 = Gerb. II, 39 (frier eine 3eile weniger). 9. I, 5. 
f. 48. n. 13 = Gerb. I, 3. - n. 14 = Wilh. B 122. 

— n. 15. Episcopus . . prineipi super consolaäone de- 



Digitized by 



tttnt. 



513 



functi. non arguens ipsius planctum sed prohibens ne 
tnodum excedat. Audivimus et conturbatus — gloriari. 
äbulid) wie Philol. 305. f. 34. bca) mit Dielen Äbton 
d)\i\\Qcn, weil e6 eben nur f)^rafrn ftitb, toie au$ brr 
toorbergr&enbe »rief. — n. 16 = Gerb. II, 51. — n. 17. 
Religiosus reUgioso commendando viiam contetnplativatn 
etc. Care frater non — possessurus n. 18. Frater fra- 
tri super mala concersacione etc. Si fraterne — quid 
ruboris. = Philol. 383. f. 20'. (YVilh. B 150 — parce 
michi). — n. 19 = Gerb. I, 37. 
f. 49. n. 20. 'Conventus . . prineipi tali. commendando 
se sibi ac suppUcando. auod eis velit adesse in expe- 
diendis consuiis et auxwis suorum negotiorum. Propi- 
nalum nobis nuper — oportunis. n. 2t. *Civitas Rom. 
regt commendando ipsius personam multipUciter. ac se 
et sua sibi off er endo, excusando se etiam de eo quod 
nuneiis suis non prestiterunt iuramentum fidelitatis. Qui 
vergente mundi — traclatum. n. 22. Rex Rom. regt 
etc. Cum inter reges — informandam. Gerb. p. 155. 
mit finem ©a| mrbr am Snfcr. n. 23 == Gerb. I, 11. 
n. 24. 'Capellanus Rom. regi. quod eum reeipiat in fa- 
miliärem. Lustratis per mundi — aperire. n. 25. Sub- 
ditus domino suo offert se promptum ad servicia sua. 
Hactenus se crati — affectibus blandiantur. n. 2ü. Amicus 
amico suo oösequium offert. Tot et tanta de — palmi- 
tesadolescant. d.27. ' Cives Rom. regi eic. Quia Ordination« 
divina — reformabit = Gerb. II, 27. — n. 28. '29 
= Gerb. II, 53 (l;icr am Crnbf (huf abgefilmt). III, 2 
(bicr ein @afc mebr — reverenda). 
f. 50. n. 30 — 32. = Gerb. II, 58. Wilh. B 121 (bior 
— et mandatis). Wilh. A 51 (bier — Deum. Ita ut 
dum vestra spiritualia partieipamur, in redibicione tem- 
poralis promocionis ac subsidii vobis gratuilo tenea- 
mur). n. 33. Clericus episcopo suo. offerendo se para- 
tum ad obsequium suum. Ex quo divine — perpetuo 
militando. n. 34. Subditus maiori suo etc. Si super ex- 
hibitis — clarioribus enitescat. n. 35. 'Cardinaus Rom. 
regi. regratiando ei. quod servicia sua modica reeipit 
ita grata, offerens se et suos ad maiura loco et tem- 
pore oportunis. Magnitudinis vestre — magna fiant. — 
n. 36 = Gerb. I, 9. — n. 37. 4 Episcopus Rom. reyi 
fiotificat. quod setitentias infamie et alias tulit in quog- 

34* 



Digitized by 



514 



gBtett. 



dam ministeriales suos. pro excessibus suis, petens quod 
kos confirmet et eos subidat banno imperiali. Error 
incorrigibilis — sententia annotare. 
f. 51. n. 38 = Gerb. 11, 8. — n. 39. 'Forma primle- 
gü. quo imp. confirmat ecclesie antiqua privilegia. ac 
etiam aliquid de novo concedit. Conditor universe - 
perpetuo possidenda. — n. 40—44 = Gerb. II, 59. III, 
29. 4. P.deVin.VI, 7. IU, 10. - n.45. 'Forma prwi- 
legii super institudone nom fori. Licet in laütudine — 
intimantes. 

Uttere papales imperatorum atque regum. 
n. 1. 'Episcopus Rom. regi congauaendo de eo quod 
dies est sibi prefixus ad dyadema imperii suscipiendum. 
ac significans. quod sue solempnitati personalster velit 
interesse. vel si legittimis inpecumentis inpeditus hoc fa- 
cere non posset. quod ibi mittet suos nuncio$ solempnes. 
Regalibus litteris — frequentemus. 
f. 52. n. 2. Rex Ungarie principi etc Wilh. B 12. 
Boehmer, Reichssachen 1241 n. 163. — n. 3. Littera 
magistri Friderici abbatis Gerstensis. reprehendendo fra- 
tres minores de mmia ambidone. „ (Oegrn i&ren btab* 
fttyiflten »au in (Sit* unb fonflige Übergrifft.) Kloquens 
scientia qua — detraheret elevatos. 3)anu beginnt mit 
f. 52* eine anbere $anb. n. 3. ^riüileg (SKubolfe) für 
ein CiftercienferfKft. Totiens regie celsiladinis etc. — 
n. 5. Rom. rex regi Fronde etc. Gerb. II, 23. — n. 6. 
Rom. regi provincia etc. Benedictio — regi nostro. Tcx 
Anfang Don Gerb. II, 7. 

f. 53. n. 7 = Gerb. I, 15. — n. 8. 'Imp. cwUaU aü- 
cui. commendando eam de fidelitate circa mperium et 
strennuüate. ac commendando eis nundum suum quem 
ad eos direxit. Avite magnanimitatis — recommissum. 
_ n. 9. = Gerb. III, 33. — n. 10. 'Imp. indulget aU- 
cui. quod quem possit prwilegiare super officio tabdko- 
natus. Ne contractuum memoria — iuramento. Dal. etc 

n. 11. Imp. super commissione eiusdem offien dat 

Privilegium. Quia ndei tue — concedimus facultatem. — 
n. 12. Imp. omnibus prineipibus etc. Gerb. II, 29. — 
n. 13. Forma super inoestitura feodorum (episcopi). 
Romani imperii ceisitudo — pareant reverenter. — n. 14 
= Gerb. I, 22. 

f. 54. n. 15. "Rom, rex regratiatur dommo pape de eo 



Digitized by 



SBteit. 



515 



quod pacetn in orbe procura!, et de concordia et ami- 
cicia. quam inter eurn et regein Sycilie ordinavit. De 
misericordie — parcere recusaret. n. 16 = Gerb. III, 
23. — n. 17. 'Rom. res super institutione novi fori 
cuncedit Privilegium. Benigna gratie nostre — liberla- 
lum. - n. 18 = Wilh. B 78. — n. 19. 'Rrifbri* II mrb 
t>rt feinen Sieg über bie SJlmläiiber. Felicium prosperi- 
tas continuala — se averlanl. SBergl. Wilh. B. 80. — 
n. 20. 'Rex Rom. iudieibus commendando eos de fide 
et legalitate sua. Adiecit nostre felicitatis — nocumen- 
tum. — n. 21. * Rex Rom. episcopo. absentiam suam tem- 
poralem ignoscendo. Quanto celsius ex — venias in- 
dilale. 

f. 55. n. 22. # 23. = Gerb. I, 24. II, 3. - n. 24. Lex 
per quam etc. f. Mon. Leg. II, 285. — n. 25. 26 = 
Gerb. II, 20. 21. — n. 27. 'Imp. significat prineipi suo. 
commendando eurn de legalitate erga imperium et fide. 
hortando eurn quod in pronwvenais honoribus imperii 
ferventer incigilet et laburet. Quantum nobis in eo 
^^— convalescat« 

f. 56. n. 28 — 33 = Gerb. II, 49. I, 13. 7. II, 43 
(fcirr ein weniger). 42 (ebenfo). I, 34. — # n. 34 
= f. 51'. n. 1. 

f. 57. *n. 35 = f. 51' n.45. — n. 36. 37 = Gerb. F, 
43. III, 11. *ei beiben fe&It frier ber Sc^iifi. — n. 38. 
*Imp. significat regi Fronde quod gaudet de affinUate 
cum domo sua contracta. Inter cetera aiigustalium — 
exhibebit. n. 39 — 43 = Gerb. 1, 23. II, 1 (3*ln§ 
fcfrlt). III, 25 ( ebenfo ). I, 47. 31. 
f. 58. n. 44. *Imp. regi quod delectat eurn ei et domui 
sue perpetua famiharitate couniri. Funiculi Iriplicis — 
efficaciter aspirabit. 45. 'Forma privilegii quo imp. reci- 
pit in suam protectionem monasterium. imweando et 
confirmando ei privilegia prius concessa. In excellenti 
specula etc. 46. 'Forma primleaii quo imp. prioilegiat 
aliquem quod possit facere tabelliones. Ciaret imperii 
celsitudo — astringantur. — n. 47 = Gerb. III, 34. — n. 48 
F. p. quo archiep. confirmat collacionem factam mona- 
sterio. Etsi numinis — commuiümus. 49. "Imp. com- 
tninatur hereticis. Peslilentes herelice — condempnati. 
f. 59. n. 50 - 53 = Gerb. II, 25. I, 49. P. de Vw. 
VI, 13. Gerb. 1, 6. - n. 54. 'Episcopus supplicat regi 



Digitized by 



516 



SBiflt. 



quod sententiam contra Höstes et infideles ecclesie sue 
latam confirmet. et quod eos proscribat per suam sen- 
tentiam. significans sibi quantum in ecclesxam suam de- 
liquerunt. Urgente nos iure — confirmantes. Dat. etc. 
— n. 55 = Gerb. III, 38. 

f. 60. n. 56 = Gerb. I, 29. — n. 57. Forma prwile- 
gü quo phncipes Germanie approbant omnia. que res 
Rom. recognoDit conßrmamt seu innovamt ecclesie Ro- 
mane. — n. 58. *Princeps scribit Rom. regi quantum con- 
gaudeat potentie sue ac felicitati. ac super sponsatibus 
inter eum et quendam regem contr actis. Dum Romaiii 
regni - regnum eius. — n. 59. Minor regratiatur nuaori. 
suver eo quod sibi dignatus est statum suum scribere. 
ojferens se et sua sibi. ac excusando se quod sibi re- 
scribere attemptavit. Tante preetninencie scribere — et 
honoris. Wilh. B 128? — n. 60. 61 = Gerb. I, 4. 37. 
f. 61. n. 62 — 67 finb nur Rxordia. ß{me Kbfaft unb 
Unterföetbung folgen bann triebet anbrre SSrtefe. 1 — 3 
= Gerb. II, 5 (ber ©$lu§ fe&h &ier). 48. Wilh. A 37. 
f. 62. n. 4. 5 = Wilh. A 59. P. de Vin. m, 44. 
f. 63. n. 6 — 8 - P. de Vin. I, 36. Wilh. B 11 (F. 
imp. ewibus). A 81 (Papa cicitatibus Ytake). 
f. 64. n. 9 = *Wilh. A 90. — f. 65. n. 10— 12 = 
Wilh. A 91 {Papa regi). B31. P. de Vin. 10, 26. 
f. 66. n. 13. 14 = P. de Vin. I, 18. II, 8. — f. 67. 
n. 15. = Wilh. A 15. 

f. 68. n. 16. Papa adkortatur et mandat civitatibus Yta- 
lie quod dent Parmensibus auxiUum contra Frid. imp. 
Nisi — suum. Dat Lat. p. n. a. 5. Wilh. A 55. — 
n. 17. Boehmer Reg. Greg. IX. 142. 
f. 70. n. 18. Eger cui lenia — impostorem = Vat. 
4957. n. 46. 

f. 71'. n. 19. P. de Vin. I, 3. - f. 72* n. 20. Wilh. 
B 65. — f. 73. n. 21 —23 = P. de Vin. I. 2. 4. 21 
(tyier Diel fürjer). 

f. 74. n. 24 — 26 = P. de Vin. I, 6. 7. *1. 

f. 75. n. 27-29 = Wilh. *B 38. '43. '52 (Reg. Conr. 

IV. 133). 

f. 76. n. 30. 31 = *P. de Vin. II, 20. Marlene 74. - 
n. 32. Imp. F. filio suo etc. et quod communitas Alexan- 
drie relictis erroribus Mediolanensium etc. Rtsi ponti- 
fices — propensius aniraetis. SBrrfll. Wilh. B 90. — 



Digitized by 



©im. 



517 



n. 33. 34 = Wilh. B 100 (civibus ebne Kamm. Da- 
tum regni noslri anno 10). 102 cbcnfafle obuc 9tamrn. 
f. 77. n. 35- 37 = P. de Vin. I, 14. Wilh. B 7 (F. 
imp. regi Francie. Altigisse — (ransmiUemus. Datum 
Sycil. regni nostri a. 10.^ Vin. IV, 1 am C*nbe fürjrr. 
f. 7b. n. 38. 30 = Wilh. A 70. 8 (Regi Francie). 
f 70. n. 40. 41 = Wilh. A 14. 96. 
f. 80. n. 42. 'Uttera Conducton imperqioris regisve Ro- 
manorum, äJon SUbrrt, für bic ttift. Äbte, bte $um ®r* 
neraleapitel reifen, n. 43. Forma earundem minorum 
priticipum. SJon $erj. Stubolf, |ür Präger Äauflcute, bic 
nad) beliebig reifen. 44. Littera diffidationis. SJon #rrj. 
JKubolf an brn #cr$og Don Sairru. 45. Forma ad idem. 
SJou ®raf #rinrid> oon $arbctf an . . ton 9Reflott>. 
hierauf fomrnrn 46 — 59 ©tütfc, bic fdjon früher ba gc* 
»ücfcu fiub, gum jnmtcn SHalc, nämlia) f. 13'. n. 21. 
f. 15. n. 32. f. 15'. n. 33- 37. f. 16'. n. 40. f. 17. 
n. 41. f. 16'. n. 39. f. 20' n.49. 50. 51. f. 25. n. 2. 
f. 82'. n. 60. Cardinalis commendat episcopum de bono 
opere ac proposito. significans ei quod papa non solurn 
petita per cum concessit sed etiam propositum suum 
multipliciter commendavit. „Ven. in Christo patri d. Io. 
ep. Argenän. fr. A'y. permissione dioina Ostyensis et 
Veltrensis ep. etc. lnter illustres nervöse — reservatur. 
n. 61. Commune (Bonon.) significat alicui electionem de 
se faclam in potestatem. petens quod ei consentiat. Li- 
cet in laliludine — aeeeptetis. 

f. 83. n. 62. llec dicit idem quod supra proxima. 
Quoniam de manibus — venialis. 63. Electus (A. de la 
Turre) in potestatem communi (Bonon.). Cum omnes 
homines — subituri. 64. Electus ad officium prefecture 
regratiatur de honore sibi impenso et excusat se quod 
officium non polest acccplare. Cum dignitas et — aver- 
tit. Explicit. 

hierauf folgt ber Sraum $tyarao6, bann f. 93. ©Ute cU 
nc6 Öa)ü!cr$ an brn Ärdjtbiafon Siemen« um Unter» 
fiüfeuug, in 22 Sonnen, nämlid) Ep. sumpta a reeeptoris 
generatione, denominatione, conversione u. f. tv. i. 95. 
Lecte luctu — coronam. Ä lagen über ben gatt uon 
91ffoit. *Rhctoricae epistola ad mag. Got(fridum) imp. 
aulae protonotarium. Quis dabit aquam — docebunt. 
fiiu Sricf ber grau &*cun6 ifi auörabtrt. Venus Dei 




518 



SBien. 



gratia mondäne universitär per propagacinnem 

conservalrix. Militum suorum strennuissimo . . . brn 
mca tonxxu id) nicbt mctyr rrfcnnrn. 
Philol. 69. jf&t 404. ltal. membr. fol. s. XIV. Inc. Summa 
diclaminU composita per magislrum Riccardum de Po- 
phis olim camere dotnim pape clericum. Novicioram — 
infundatur. Amen. Expl. epistole mag. Ricard* de Pofis. 
— Inc. prologus in libro Senece de remedüs fortui- 
torum. Hunc librum coroposuit Seneca — felicitas nostra. 
2 Jölättrr. 

Philol. 70. jcßt 407. Ital. mb. fol. s. XIV. Hunc librum 
legavit d. Barbara Steuchisserin (? cf. las can. 60.) vidua 
zum Lam (s. XV). In isto libro continentur: 
Primo Summa dictaminum Thome de Cappua cardi- 
nalis continens 10 partes quarum qaelibet partium habet 
tabulam cappitulorum annexam. 

llem Epistole Achalici regis b.i. Cassiodori Variarum 
I, 8 — 12. unb, mit frblrnbrni «nfang, II, 16 — IV, 39 
(„hic finit liber"); „Annus et annus — retineant. a gor« 
mtl eine* 93erfaiif6, utib m>$ X, 22. 23. 
Item Extracta ex libris moraliam de regimine dominoram 
qui alio nomine dicilur secretum secretonim Aristotelis 
ad Alexandrum. in cuius fine tractatar de physionomia 



hominum. de planetis. et de forma cuiuslibet signi. de 
significacione lune in signis. de gemmis. lappidarios. 
quedam hystorie. et fabule multe per modum exero- 
plorum conscripte. Dir ($efa)ia)trn ftnb Don Z^cop^il 
unb Dorn Jtönigbon Ungarn; ba« Iffctf eine 9Jot>cflfnfamni- 
Inng 5 f. 155. bir @efa)ta)tr bom Sßolf unb gucf>* im 
fBruiinrn, unb nodj managt 3$trrgrf<6i4trii. 
Philol. 71. jrfct 3372. früher 41)7. ch. fol. s. XV. (finr 
3nfd)rift Saloe. Iste Uber est Georgii ApsiH Coroniensis 
fdjrint s. XVIII. $u ferju. 

I. Inc. epistola prineipibus ecclesiasticis moderni tem- 
poris per Luciferum prineipem tenebrarum et eius 
satellites missa. Tann Petrus de Vinea. I, 35 
— 39 fc&lrn. !Ra<$ IV, 16 folgt (abrr uitft im. 3«* 
b«) 17. Luguhris exurgente mit ber falfdjni Übrr* 
fa)rift: Fridericus conqueritur de morte imperatrids 
uxoris sue (Wilher. ß 122); 18. Wilher. B 19. — 
V, 112. III. fiub »manfa)t. 9tna) VI, 15. folgen 



cuiuslibet hominis et de 





SBtett. 



519 



bie grorbien VI, 27. 28. 31. bie bann nad)f)cr fr^lrn. 
3ulr(u: Nota formam et modum per quem potestales 
capitanei ancyani coramunilales civitalura Lombardie 
ad benivolentiam inducuntur. Qui modus et forma 
circulariter secundum quod civitates situale sunt hic 
continelur. Primo de civitate Tervisina que per do- 
minum regitur. Cui scribitur: Nobili ac potenti viro 
d. Richardo de Camino, deinde Duci Venetorum an- 
cyanis consulibus ac communitati civitatis eiusdem 
ti. f. to. Stur ÄbbrejTeu. Expl. Summa magistri Pe- 
tri de Vineis etc. 
II. Summa cancellarie Karoli IV imperaloris. 
9tur ang/bunben. &*ergl. barüber Jpauptd 3eitfd;vift 
VI, 27. 

Philol. 72. je&t 3376. ch. fol. s. XV. Item Uber dictami- 
num üterarum Friderici imperaloris conquerens unioer- 
sis super domino apostolico de sua excommunicatwne 
et depositione in 7 tractatus distinctus (c6 fwb aber nur 
6) urbanibus verbis. ift it Petrus de Vinea mit {Rrgifter 
üor jebem Sudj unb Übrrfdjriftrii Der einzelnen Jöriefe, 
I, 34 — 39. unb III, 51 freiem 

Philol. 153. früber Hist. 203. jc&t 481. mb. in q. s. XIV. 
Petrus de Vinea, bergliajen buro) #errn (Selbmann, f. 
«rajib VII, 970. Huf brm lefeten ©latte ein SSrirf be* 
©r$b. Sobomrr bon ©ran (1279—1299) au beu $apft 
SBonifaj VIII. £ie @tu(>ltt>ei|5enbura,er Stixty fcabe bura) 
ben borigrn Äönig Sabtdfaft (ff 290) unb «neu fc^rccfli* 
$cn JBranb fc^r gelitten > beftyafb bittrt er ben naa) tyco* 
bore (Sr^ebung jum ÜBifdjof bon SRaab erwählten ^ropft 
©regor Don ber Steife naa; JRom )u bifyrnfirrn. D. StrU 
gonii Petri et Pauli. $ann ein lörief üon L. an feine 
fWutter K. B. et P. regina, nämlidj bie jipeite ©ema^ltn 
feine« 83ater6 R. B. et P. rex. ©rofje ©efa&ren bon fei* 
nen ©egnern brr&inbrrn i&n, perföulia) ju fommrn. 
f. 116. Inc. summa dictaminis composita per magistrum 
Riccardum de Pofis extracta de registris papalium do- 
minorum seil. Urbani Clementis et aliorum paparum. 
Novitiorum — effundatur. Expl. Summa m. R. de P. 
secundum stilum Romane curie. Tauw ein Söaunfprua) 
über Stäuber unb SSranbftifter $ $auf für einen überfanbteu 
Sea^er „Morditiva — habeatis u . Hahn Thom. Cap. 307. — 
(tinige (Srorbirn. 6ine Urfunbe . . prepositi eccl. colle-* 



Digitized by 



520 



»int. 



giale S. Petri in Posaga dioc. Quinqueecclesiensis , unb 
ton brrfclbcn Jpaub: 2>er ttrjb. uon @ran, beauftragt mit 
ber jtreusprebigt gegen Xartaren, jtumaueii, Neugarios, 
fpecicQ gefeit . . banum filium Peide et Pczdam fratrem 
eiusdem, überträgt ben Xuftrag einem Dritten. 

Philol. 187. jefct 520. mb. q. s. XIII. exeontis. SJalatfp, 
«b&anblungen ber f. »öbm. ®ef. b. SB. V, 2. 1843. 
p. 225. 3uerft Iohannis Lemovicensis Somnium Pharao- 
nis y bann otyne ade Unterföeibung f. 11. Briefe ber ©e» 
fangenen in $arma. 'Infandam sed plus — volantatem. 
f. 12. *Urbera Panne mullimode — graciosam. — A*. 
consiUario parte Racionis causa multiplex — obligatu*. 
*Vehementis doloris instantia — velitis. — 'Rex Sicdie 
scolaribus ut Salernum veniant. Profunda mente pen- 
santes — commodum consequalur. — N. fratri um 
©elb jum ©tnbirrn. Persuasio neenon instantia — li- 
bertatis. 

f. 13. Talis toürbe gerne jurüffe&rrn , wenn e* mdgltd) 
wäre. Nondum perleclis finaliter — oculi visione. — 
(Uxor marito?) *Non potest quidem — propositum re- 
deundi. — *Frid. Iutticiario. Non potest vobis — re- 
pereris contumaces. — *£e«g(. Multipharie multisque 
modis ut mundus — exicio condemnare. 

f. 14. 'Frid. prineipi. Utinam aliquem ex orbis — se- 
curitas pararetur. — (Idem fideli suo?) *Quod in Lom- 
bardie — predictorum. — Captivus captivo. 'Laudatc 
Dominum in — nuncius dirigatur. — (lusticiarius Fride- 
rico?) 'Celsitudini vestre presentium — carceri depu- 
tatis. — Jtlagen eine« (gefangenen. Non sum iniurius — 
destitutum. 

f. 15. Petrus captivus forme queritur de mala fide Io- 
harmiM quondam amici sui. Si totus mundus — bomi- 
num mentionem. — 'Frid. fideli suo. Firmum in peclorc 
— constet nobis. — 'Princeps prineipi. Ex intime di- 
lectionis — assignare curarent. — *£e$gl. V r estre be- 
nignitatis sinceritas — suffragiis procurando. — Willi. 
A 39. Datum Perusii. 

f. 16. (Frid. papae?) 'Amarus nuper aures — malicia 
gloriari. — Res tali de morte fratris. Cum excellen- 
tiam deceat — tuus serenelur. — Licet iam dudum — 
concedatis. (2iebe6brief.) 




SBten. 



521 



f. 17. Licet nostrum animum — recrearet. u. f. \v. ftr&e 
^alatfp p. 22*. 

f. 29. Inc. Jictamina Petri de Vinea; nämlid) II, 1.9. 
11 — 14. 5. I, 1. 4. 8. 10. III, 3. 6. IV, 2. III, 9. 10. 
27.32. 23. 34. V, 2-6. 11. 10. VI, 1. 9. 14. 4 — 6. 
Dann f. 39' jroei (Srorbien „Etsi prosequalur officium — 
perpenditur". „Satis nobis ad gloriam — debitam glo- 
riosos". — Pelr. de Vin. III, 44. — f. 40. Duobus si- 
milibus — imploro. an einen Slrjt it. f. tu. 
f. 44'. Srief Don einem SWitglieb ber SRömifdjen Curie an 
ben gnglifdjen ÜRinifter (cum tranquillus regni stalus de 
manu vestra queralur) über bie ©efangenfe^aft be« comes 
Centuariensis quondam iusliciarius Anglie. „Pro nobüi 
viro — debilores". — Jtlrine JBriefe, oft nur Srorbien. 
f. 47. „Ab Ungaro missi enses. „Missus equus a ce- 
sare. „Missus nuper pannus u. f. rv. 
f. 50. 'Recessus domini W. ven. Salzb. episcopi — et 
profectum. (Princeps clero). — Recogitantes et amaritu- 
dine — collocare dignetur. Sroftbrief de morte filii. — 
Differebainus scribere hactenus — et exemplar (De morte 
nepoüs). Eüppliciunt dictamina tnagistri Tnome. — Uti- 
nam nos sie — responsivam. u. f. tu. bid f. 56'. Pacior 
vehementer — scribere; ein Prepositus Carnotensis, ab* 
fiammenb bon optimalibus minoris Britannie, rechtfertigt 
ftt^ gegen %nfc$ulbigungeti feine« 9tiba(en in brr $ropfiei. 

— f. 57. Explichtnt. Merito filie u. f. fr. firtje tyalati). 
f. 64. Wilh. A 40. — f. 70'. Reg. Rieh. 97. — f. 71. 
Frid. regi Boh. Orbis orbitas. — f. 72. P. de Vin. I, 
32. — f. 72'. Sole domicilium leonis — enodari (Uu* 
ftnn). „Stelle malutine etc. „Telo Cupidinis — in pa- 
latu tt . — f. 73. *Omnipotens conditor f. Sommer Reg. 
Imp. 1198—1268. p. 369. — f. 73'. Frid. über bie ber* 
fu^te S3ergifrttng: 'Audite gentes de — melius reforme- 
mus. — f. 74'. Wilh. A ö4 = Reg. Greg. IX. 30. — 
„Non Noemi, Hahn Thom. 305. — f. 76'. an ben Stau 
fer über bie griebentoer&anbluugen mit brm ^npfte. 
'Bflissa nuper per iudicem P. de Vinea — noscitur ex- 
stitisse. — f. 77. 'Letentur celi et exultet — domino ha- 
beatur. über bie SBntyl Giemen« IV. Summi providencia 

— offense. ein ©rorbium. Humiiis doctrina — consi- 
derantes; be«gl. ju einer ßutfäeibung jfrifdjcn ben Äir^en 




522 



SBtftt. 



\>o\\ »oargf« unb »orbeaur. — f. 77. Keg. Hon. III. 
70. — f. 80' it. f. n>. fie&e $ala<f». 

Philol. 229. jefet 3462. früher Ambr. 457. ch. oct. s. XV. 
Maximiliano duci Austrie etc. huiut libri usum dedit 
doctor Thomas de Cilia a. D. iA7i. — «riefe, »eben 
u. f. n>. s.XV. befouberft au« Stalien. — f. 136. Rufli Sexti 
wri consularis rerum gestarwn popttli Romani Volenti- 
niano augusto Uber. Pio — augusle. — f. 146. Impe- 
ratorum ab C. Cesare deineepe compendn kbellus ad 
Nicolaum maretäonem Eilensem seniorem a Beneoenuto 
Imolensi libellus editus. Optas etc. ?Rur eine Seite. 

Philol. 241. jefct 3244. ch. oct. s. XV. Uber gloriosiss. 
virginis Marie in Funtenfeld Gel. ord. Fris. dyocesis. 
»erfäiebene r&ftoriföe unb flrammatiföe ©Triften-, f. 211 
— 245. »riefe toon ttteero. f. 183 — 199'. Anlhonii 
Haneron mirifici oratoris ac eciam famosissimi Parisen- 
sis studii decoris compendium brevibus epistolis ad ar- 
chidiaconum Tornacensem editum. (fntbält audj wirf* 
li$e »riefe s. XV. t>on P. Luder, Poggius u. a. na* 
^eibelberfl fle&örenb. 

Philol. 298. je&t 3530. ch. in q. s. XV. Mathe i domini 
Petri de Perusio oratoris coram serenissimo cesare 
Sigismundo Rom. rege oratio ineipit , unb anbere Ste&en 
unb »riefe ber %t\t. 

f. 82. Dicta et exempla notabilia Petri Alphonsi 
Hispani. 

f. 112. Excellentissimo ac serenissimo prineipi et do- 
mino soo d. Henrico divina favente dementia Roma- 
nonim regi dignissimo et seraper augusto corona subli- 
rais et aflirmatoria coronarum eins in alma Urbe recon- 
dita. «uffarberuiifl an §einrid> VII, fia) bie Äaifrrfrone 

Philol. 305. jefct 590. einfl Hist 245 A. bon $frrn @olb* 
bann irrt&ümlic& aU Theol. 310. bejeiefruet. mb. in q. s. 
XIV. 3n 2CoIumneu aufiewbentli^ fefcler&aft flrförirbeii. 
Den 3n$alt f. «lr$it> VII, 912. «uf ber erftm ©rite 
ftefct Interrogatoria pro testiam examinatione. 5>rr altere 
Srrt fängt auf ber jnmten ©eite, bann aber t>on anberer 
$anb no$ einmal auf f. 3' au „Contingit enim dissimi- 
lem filium u. f. tv. eine ©ammlung Don trafen bi* 
f. 14'. proprium vendicarat Inc. exordia. Cum faror. 
tfaiferli^e, barunter au$ fc^on SJoDflänbtfle«. f. 23'. inc. 



Digitized by 



SBtrn. 



523 



exordia papalia. Ut pro regis = Wilh. Huf f. 33. fange it 
gan&e Briefe an. Die \)\tx eigentümlichen ftnb gang un* 
bebeutenb, auftgenommeu biefleity f. 91. 'Geminata precom, 
uon einrtn @>obne an feinen Sater (griebridj H ?) für ma- 
gister P. um eine $frünbe. f. 163'. Expl. summa dic- 
taminis. Inc. liber de hereticis. Der fe&lt aber} flatt 
beffen ift angebunben Pharetra fidei contra Iudeos. 
Philol. 383. je&t 2493. mb. q. s. XIV. »r ieffammlung 
(benuftt bon Dofliner). *griebricb ber ©<työne melbet, wie 
t$ fc$eint, einem Jtarbinal am päpfUi($en $ofe auö bei* 
toanbtem $aufe feinen 3legierung6antritt na$ 9tubolf« 
3Bab( jum Jtöntg bon Söhnen, unb bittet um görberung 
ber Anliegen feine« $rotonotar* Sernjjarb bon Aiburd), 
ben er ni^t entbehren fann, unb bejftalb beffen 93enpanb* 
ten Jtonrab SBeifj, Dom&errn bon 3üri$, gefanbt \)<x\. 
Grandis fiducia peramabilis — promocio conprobatur. 
@e&r fe&ler&aft. — P. duci Venet . . . . H. Dei gratia 
bittet um öinfteflung ber Jöeläjiigung feiner tfaufleute in 
Seuebig wegen eine« ntc^t iu feinem (gebiete geföf&enen 
Saubre. Intellectui nostro continua — debeamus etc. 
D. in Civitate. — Der $rotonotar SJerubarb bittet SRei* 
fter H. y Pfarrer in La, SMotar beft Äönig« bon älö&men, 
feine Semüjjung um ein Äanouifat iu $a|fau ju förberu. 
Nosüs desiderium meum — assignantes. — griebri$ bon 
&flerrei$ Rudolf o de Arburch purgraviu in Wecennekke. 
Cum vos Lupoldum — in eisdem. — f. 2. Frid. tna- 
gistro Maiheo. SJerficfyert i&n feiner (Snabe, $at aber 
je&t 9^idjte ju geben. Quamquam obsequia etc. — Frid. 
Cum ex illis 7 vasis vint Kabioli — debeatis. — $u 
SReifier C. feinen JDufel, ^rotonotar bed (frwa&Iten bon 
39ö$men, H. Scolaris in passaio Linze. bittet um 83er* 
wenbung in feiner Äan^lei. f. 2'. *&lbrecbt an ben 3Äar» 
fc^afl bon Saubenbercb. Fidelitati tue studiose — littera- 
rum. — *Sine Urfunbe be«felben, gebrueft in 6^me(6 ®e* 
fc$t<$i«forfc$er II, 416. f. 3. •grieHricfc an $einri$ VII. 
Fama publica didieimus — habundare successibus. Uu* 
ter noeb mannen, befoubere für Öflerreicty unb So^meu 
tntereffauten ©riefen (worunter mebrere bon ber Königin 
Unna unb an biefelbe) förieb id> ab: f. 3'. Alb. Rudolf o 
duci. Cum providus vir — defalcari. f. 4. De6gl. Cum 
nos strennuo — conformes. — Alberto regi ep. Siyn- 
nemi*. Constitit nobis et constat — Hungarie redeuntes. 




524 



Sien. 



(«rbr. bei <&i)i\\tl 1. 1. 400. f. 4 . (Frid. duci ?) H. ob- 
batissa Gassensis. Cum sinceris oralionibus — adhi- 
bere. — Alberto regi Emeritus ep. Varadiensis. Cum 
dominus noster — dignemini adhibere. (Sbmcl p. 401. — 
f. 5. Frid. dux Austrie nobili Ung. Fidei et fa voris — adhiberi. 
^bmclp.402. — Reoerendo ... Frid. dus Austrie. Innoluit 
nobis quod — securi. ib. p. 403. — Alb. Rudolf o duci Austrie. 
Vir discretus H. — inferatur. — f. 5'. Urfunbe grie* 
bria)6 toon ßflerreio), bricht mit Statt 7 ab. Dann auf 
nru flqä&ltcn Quaternionen ntefcr gönnen bon f)ri* 
oaturfunben, baruuter f. 11'. Gerb. Cod. ep. III, 24. — 
f. 12'. Frid. imp. Impensis nobis a Deo — communin. 
brflättflt bie »efaunflen eine« $ofpital«. — f. 13 . 'Al- 
bertus (res?) 9tea)t«fprua). 83on f. 17. an folgen *Lucis 
eterne — liberales. Philol. 61. f. 25. vermehrt bura) 
Diele trafen, f. 18. Wiih. A 85. — ^äpfUicfce Cor* 
tnafcuung, bein gebannten jtaifer nia)t anhängen. Quia 
super talibus — benignos. eine jfteite Wülfte. — *Gerb. 
II, 44. ooflftänbiger Philol. 61. f. 25'. — f. 18'. m Con- 
rado regi pol. Nursie. <lra)it> VU, 977. — 'Manfredo 
talis (Bononiensis). Licet regiam maiestalem — et fecundo. 
f. 19. *Magnifico et potenä viro d. Petro de Vico talis 
(Bononiensis). Misericordia previa — congeries statu- 
torum. — Domino suo talis. Dilucidissima restrarum 
series — congeries earundem. 

f. 19'. Commumtas pape. Divina dignata clemencia — 
mansuetudine consedamus. Daun Cum pondus raichi — 
modum etc. nur ein CSitigaug. Wilh. A 71. Sicut venli 
inpulsio — lacrimarum. — Wilh. B 138. 136. 137. 
147. 150. 162. 166. 

f. 21'. Ex parte rogantis = Philol. 305 f. 35. — Wilh. 
169. 154. 149 (— benign, digtielur). 151. 145. 175. 
f. 22. Gerb. II, 17. 27. 6. I, 21. Episcopus Rom. regi. 
Magnificentiam — mei (bat (Sitbe vvn Gerb. II, 53; gr* 
brueft bei Ctymcl 1. 1. p. 409). 

f. 23. Gerb. I, 26. - Talis domino suo. Licet non 
multorum — commendatum. — Wilh. A 51. Gerb. 1, 
42. — (Imp. prindpi?) 'Cupientes ex intimo — et da- 
turus. — Amicorum vera fervensque — sieud possum. 
Gerens de vestra — fruetuosum. 
f. 24. Talis pape. Quia per N. de — subvenire. — Fr. 



Digitized by 



525 



R. abb. Wer. Exigente pie devocionis — est eon- 
suetum. — P. de. Vin. V, 8. 15. Wilh. B 63. 64. 
f. 25. Wilh. B 71. 76. 92. 93. 113. §ier enbigt Qoat. 
II, bem erfl Quat. V fi$ anfdlicgt; Quat III beginnt mit 
bem ©c^luffe be6 SriefeS eine* $)arifer Stubenten. Dann 
VenerabiU etc. Noveril veslra discrecio — divine. Sitte 
eine* alten Dienere um Unterfiüftung , unb anbere 93itt* 
briefe. f. 27. 39rirf an einen äönig *Cum ad retunden- 
dam — potentia gubernari. Antwort: *Cum nostri ad- 
ventus — resarciri. unb noa) me&r Sriefe unb Hnttuorten, 
wa&rfdjeinlia) afle erfunben. Später Steuere* fcon SBö> 
mifd)en Königen. SBergl. 6&mel 1. 1. p. 410. 411. — 
f. 38. 'Licet maltifidis indigenciarom — potent reperiri. 
Verlangt 100 Warf jur geier ber JBermä&lung mit ber 
Zofytx be6 9töm. Äönig«. *Cum caioslibet intersit — se- 
queretur. Dat. in die saneto etc. Deprecirenbe Antwort, 
f. 39'. *Nisi celebris vestre fame solempnilas longe la- 
teque per partes diffusa remotas et preeipue per ma- 
gistrum P. de Prece altissonis clarificata titolis i$n gr* 
lotft &ätte, wäre er nia)t naa) Sö^men gefommen; bittet 
um gute Äufna&me, — cancellarii Bohemie. — 'Diffusa 
est fama — signare velitis. 9tn ben &an$(er beS ilönigS; 
tiefer war naa) $o!en gebogen, ber ©djreiber wollte 
in $rag erwarten, unb fcat fein ©elb me&r. 'Casum ino- 
pinati doloris — et optamus. Die grimiler bitten ben 
jtöntg uadj bem Sobe be6 Capitaneus Wl. um einen 9laü> 
folger 5 rühmen fe&r ben H. f>ropfi tum Äglci, feinen vi- 
carios. (Sfjmel, ©efdud)t*forf($er II, 403. *Ad nostram 
est ex terre — rogamus. Srffärt, baß fein langer 9luf* 
enthalt in ®d)wabrn unb am Styetn nia)t au« SRangel au 
Siebe gu feinem @o£ne, bem Srben ton SBitymen (puer), 
^erru^re; am 5. 3anuar werbe er in Vriberc feijn. Slm 
önbe abgebrochen. 9tadj einem Statte mit Urfunbenformrn, 
bie fta) auf ba* »ietfcum »afel bejiefcen , folgt Quat V. 
f. 42. Die gortfrfcung »on f. 25'. Wilh. B 24. 11 (etw- 
bu$ tahbus. @<&lufj : mandatis). 19. 22. 25. 
f. 43. Wilh. B 131 (gebr. bei Stjmel 1. 1. p. 403). 9. 
Gerb. III, 32. II, 28. 

f. 44. Gerb. III, 20. I, 40. III, 34. 26. II, 35. 52. 
@ajlu{j fe&lt mit ben SWittelblättern ber Sage, 
f. 45. Gnbe Don Wilh. B 2. 3. 'Comitantes latus regium 
— et curari. Der Äonig bittet feinem exemptus clericus 




526 



SBiew. 



btc Steftbenj gu erlaffeu. Hornel l 1. p. 411. •filsi ge- 
neraliter omnium — duximus faciendam. Singang eine* 
f. $ru>ilrg6 für eine itru gegrünbete Statt, 
f. 45'. SBegrüfjuugett , anfangenb mit ber Königin Huna 
von SoQmen; u. a. Magislro P. honor. viro magistro 
cancellarie regnt Boemie ac Wissegradensis ecclesie pre- 
posito prineipi suo devolo. Samt ftyrafen, gragmentr 
unb toieber ganje ©riefe, f. 48'. P. D. G. ep. Basil. ao- 
bili etc. Cum conlroversia. f. 51. Reo. fratri P. D. G. 

Senoce archiepiscopo M Aurel, episcopus eic. Cum 

emergit, unb mehrere* ba* 93i6t&um IDrleau* SJetreffenbe*. 
Dann eine Sammlung bon ©pnontjmcn j auf bru legten 
2 Sfättern »ieber Radier gormein. 

Philol. 412. jefct 2512. Einige, befonber« 8ö$men betreffenbe 
89 riefe finb nad) Doüinerft ttbförtfteit barau« mitgeteilt 
tu 6&mel« ©efa)it$t«forfajrr II, p. 407 ff. 

Philol. 426. jeftt 636. duod. mb. s. XIV. ©übe eine« »rie* 
fe* ber Rectores Lambardie, ber iu $rag Univ. XIV. H. 
10 tooflftänbig ift (Ad vestram). Samt : Inc. Arenge magutri 
Giddonie ad Dei laudem. Vobis Unquam domino nostro, 
nämlia) an ben $obejla üon Jöologna 5 nad) einigen Stütfrn 
aber tritt in Seifptelen ton allerlei ©riefen ber 8ifa>f 
Don SJranbenburg ein. ©eföäftabriefe auft biefer ®egenb, 
$Ube«&eim, $alberftabt, SReienborp u. f. ». f. 32' fangt 
o&ne einen befonbern flbfafc toieber eine anbere Ärt \>on 
»riefen an («refriü VII, 977). 'Die Wailäuber an 3n* 
nocenj. *3nnoceni an ben Äaifer. 'Jtaifer g. an ben 
$a)>fl, Nostra excellentia. Dann werben 9)ifa)öfe Don 
$ariö unb ßrlean« genannt, jeboa) f. 34' wieber ber Srief 
einer 9tonne in ÜRcpenborp an i&re ©a^tpefter in $alrt* 
muttt. f. 35'. Fria. imp. barorübu$. Subditorum con- 
stancia — posila veniatis, unb *ber ^faljgruf an grirbrtet). 
f. 36. *0. comes. Dann ä^nltaje ©riefe von (geringeren, 
f. 36'. 'Talis miles. *Ad pacem venias. 'Intelleximus. 
(Sine Segitimution bon 3nnoceuj Quta porte — perhi- 
bentes. Dat. 5. Kai. Apr. p. n. a. 1. f. 38\ Dapifero 
de Burnis ... Fr. D. g. comes maior de Bichelingin. 
f. 39. Marcbio de Landesberch; ep. Merseb. für bie dton* 
nen iu Lipzk. llrfunbe Sanbgrafö Ulbert pon Zfyüriiigrn 
für 9. griebridj bon Wernburg 1265 Dec 12. — f. 42. 
toieber 3ta(ienifa>rt. £ 42*. *Omnis gralia. 45*. Tolentes 
ad mit ber Antwort. 3u(e(t wieber SRerfeburgcr unb 




ffitett. 



527 



$aflenfer Griffe bid f. 48. Tann fommru t(>eo[ogif<$e 
Sadjeu. 

Philol. 427. jefct 637. mb. s. XIII ex. oct. min. Summa 
di c ta m i n i s. Cum debitum ordinarie etc. Buerfl nur t^eo« 
retifdje Anleitung, bann löriefe tu ^rtoatuerbältniffen, br* 
fonber« biet uon $nrifrr ©tubenteu. f. 28'. *Heinricus 
res. Innotescat. f. 40 unb 49'. *Frid. Nosse — inso- 
lentes, f. 50'. 'Frid. Nosse — ante mit ber Äutwort 
(f. Hrdjiü VII, 978). Die »riefe fmb faft o&ue Sn^cilt, 
in brr Siegel mit §fitm>ort, uub tuofcl fafl aflr rrfiiiibrn. — 
f. 58. beginnt eine nlpbabetiföe Sammlung ton @en* 
teuren, f. 72'. L. rex Francie befiehlt feinem Seuefäau*, 
wegen ber SMäftigungeu bur<$ beu comes Britannie ade 
SJavone granfreidja &u t»erfammeln. Der ©eneföaü mtU 
Det bie 9tu6fü^rung beft Söefeljl«. 9 in Stüter bittet Äönig 
L. Don ber ajrrfefcung feiner S9urg abjufle&en. 2>er Äöuig 
brtoiQigt eft. 

f. 74. Inc. summa magistri Widonis. tyniid) wie bie 
vorige. De filio ad par etiles. Reverendis parentibus 
ii. f. n>. f. 83. *Quia seimus el credimus — mendacii 
veritatem. (Sine ©tabt melbet ber auberu einen großen 
©ieg über bie Srrmonefer uub (Sonfortrn, unb ©inna^ine 
t>on Gastrum S. Cesarii. f. 85. Flori florum et rose.... 
Serviens ille etc. f. 88. *G. episcopus P. archipresbi- 
tero. Precepit nobis imperialis — commendare. f. 90'. 
M. patriarcha Aquil. betätigt I. clerico Paduano bie 83er» 
letyung ber Jtirdje S. Marie de capite Dontis burdj I. ep. 
Paduanus. D. in civ. Parisiensi a. D. 1230. 4. Kai. Apri- 
lis. f. 91. *Frid. Imperialis. f. 95. *Materiam. 'Irnpe- 
ratorie. 'Reformacioni. •Vestre. (*ln$it> VII, 979). f. 96. 
Non obliviscor gralie — reviserunt 'Altitudini vestre 
incognitum — litteris cerciores. Post decessum tui ge- 
nitoris — Dromereri. Papa (Greg.) ad patriarcham. 
Cum pastoralis ofDcii — salutis. (Sr foü grieben fliften. 
f. 97. Der tyatxiard) rutfdjulbigt fid), ta er propter inimici- 
cias capitales ntctyt {uufommen fanu. Item alia a quo- 
cunque prelato ad papam pro absolucione excommanicati. 
De patriarcha ad patriarcham u. f. to. f. 98'. * De pre- 
lato ad imperatorem. Omnis = 426. f. 42'. ©riefe mit 
9(tiüportrit über alle möglichen SBer&ältniflfe, Äfleft Bombar* 
bifefo. f. 127. De comitissa ad caraneam. Nobili et 
sapienti domine H. honorabili caranee talis loci etc. 
9lvrfM'v jf. X. 93<niK 35 



Digitized by 



528 



»teil. 



f. 128. 'De privilegiis sedis apostoUce. Greg. Aares. 
'De prio. Romani principis. Frid. Fideles. 

Philos. 179. jc$t 3143. betrieben nnb bemifct in JuHinere 
Codex epistolaris OUakari. 93ergl. Ghibli($er p. 272. 

Philos. 421. je&t 273. mb. q. — f. 223. saec. XIV. Super 
eqtdvoca. Orane dalum. (£ntfyält mir aequiroca n ad) 
bem W^abtt, ton bem bifööfli^ru 9totar S'ominicu«, ge* 
bürttg au6 9Rri§cti, weil baft 8Jn<$ beft Matheas Vindoct- 
nensis burdj bie ©c&reibrr fo Derborben fcp. 

Ree. 210. jrfet 5909. ch. 4. Cotfej? Ate plerisque historiohs 
ad Neapolitanern rem spectantibus etsi mutilis attamen 
antiquüate praestandis desumptos est ex Archmio Yen. 
Domus SS. Apostolorum de Urbe Neapolis. Anno i7i6. 
D. Eustachius Caracciolus C. R. Sono in questo tomo 
le cromehe seguenti: 

1) Una cronica mancheuse d'alcune carte, la anale co- 
mincia dal primo di Ottobre 1495 sino alli 20 di 
Gennaro 1519 in lingua Napolitana. 

3) (sie) Annali e Dinrnali di Lodovico di Raym. Se- 
niore e Inniore it. f. w. fe&lt. 

4) au6gcflri($cu uub in ber §anbförift felbfl auöflf 
fdjiiirtcn. 

5) Diario del Guarino per anni 16 cioe dal 1492 — 



6) Chronicon Lnpi Protaspatae nt antiquis Iltens 
scriptum est in altero exemplari msto. Extracta fuit 
copia isla ut iacet a quodam compendio mann scripto 
littera Longobarda quod habui a mag Andrea Car- 
dutio cive Barensi. Ego lo. BapU Nenna V. I. D. 
Ben. (saec. XVI). 

7) Acta Visitationis eccl. Neap. freien. 

8) Cronica di Bartomeo Caraciolo. 

Ree. 318. Schw. 11, 3. je&t 9808. ch. s. XVIII. Chron. 
Florianente , auft Hist. prof. 1009. cibgefcbrirbrn , tinb 
K. S. Leupoldi „ex Vito Arenpeccio manuscripto". 
Ree. 676. Schw. II, 106. jc&t 447. mb. fol. s. XIV. 
mae de Capua Summa dictaminis, t>ergli$en burdj $crrn 
©olb^cum, md) 2 SMättern mit unbebeutrnbeu SSrirfni. 
Wuf brr legten Seite fle&t bie ^rop&ejeuuifl : 
Gallorum levitas Germanos iustificabit, 
Italie gravitas, Gallo confuso, negabit. 
Annis millenis ducentis et nonaginta, 



1507. 




SBtrtt. 



529 



Bis denis adiunctis, consurget aqoila grandis. 
Gallus subcumbet, aquile victricia Signa 
Mundus adhorabit, erit urbs vix presule digna. 
Constantine cades, et equi de marmore facti, 
Et lapis erectus, et multa palatia Rome. 
Papa cito moritur, cesar regnabit obique, 
Sud quo tunc vana cessabit gloria cleri. 
gernrr: Ad faciendum bonum atramentum. 
Vitrioli quarta, mediata sit untia gumme. 
Integra sit galle, superaddas octo falerni. 

Ree. 685. Schw. II, 108. jebt 978C. ch. s. XVII. «bförtf. 
ten &on Urfuuben b?S tölofterS 8Be if5 enbu rg naa) 9ti» 
tartatttranftfitmptrn. darunter 2 bon Dagobert, bann 
Reg. 170. Reg. Kar. 1183. Reg. imp. 292. 414. 438. 
713. Mon. Boica 31, 275. Reg. 1966. 2701. Rud. 169. 
640. 716. 714. 1135. 1139 (vom 24. 9Wai). Ad. 67. 
Alb. 358. Lud. 2033. $riuricb V, Reg. imp. 1975. 
Heinr. VII. 323. unb enblid; Don ÄarllV, 1347 £ee. 15. 
Hagenau. 

Ree. 686. Schw. II, 108. jeftt 9787. ch. f. s. XVII. (Ran} 
ä&iilidje 9tbf(^riftcit bon Ihfunbcu brö ^if>t(;iime Spei er 
£arnarf; Nomina divorum prineipum imperatorum videli- 
cet et regum ac coniugum eorundem in ecclesia Spirensi 
quiescentium mit furjeu SBiograpfyien, bon jtonrab II bi* 
auf VUbert. Sequuntur nomina mulierum, bon ©ifela bi« 
auf griebridje Softer eignes: quorum aliaua ego oculis 



mentum ecclesie de novo sternebatur. hierauf folgen 
nod) einmal bte |)riuilegteii bon SRünftcr nebft SBeftatigung 
burd) .ftaifrr griebridi, unb bann eine 2Mfa)of6djronif. 
Transcripta per modum cronice de origine primeva se- 
dis episcopalis ecclesie domine Marie vel domini Stef- 
fani civitatis Nemetinae modo Spira appellate ex vete- 
ribus codieihus recollecta. Pro faciliori — anno 1513 
in numero 64. 

Ree. 700. jefct 8131. naefc e*tuaubtner II, 113: ch. fol. 

s. XV. Anonymi Ktyronif ber Stabt unb Wraffdjaft (Sillp. 

SSom Ihfpriiug bis auf il. gricbvid;« IV 3"teu inclusive. 
Ree. 713. Schw. II, 118. jeftt 389. mb. fol. s. XIII exeun- 

lis. Ute Uber est monastern B. M. V. sanetique Thome 

canonicorum regularium in Vorao. 3uerft ein *]>apft* 



conspexi in eisdem sepulchris 




3V 




530 



SBicti. 



f ata log, DrrmifdK mit Saljbnrger 9?aa}ridjtrti. Reca- 
pittdatio de pontißcibui. Post passionem Doraini b. Pe- 
trus — 1283 Goetfridus Pataviensis etc. consecrantnr. 
Sie 3ufö&e ftub ntftfl unbebeutenb ltnb auft bru befanntrn 
<3al£burgrr Shuialrn genommen. 

f. 7. Breois recapituloMo imperatorum Romanorum. Anno 
ab U. C. 759 lulius Cesar — Frid. II, 1211. enthält 
nidjtft S3rauä)bare$. 

f. 9. Recapitulaäo de episcopis Salzpurgensibus. S. Rod- 
bertus — Obiit autem a. D. 1284 in die parasceues. Sfl 
ber gewitynlidj mit ben @>aljburger 9(nualrn toerbunbrne 
Äatalog. 

f. 10. Quedam extracta de Barlaam de caltu paga- 
noram. 

f. 12'. Nota de exordio Noricorum. Noricos a Norice 

— ossa solum. SBie in ber Segernfeer (S^ronif. 

f. 13'. Nota unde primitue venerint Lombardi. et quo 

tempore Ytaliam possederint. Tempore primi Pelagii etc. 

bis jur S)efe$rung flgilnlfe, tvie bei lacobos de Vo- 

ragine. 

f. 14'. De Machmet propheta Sarracenorum. De Beda 
presb. quare dicatur venerabilis. Ysidorus in libro de 
vita et obitu virorum illustrium. Extractum de ymagine 
mundi. Hern de eodem opinio Rabi Moyses. Dann Don 
anberrr$aub eingetragen fine Soranrr Urfunbe Don 1306, 
toorauf einige Slättrr leer gelafTm ftnb. 
f. 23. *Ineipiunt Crotäce ab initio mundi. Non arbitror 
u. f. to. alfo ber ftnfang bed $onoriu6, beffen SRarne aud> 
Don fyäterrr §anb übrrgefdjrieben ifl. $ier tft aber Diel 
jugefe&t. 9taa) ß&rifti ©eburt folgt: De regimme spiri- 
tali et temporali. Tunc coneurrerant duo regimina Ro- 
mane urbis et totius orbis. ponliGcale et imperiale. Hii 
sunt duo gladii s. spiritualis et materialis etc. Et quia 
primo summo pontifici ti. f. to., toie SRarttuu*, ber im 
golgenben mit ben ©aljburger Knnalen Derf^mol^cn 
ifl. JBon ber SWüte be6 12ten 3a$rfcunbert« an ftnb r* 
»örtlia) bie @aljb. Hnnalen, anfange no<$ and 9Rartimi6 
interpolirt. Die 3<i$re 1285 — 1326 ftnb erfl fyatrr $u* 
gefegt, «nf ber Ickten @eite flefct s. XIV. bie 'Genea- 
logia dueum Styrie, gebrueft bei 3* ttafar I, 105. 
Reo. 742. Schw. II, 127. je&t 7234. ch. s. XVI. Ex &W. 
$erem$t. archiducie Ferdinand* etc. Graetn Styriae. 




SBtrn. 



531 



£ie .tfürutl;nei* C&rouif »on Unreft, gun^ tute in HisL 
prof. 898. Sann: Gin fürfcer tvarbaffter begriff, toie fi$ 

ber fceit be6 aller £ura)l. ©rofjm. Stom gerbinau» 

ben t>atterlic^eit unb genebigiflen $ambfuedjen bou 51—53 in 
©ibentourgen M< (Srloffen, huvd) 93eiteu ©ailel bon 
9>re6burg brr &eit Jtyriegft ©ecretarpen bafelbfl mit fun* 
beru blei§ ftufamen getragen u. f. n\ 

Ree. 780. Schw. II, 141—144. jefct 8341. ©ammlung ber* 
föiebener Hctenftücfe jur ©cfdjic^re brt Uten Di6 17ten 
3abr(nmbert«. SBoran flehen Hbföriften ber Urfnnbe 
griebridj* I de terminis Bohemie unb be6 Privil. minus, 
offenbar entnommen auft HisL prof. 678. 

Ree. 790. Schw. II, 148. je&t 8351. ch. f. s. XVIII. Ec- 



unb ©ammluugeu. — f. 127. Ann. Claustroneob. 1104 
— 1279. au6 Hist. prof. 668. — f. 181. «bförift bou HisL 
prof. 536. 

Ree. 834. Schw. II, 160. jefct 2822. ch. a. s. XV. ©$tpa. 
benfpiegel f. .§offmauu p. 238. — f. 121. ©ine furje 
Xeutf^e S^rout! bon Snfattg ber SBelt bi* auf $erjog 
Rriebcrid^e bou Sapern Job tu 83ö(jeim, an ©. Sarbara 
Sag a. 1393. (igt begraben ju 2anb6but itt bem grauen* 
flofler genannt ©alifntfjal. Datum finis beft pud)t bo 
man galt MCGCG 3ar an greitag md) ©anb Sacobft Zag 
unb in bem XL %ax. Gentilotti, t>ergl. $offmann 1. 1. 
Die $anbförift gehörte einfi einem oon 2reuba$, beffen 
SBappen barin tfl. 

Ree. 930. Schw. II, 195. jefet.8210. ch. fol. s. XVII. 99ue$ 
bti Sann bereiten in ßfierreidj. f. 1 # — 130. Drbnung 
be* dannbere^ten beft Sr^erjogtumb l6jlerrei($ ob ber 
«nn« f. 131 — 140. (gebrueft). Ungedtftbrieff Ä. 9iue« 
bolff« (II), unboOftänbig. f. 141—144. #erjog «lbre<$t* 
©<fcablo{jbrieff \>om 27. 9tob. 1421. f. Änrj löfterr. unter 
«Ibrecbt II. II, 44. 

f. 145'. betgl. bom 27. $ec. 1432. ib. 215. f. 146. 
<2>pru<$brief bon §. griebri($ unb SHbre^t. ©eben $u 
SBienn an faub fcorotfceentag 1440. f. 147 . Jt. grtebri*« 
Urf. oom 23. 3unt 1450, bei S^mel, «Materialien I, 320 
n. 151. f. 148. »rief bon $. «Ibrecbt. ©eben ju ber 
^repenflat an ©ritag na$ fanb ©eorgentag 1461. f. 150. 
@($ablo6brief bon Sllbre^ten. D. ©. gölten am ©amb* 
flag bor ©. 3o&. an ©unbenbten. 1462. betgl. ju Sßienu 




Digitized by 



Google 



532 



SBten. 



um grcptog na<$ ©. ©fbaftian«tag 1463. Ä. griebridj« 
SSeftattigung über bo6 2aub«re$t unb anber brt 2anM 
Stotbürft. Sieujtott an@untag natb ®. 9Hicbael*rag 1464. 
SRaterialten II, 280. $riDileg Äarle IV nirmanb aujjrr 
2anbt bor !Rtd)t JU flcm , aflain er tpurbe redjtlofj grlaf* 
feu (an «Ibrety). f)rag 1361 <m ©. ©tepfcanetag. 
£edgl. SBien 1 366 an bem uec^flett ©ambflag na$ Sreufc* 
erfmbung. — Pawordnung Don 1542. CfcmeZ. 
Ree. 940. Schw. II, 202. jefet 2172. einft Collcgii Soc. lesn 
Viennae, bejle&t auft 3 Derföiebenen Steilen. 

I. mb. s. XIII. Sine Äanonenfammlung, namli$ 
be6 Concil. Lateran. III. mit bem Mulang, wie bei 
$arbuin Concil. VI, 2, 1695. 

II. s. XV. Inc. capitata commentata per Io. An. doctorem 
decretorum. 

III. ch. s. XV. Commentum dccretalis Nobis. de iure 
patronatus (c. 25. X. 3, 38). 

Ree. 962. Schw. II, 207. jefct 7743. ch. foL saec. XVIL 
C. Leopoldini Soc. Iesu in Austria 1668. $riDilegien brr 
Dlmüjcr ßir^e, u?obon ftd) in Äremfier Originale unb 
Ältere Sofien befinben. 
Ree. 1047. Schw. II, 238. jefct 7699. nadj ©c^toanbtner ch. 
fol. s. XVII. entfcaltenb 
I. Anonymi Cfcroni* M $erjogt$um« ©teper. Srfte* 
99n$ in 77 (Kauteln bi« 1272. 2m\M in 35 6a« 
Titeln bi« 1676. 

II. $aubtmanitfc$, (S&ronologiföer (Srtract aller S)enf»ür» 
bigfeiten bon $ettau. 

III. Anonymi Gbrouii ber ©rafföaft Sillp Don ben 85* 
merjeiten bi* auf bie Regierung Ä. griebriefc* IV na<$ 
(Srlöföniig bee ©tamme* ber alten ®rafen Don 6i0p. 

Ree. 1064. Schw. II, 245. je&t 464. Denis II, 1518. Mar- 
siii i Patavini Defensor Pacis uub Tractatas de Trans- 
latione Imperü, saec. XIV. Äm ßinbaub eiu ©tüdt Don 
P. de Vinea I, 1. 

Ree. 1080. Schw. II, 252. jr&t 3522. ch. q. s. XVI. Dom 
Siföof %o\). gaber ftammenb. 

f. 1. Cimbriaci poetae protrepticon in Attilam CaUimach 
unb beftfelbeu Stebe an Ä. SÄarimiliau; bann ber Attila 
felbft. 

f. 20. (Sinfcarb« V. K. bei $erfc SS. II, 439 bic $anb= 
f^rift B3o. 



Digitized by 



SBten. 



533 



f. 35. Hotwrii Chromeon. Non arbilror — Lolharius 
regnavit a. 8. Edenradus (ftatt Counradas). 
f. 48. Callimachi Res gesUe Wladislal u. B. 
f. 108. Regino, Cod. 12. bei 5>erfr SS. I, 542. 
Ree. 1463. Schw. II, 364. je&t 3500. frü&rr Hist Lat. 321. 
Chron. Austr. Henrici Gundelfingen. Kollar Anal. I, 



Ree. 1495. Schw. II, 375. je&t 9782. 9tene «bförift au« 

Hisl ecd. 148. 
Ree. 1498. Schw. II, 376. je&t 9797. ch. f. s. XVII. *b- 

fd&rift ber Hnnalen a. 1104—1279 mi6 Hist. prof. 668. 
Ree. 1548. Schw. II, 393. je&r 3399. mit bem gaberföen 



I. ch. s. XVI. (Berthol das). De regnis et princi- 
patus (sie) secundum chronica Eusebii et Hieronimi. 
Primum regnum — defectum. f. 2. Inc. chronica 
ven. Bede presb. de VI mundi etatibus sec. heb. 
veritatem. Prima — (f. 75') Leonis a. 9. Hucusque 
Beda u. f. w. c()iic Üöejeidjniiua, ber Sortfrftung. 
f. 109' Balduwinus imperalori rebellat. Abhinc post 
Uermannum Bertolus (sie) cronicam continuat. He- 
rimannus qui — propter quem. 

II. ch. fol. s. XV. exenntis. Ute Uber e$t d. Ladislai 
Sunthaym canonici S. Stefani. Aeneae Silvii 
historia Austriaca. 

III. rbenfo. Dcefelben historia Bohemica. 

IV. ton etwa« älterer ©ebrift 'Ann. Claustroneo- 
burgenses 973 — 1327. gerauft gebrutft Rauch 
II, 213. 3ft fiitf fölfAte «bförtft Don Sal. 416. 

V. ch. s. XV. Cronica mon. Gremsmunster, f. Rauch II, 
337. *nf bei lebten Seite fte&t: Ute Uber e$t regis 
Romanorum. 

Kec. 1737. Schw. II, 447—451. jefct 7245. Bertholdi An- 
nales, f. Mon. SS. V, 264. 

Kec. 2004 A. Schw. IV, 13. jeftt 3942. ch. fol. s. XV. 
Ute Uber est domus Porte b. Marie in Axpach ord. 
Carth. in Austria et est de Ubris d. Conradi de Ro- 



Martinas PoTonus flanj tvie Univ. 832 bid suspensam 
reliquit. Darauf Romanum imperium — est delunctus. 
Deo gracias de fine huius Cronice in vigiUa S. Mar- 
tini 1464. 



727. 



Senat. 




Mammolrectum u. f. \v. f. 184. 




534 



Ree. 2006 A. Schw. I, 563 uub IV, 14. je&t 687. mb, f. 
8. XIV. betrieben bei £eni« II, 647. — f. 105. Mar- 
tinas Pol onus, geförteben für ben $rager f)rofrffor 
Bonsignore de Bononia. 86 tfl bie jtoeite Huftgabe, bit 
3o$. XXI. 3m Uert folgen auf est defanetas noc$ 2 ©et« 
ten bt6 1305: Rodolfas cepit a. D. 1276. Imperavit a. 
14 — meraerant. unb auf loh. XXI. nac. Hispanus — 
sepultus est nodj V/% Seiten: Nicolaos III nac. Roma- 
nas — a. D. 1280. Martinas IV n. Galicas — inchoato 
a. D. 1285. Hon. IV n. Romanas — 1236 in fine. Ni- 
colaus IV n. Lombardus — a. 1391. Gelestinas V con- 
versacione heremita — in Ytalia. Bonif. VIII n. Campa- 
nas — sai anno 9. Bened. XI n. Lombardus — a. D. 
1304. Glemens V n. Vasco de loco qui Vinandria di- 
citur — et exili. »ergf. £eni6 1. 1. 

Ree. 2063. Schw. III, 105. jejt 8133. nad? S^tuanbtner : 
ch. f. s. XVII. Anonymi Seutfdje S&ronif ober fcifioriföe 
Seföreibung ber ©raffdjaft unb bereit ©rufen tum Sillt 
in Unter «©teper botn Urfprung 6er @tabt Sifli bt* auf 
bat XVte ©eculuin ober bie 3eiten Jt. grtebert$rn M 
Sterten (Sx$. gti ßflerrei^. 

Ree. 2104. Schw. IV, 70. je&t 2188. mb. q. s. XV. Sm 
Anfang fehlen 8 Sfätter. Forme minoris tustide av- 
diencie contradictarum. gormein bon 6ntfc$rtbungrn ber 
SWmiföen Surie unter Siemens V unb 3o£ann XXII, um 
ter bem JBorßb be« JBicefanjlert ^ampiman, 99if<$of6 ton 
$arma. SJtit bieten boflflänbigen 9tec$t6faflen. 

Reo. 2116. Schw. IV, 74. jefct 3355. ch. fol. s. XV. Omne 
tempas ab exordio mundi u. f. ». Oeograpbte, 9tatur* 
gefegte, ©eföitye, mit bielen gabeln, f. 51' fangt bie 
Sexta etat au. 
Iesas Christus in Bethlehem nascitur. Tiberius. a D. 1 5. 

Hic etc. 

(Snbigt wie Martinas Polonus Nicolaus IV .... dies 
tres. unb Emericus .... in mari suffocatur. f. 97. nadj 
einigen leeren Stättern Romanum imperium — est de- 
funetus. unb t>ou aitberer @<$rift nod) etwa* über 9tu* 
bolf, ©regorX unb Hbolf, ganj unbebeutenb. f. 99. Cum 
ecclesia Chrempsmunstern a d. Tassilone. Bernardus 
Noricus nad) Pez I, 689. n. I. II. unb III. bie 693 C. 
peremptus pro iusticia, tpo ber Xert am (Snbe be* SSlat* 
tc6 abbricht. 



Digitized by 



SBiftt. 



535 



Ree. 2129. Schw. IV, 81. jefct 3221. s. XV. Iordanis 
etc. Endlicher p. 287. 

Ree. 2130. Schw. IV, 82. jefct 3474. ch. oct. s. XV. Huf 
3Baltfcer6 von Bitte Slleranbreie folgt Item formolarius, 
ritte Sammlung tum ©riefen imb Urfunben , SBtett unb 
S3ö$men betreffenb, au* brr 3rit Äarl* IV, bie aber mei» 
flene erfunben ju fepit fäeinen. Äm ©<$luffe fle^t : E#- 
pliciunt Correcioria Tybini. 

Ree. 2194. Schw. IV, 109. jefct 3402. Loci Capuccinorum 
SaUsburgt Ex dono domirü Perger. s. XV. ch. fol. 
SJorne rtutge t$ronol. Aufteilungen , brm Chron. Salisb. 
entnommen. 9la$ rinem Stegifler f. 25. Inc. flores 
temporum collecü per quendam fratrem de ordine 
minorum. „Marie v. i. ego sacrista vel editous ord. fr. 
minorom .... ad a. 1290. S8rt$t bon @cfarb6 Slu6s 
gäbe fe&r ab; ganjlicfc nac$ (Nicol. IV) cardinalibas 
acqoievit. De quo non intellexi qnod fratribus quondam 
sui ordinis ti. f. tu. Sie Äaifer cnbigen mit fUbtxtt II 
Xob unb brn gpita^ien Jllbertft II, feiner ©ema^lin (Sit* 
jabetfc, unb ifcreft ©ofcne* Babielato hoc malo reus. Der 
rrfle S&eil i(l interpolirt, töte au$ in bem f. 90. folgen* 
ben Hartinus Polonus; bie ©regor X na$ ber JBor* 
rrbe. äuf tiefe folgen bie Äarbinäle, bie fiuetten, bann 
9)äpfle unb Äaifer toermiföt. ©regor X enbigt: rex in 
Alemaniam est reversus. Papa igitur moritur a. 1275. 
woran ftcfj bie gortfefcung föliejjt. Sie Äaifer finb föon 
uor bem Snbe be* 9Jtartinu6 flarf interpottrt, unb entfyaU 
ten t>iel au« loh. Victoriensis. Snbe: Imperator sibiWa- 
variam inferiorem et filio suo comitatum Tyrolis infisca- 
vit A. D. 1340 Heinr. dux — statimque eius filius 
Ludowicos in Alba regali ubi est sepoltura regam, cum 
maximo populi tripudio coronatur (1342). Hic Raroli 
marchionis Moravie filiam habuit conthoralem. 

f. 174. Von der Stot Regenspurk namen. Nach Christi 
gepurd 16 iar etc. eine «rt 6$roni! bie 1284. 9tur 
1 »latt. 

f. 175. De dueibus Wauarie b\t auf SRubolf bon $ab«* 
bürg. 3Re$r Stefteyionen über Äinfce unb 9tei<$, ba* ©e* 
fc^i^tli^e unbebeutenb. 

f. 184'. Copia bulle de translacione S. Dyonisii. 

f. 185'. Über SJiföof $einrt<$ toon 3tegen6burg unb feinen 




536 



SBicn. 



Sob. A. D. 1296, 7. Kai. Augusli — floruerunt aut 

Kberh. Altahensis. 

f. 186. De Machometo. 

f. 191. 'Catal. archiep. Salzb. bt* 1466. SSoit Lud. 
ful. 186. fafl nur in ber gorm abtt)eia)enb. Semerfen*: 
n>erij> tt>äre nur totefleidjt über Diniert: In Wormaciensi 
aulem regione plurimi tunc inCdcles erant qui sanclila- 
tem beati viri Rudberli non ferentes ipsum de civilale 
et regione Wormacensi cum magna iniuria eieceranl. 
Sanclus vero vir cum suis in partes Noricorum etc. 
f. 194. 'Calal. abb. S. Petri bt6 1466 uub fortgefefct bi6 
1518. 

f. 199. Privil. S. Rom. eccl. a Constanlino imp. magno 
datum. 

f. 202. Urbanus ep Scriptum est Über feine $n* 

hing in SWoutecaffwo. Datum Capue die Kai. Apr. p. m. 
loh. d. card. ind. 14. a. d. i. 1092. p. v. d. U. II. a. 4. 
uub £rau6fumt bauen burdj v J)afdjali6 quia illud ineipie- 
bat nimia vetuslate consumi! — De invencione corporis 
S. Benedicti. Egregii ac preciosissimi conf. B. octavum 
— reddidit. Amen. 

f. 203. De ortu b. patris Benedicti. Iustinianus etc. 
f. 206. »rief beft Slbte« ©ijmoii von @. $eter au tyapn 
Clemens, bitteub ben 9lbt Sinter lieber begraben jti 
bürfen, ben (Ie auf ©rjb. Ulrid)« Söefe&l ausgegraben Ratten. 
Ree. 2257. Schw. V, 11. jefct 3362. ch. s. XVI. f. 1 — 157. 
Diclamina Petri de Vineis in 6 Sutern. 

Ree. 3044. je&t 1487. s. XIV. Denis II, 262. «uf bnn 
gtnbanbe fielen s. XIII. bie ©riefe au6 P. de Vinea I, 
16. 18. 28. 

Ree. 3074. Schw. V, 64. je&t 1578. enthält unbebnitenbe 
«nnalen 1100. 1206— 1350. «tbgebrucfr Denis II, 1283. 

Ree. 30»). Schw. V, 68. jefct 3345. ch. fol. s. XV. Mar- 
tinus Polonus ed. II btö auf 9ttfoI. III. Überfa^rift: 
Cronica Martiniana seu Romana sequiUtr. ©egen bat 
(Sube jinb Äaifer uub ^äpfle öermiföt. 

Nicolaus HI n. R. sedita. D. 1277. Hic deficiunt 

ponlifices. 

in Constanlino VI. darauf folgt aber no$ 
Romanum Imperium — Qui Abel parnm 
honoris et commodi ex hoc est assecutus etc. 



Hic cessant 
pontifices 
Hic cessant 
imperatores 



Digitized by 



Google 



äBtctt. 



537 



Expl. Cromca Martiniana seu Romana Pontificum et 
Imperatorum etc. 1428 etc. 
Ree. 3087. Schw. V, 70 — 73. jefct 3358. ch. fol. s. XV. 
f. 1. Chron. Noricorum. Bavaria que et Noricas, 
uon 508 an annalifttfö , aber furj, bid 1347 Ladwicas 
dux Bawarie eligitur in regem Romanorum. Cui in du- 
catu Bawarie successerunt filii eius Steffanus et Albertos, 
f. 8. Cljronif t>. Syriern. Do man zalt von Christi 
geburd 700 iar and in dem 76 u. f. tp. bie jur @tif» 
tung M Älofler« 1124* föliept mit brr (überfeßtru) Ur* 
funbe $einr. V. n. 2284. S3ieÜd^t fe&lt am ßnbe rttpa«, 
tornn bae golgenbe ifl nur angrbunben. 
f. 11. ©anj furjer Suejug au* V. Gebehardi. Anfang 
fe^lt. Plura de isto archiepiscopo reqoire in eodem 
monasterio (Admunt), historiam pulcerrimam invenies hic 
brevitatis causa omissam. — ginige ßrceryte au« brr 
Conversio. 

f. 12. Passio S. Quirini. Duo Quirini etc. 13. Trans- 
latio unb ©rünbungegefd)i(t}te toon Strgernfrr. Erant ex 
propinquis Pipini duo prineipes super prineipes. Quorum 
unus Adelbertus Bawarie primus comes. alter Otgarius 
Burgundionum dux fuit quem a prisco gens illa adhuc 
canens Osigerium vocat etc. 16. Noricos autem ubi hec 
acta cernuntur a Norice nne in H. e. 73. f. 18. His pre- 
libatis miracula S. Quirini — reeepit Anno D. 1477. 
finitum feria 3. ante Kenedicti abbatis. 
f. 19\ 'Duces Bawariae t>on 514 bie 1255, wie Sah 414. 
f. 20'. Stammbaum brr 9ta<$fommrn Äöntg Subtmg* IV. 
f. 21'. Flores ex legenda S. Erhardi Ardinacensis epi- 
scopi. 

f. 22. Über bie üerföiebenen Stamm brr ®tabt Stegen«» 
burg. „Tiberius cesar — utilitates." Privilegium mo- 
nachorum de Scocia ad S. Petrum Ratisp. toon §einr. IV. 
n. 1931. 

f. 23. Seqountur alique cronice omnium prineipom tarn 
spiritualium quam secularium a nat. d. n. I. C. 690 et 
infra bt6 1452 unb fortgefefct bie 1464. Sie 1179 nur 
einige Äloflergrünbnngen (®. ©mmeram, $rül, SR. 9f[tatcr) f 
Sritenftetten, ©aerften, 9teid>enba<$, Prüfling), toon ba au 
^rrmaiin t>. ^1 1 1 a i er) mit wenig ttbtpei$ungrn, boc$ 
ct>ne Sctenjlücfr. 9lm ©nbe folgt o^ne Unterbrechung 



Digitized by 



538 



ffiten. 



Ködern anno Rodolfus comes de Habspnrg in regem eligitar 
qui a Reno u. f. tt>. 8$on ba au lücfen^aft, nur 1277 (fpe* 
ctett über «Beyenburg). 1290—1303. 1347. 1366. 1368. 
1370. 1377. 1381 — 1389. 1392. 1408. 1412—1416. 
1424. 1433. 1436. 1437. 1440. 1444. 1446. 1449. 
1450. 1452. »efonbere BeriUfjtyHgiing ber ©epbefflorfer. 
f. 49. Vertrag brr brrier $erbogen bon oberen unb nibrrrn 
Sapern. 9Rün<$en, <Sric$tag »or ®. Äat&rein 1392. 
f. 52. Der 9tec$tfpruc$ umb ben «ufafc ber üerlaffen gur* 
firntumb weilanb $erfcog ©eorgen« üoti SBagm fei. ge« 
beebtnuji, bou St. SWar, Söln b. 30. Suli 1505. 
f. 57. Fabeleien über $elfenburg (= Iuravia). 
f. 58. Ex cromea Salctburg. ecclesie = Canis. VF, p. 
1252 — 1293. III, 2, p. 478. ed.Basn. jebo$ etwa« au6< 
fityrlidjer bei ben einzelnen Qrjbifc^ofeti. ftta<$ 1475 eine 
Bortfcfcung, bie jifinlidj übereinfliinnit mit Daell. Mise. II, 
152, unb uou p. 156. au iui3itlid)j nur freien bie amnv 
liftifc^en Snterpolattoneit. 91m Gube folgt nc$ bic $io* 
fliap&te ©igiemunb«, 1494. 1495. 
f. 79'. Episcopi ecclesie Ckietnensis bi* auf Sern* 
barb »on Jfraiburg, unb fortgefefrt bie auf Sert&olb. 
f. 80. Chron. monastern in Slams 1253—1463 (1496). 
f. 82*. Stammbaum ber 9ia$fommen Äönig 9iuboIf* 1 
ton $ab«burg. 

f. 84. Catal. archiep. Laureac. et Pataviensium. „A. D. 
250 Philippus — 1455, fortgefe&t bie 1500 Alexandra 

Japa VI.* 
. 86. Catal. ep. Raäsponensium. „A. D. 485 snb Gela- 
sio — 14. Hainricus de Absperg quondam prep. Rat 
eligitar." 

f. 90. Methodius de prineipio et fine mundi, geföriebrn 
1476. 

f. 97. Carmen Erbonis. „Indue cilicium — Erbonem 
benedicaL" scr. 1477. 

f. 99. Maximi bellatores inier Iudeos paganos et cfcrt- 
ttiano*. (©« finb 3ofna, £at>ib, 3«bo6 WafabtuS, $ef* 
tot, Slleranber, Cafar, Äarl, ©otfrib, Ärtu«.) Nota 7 Ur* 
fac$ barumb funig Äbolf Dom 9t. 9t. bur$ bic Jtur« 
fnrfirn bur$ Urtail entfeejet tfl Horben nie i$6 in ainer 
Gronifen funbrn $ab. 

f. 99. Die bier getailt ©etolrn be* 9t. Seiche. 



Digitized by 



SBirn. 



539 



f. 102. Notilia episcopatuum. Fesla pallacii Romane 
ecclesie. 

f. 107. 1471. Stauet Rribricfce »oberbrieff auf ben tag 
gen »egentyurg a° hxi° uebft SJrr^ric^nig ber 9tfid;6fürflfni 
bann nod) eine Urfunbc ©ber&arbe II über bic Stiftung 
bf« 8t«r^um« S&iemfee, unb einige gormeln. 
f. 112'. 'Der mf trifte Äatalog brr CSr^btfc^öfr t>ou Salj* 
bürg bie 1164. £ann S^cobgif^cd. 

Ree. 3101. Schw. V, 77. jefct 525. mb. q. s. XV. Incipit 
coronica. Anno ab i. D. 928 Lewpoldos primus marchio 
in Austria post Rugerum de Pechlarn u. f. h». £ie 
tfloflerneuburger unb 3n>ettler «mialeit nebft ber 
Memoria ducom defunetorum unb brm Streit ju SÖtülborf 
iptf H. p. 536. Ski swa man in nennet in le&terem ift 
bie gtanbuote s. XV. daz ist der Eberstarfer. 3Der Staute 
fte&t auf einer rabirten ©teile. 

Reo. 3103. Schw. V f 78. jefrt 2803. ©efdjrte&en bei $off, 
manu p. 240. Die auf ben <S<$n>aben fliege I folgen» 
ben SBiener Sterte betreibt C&mel in einer früheren 
ÜRitt^etlung genauer fo: 

f. 70—134. SBienner @tabtre<$tbu<&, angefangen toon grie* 
kxiä) bem 3<$önen 1320. 

f. 98. Umb purgkrecht So herezog Raedolff der viert 

?eben hat. 1360. 
99\ Aber von den faetrern ain brief 1370. „Wir Ni- 
clas der Würfel, pargermaister etc. 
f. 100. Von fremdenn wein 1369. H. Albrecht. S. Michelstag. 
fol. 100'. Von den fuetrern. H. Albrecht und Leopolt. 
1368. samstag nach S. Laurentzen tag. 
f. 101. Das ist die hantfest der hausgenossenn. Koenig 
Ruedolf. 

f. 103. Holczwägen. H. Ruedolf 1359. Graff Albrecht 
von Habspurgk nyderlegung, ze Wienn 1281. an S. la- 
cobs AbennL 

f. 104'. Bestältbrief über die hanntfest ze Wienn. H. 
Albrecht 1351. Eritag nach sand Pangreczentag. 
f. 105. Hie hebent sich an die hanntfest und statrecht 
der löblichen Stat hie ze Wienn der gern ain praoeh 
als man die halt bie f. 143, unb tpeitrr f. 144'. 
f. 143. Von den Neunstettern. H. Ruedolf 1358. 
f. 147. H. Ruedolf Freyung und Gericht för die Wien- 
ner. 1361. Eritag vor S. Iacobstag. 



Digitized by 



540 



SBien. 



f. HO'. H. Ruedolf beslattong über die fleischacker. 



f. 151'. Von Kauflewten und von Kramern hie ze Wienn. 
H. Albrecht 1375 an sand Phil, und Iacobstag. 
f. 154. Item die Recht der Vischer hie zu Wienn. 
Ree. 3118. Schw. V, 88. jefct 3284*. ch. q. s XIV. Flo- 
res Temporum. Tit Überfc^rtft f etwas fyäter to'xt ber 
Sert, lautet: Cronica sacriste Py$ani ord. Minorum. 

Marie ego sacrista vel edituus ord. fr. Minorum 

bie jur 8Ba&l flbolfe t>oit SRafiau, est electus. Dir« folgt 
gleia) na<$ $ouoriu« IV uub bem S3ocf Don aRergeut^rim, 
ber in aubern §anbfa)riften fe&lt. Dann: De temporibus 
modemis. Post predicta igitur cupiens duo era minuta 

inmittere ego Heinricusjicet insufficiens sum co- 

natus — (1343) valde humiliter se submisit Ködern 
anno do mense Sept. in villa Pechwizz Aug. dyoc. iu- 
venil sunt pulli corvorum in quodam nido tunc sine pen- 
nis geniti e vicino. Ab tue. D. o. 1380 complela est hec 
cronica in volle Omnium Sanctorum per manus Vlrici 
monachi de Neuwurga cognomine Silberchnoll. in die 
SS. Processi et Martitüani. anno quo supra. hora quasi 
nona. 

Rec.3167A. jefet 1180. Schw. V, 106. Denis II, 564, rab. 
s. XIII. in groß golio. ®a)ön getrieben, mit 3nittalrn, 
bie fefor an bie $eiligenfrcu$er $anbf$riftrn erinnern. 
%Cuf beu Liber Proverbiorum, ficclesiastes, Canlica, über 
Sapienliae, Ecclesiasticus folgt f. 50 Don anbercr $anb 
eine C&ronif, anfangeub: Adam primus homo ad ima- 
ginem u. f. n>. 3uerft bic 5 SBrltalter, übrrge^rnb in 
eiitrit Äudjug au* £tto toon greiftngeu, mit befielt ©orten 
Gest. I, 44. dicendum relinquimus. biefer Stycil föliefjt 
f. 61. Unmittelbar baran fdjliejjt fia) eine nniialtftifc&c 
gortfefcung: 1151. Ab expeditione — 121G Otto Impe- 
rator ab Apulia regressus est. Eodem anno Fridericus 
.... ©ine Bearbeitung bon Slbm unter ftnnalrn, bebru* 
tenb abgefürjt, jeboap wegen ber 2ü<fc in ber ttbiminter 
$anbf$rtft unb einer eigentümlichen gorrfefcung t>on SBenb. 
«m ®nbe fe&Ien Slätter, ba* nä($fte <3tü<f, f. 65, ift 
s. XIV. gd beginnt mit 1241 nnb ift juerft figentbüm: 
lia), bann bertoaubt mit ber Aloftrrnruburgrr 6&rp* 
nif bei $e$, bereit unboflftäiibigee 6nbe $ierbur<$ ju 
ergänzen ift. Dann folgt no$ tum anberer $anb eine 



1364. 




SBien. 



541 



gortfefcuug ton 1351 — 1355. Darunter jlefct mit retfcer 
garbe frater Otto. Dann eine 9ta$ricbt über brtt SBranb 
bee Älofler« Strub er 9 in ©tepermarf im 3a$re 1396 
unb barunter t>on einer aubern Qanb s. XV. Frater Io- 
hannes Greczer cenobita. 

f. 74. toieber Don ber erflen $anb ber ßfjronif: Inc. ca- 
talogus apostolicorum mit 9legierung6bauer unb 3a&r6* 
galten, bi« auf Gelasius II. Sei $abrian, $a«cafiu«, 
Satemin , 2eo IV. flehen SSemerfungen über Radien ®alj* 
burger ßrjbifööfe unb bie Steliquien be« fceil. $erme«. 
Statt Cessavit ijl tvunberlic^er 8Beife immer getrieben: 
Cesarius. 

f. 77. I$ti regnaverunt in Lotio et Romana urbe ante 
constdes et imperatores. Ilalus u. f. tp. bi« auf Dcta» 
t>iau: sequenli die daretur pro tribos denariis. 9fur 
1 ©palte. Darauf 9lamen ber Äaifer unb $äpfle fidj 
gegenüber, bi« auf $om>riti« III a b. Petro 181 as unb 
griebri<§ II. 

f. 79. Liber Thobie. ludith. Hester. Esdra. Machabeoram. 

f. 14G. Hic expl. I. Machab. Inc. liber de cicitatibus 

et de vicis transmarinis. Vertamus eia stilum u. f. n>. 

Stm ©nbe bie $atriard)eu Don Serufalem bie auf guldje« 

riu«, cuius tempore capla est Ascalona. 

f. 152. De etatibus horainum unb De etatibus mundi, 

1 ©palte. Dann eine Jtanouenfammlung. 

f. 158. Passio Domini secundom Nichodemum u. a. m. 

f. 199'. De antiquis edifieüs et mirabilibus almae urbis. 

Maros civitatis — et imperabat. 

f. 204. Sanctus Honorius christianus ad sohtarium quen- 
dam de imagine mundi (au$ 70. 1120). 
f. 220. Expl. liber II de t. m. Inc. alia explanatio de 
compoto non tarnen Uonorii. 
Reo. 3169. Schw. V, 103. jrfet 4028. ch. q. s. XVI. ein* 
fcält u.a. Scgenben ber glori au, Ulrich, 9)fari* 
milian. Die be« b. IHri* f. 11' — 27. beginnt: Nota 
qnod hec legenda S. Udalrici 4 habet partes. Prima 
enim pars ostendit ex quibus et quomodo sit genitus 
Ubi et circa quos et quomodo sit nutritus et quomodo 
dignitatem episcopalem sit adeptas etc. Frater Augu- 
stinas Awer de Scherding canonicus et professus domus 
S. Floriani prope Anasum. rogate dilectissimi domini pro 
conrentu nostro et orato domini pro scriptore huias 




5« 



SBten. 



opusculi ... f. 12. Egregius Christi confessor Udalricus 
ex Alamannorum prosapia exstitit oriundus. Cuius pa- 
rentes Hupaldos scilicet ac Tihetpirga ambo quidem se- 
cundum seculi huius dignitatem clari et nobiles sed fide 
atque divina religione multo clariores fuerant atque no- 
biliores etc. Unter ben äMtrafelit a\\d) ba« $iftorc$fn 
Dom $apfh Ckmel. 

Ree. 3184. Schw. V, 112. jefct 524. mb. q. s. XIII. cx- 
euntis. Marti nus Pol onus ediL II. Ioc. coronica sum- 
morum pontificum ac imperatomm totius orbis (ad loh. 
XXI). $äpfir unb Aaifrr grmiftyt. £a* (Snbe, »on Savl 
brm ©rofjfn an, fr^Ir. 

Ree. 3247. Schw. V, 126. jr^t 617. mb. q. s. XIII. Ti\>lt» 
matax tum ©eij. Privilegia heremi vallis S. Iohannis 
ord. Cartusiensis. Steint Aatfmirfuitbrit. 

Ree. 3303. jffct 2672. mb. s. XV. C&nmif t>t>\\ «nbe<$*, 
f. Denis II, 906. goffmaun p. 343. 

Ree. 3316. jrfet 723. @a labt na »rief an §rirbri<$ I, ab* 
gebrückt bei Denis II, 327. 

Ree. 3329 tft == Lnn. in quarto 81. 

Sal. 11. jrfct 339. mb. fol. ex bibL capituli metrop. Salzb. 
fiUfcält 

I. s. XIII. p. 1—6. Miracala S. Vitalis. S. Ruod- 
bertas primos Iuvavensium doctor. venerabilem Christi 
confessorem Vitalem ob eximiam casütatis et sanete 
conversationis gratiam. raigraturus ad Christum, sec- 
cessorem sibi designavit. Qui suseeptum regimen 
ut in vita prenominati patris S. Ruodberti legitur. 
et pradenter amministravit. et feliciter complens. re- 
quievit in Christo. XIII. Kai. Novembris. Cuius ve- 
nia Deus revelaro dignatus ad sepulchrum ipsius. 
quod in Salzburgensi monasterio S. Petri habetur, ad 
honorem nominis eins multa miseris mortalibus ad 
ipsum clamantibus beneficia prostat Anno igitnr inc 
D. 1181. subscripta signa tale habuerunt exordiam. 
Qoedam mulier uxor cuiusdam — remedium adepta 
est. 

II. s.XIII. Vitae Sanctorum. p. 7. 3n$aa*t>cr$ri<$m§. 
8. De S. Genofeva, tote Acta SS. Ian. I, 143. p. 23. 
Affra. Apud prov. Retiam — confessionem. 55. F. 
S. Radegundis (aucL Ven. Fortunato). Redemptoris — 
prosequantur. 66. Revelatio nomimtm et corporum 




SBten. 



543 



quorundam de XI milibus virgimm. Vobis qui pios. 
(a. 1156). 105. V. Gertrudii. Sancta et insepara- 
bili — et spiritum sanctum n>ir in Sal. 404. 134. 
Burqundafore. Meminisse — finivit. 143. De S. 
Wattpurga (aoct. Wolfhardo). Domino beatissimo — 
aspexerit credat. 175. Odilia. Temporibas Hylderici 
— Ydus Decembris. 198. V. S. Hobe aact. Ru- 
dolfe. Acta SS. Sept. VII, 760. 242. De b. Maria 
Magdalena. $trr l)oxt mit bem Qunteruio XV 
p[6(jli^ bie $anb auf, mitten im ®afc> bcr folgenbt 
beginnt mit brr Passio S. Eugenie t>o\\ einer anbertt 
$aub berfelben 3eit. £n6 3»Nt«t>erjeia)niB s. XIII. 
umfaßt beibe Steile. 

III. p. 291. 9 De S. Virgiho. Ta\>o\\ fc&eint p. 309— 313 
ber altrflr Ü&etl Ä« KP 11 / ß™>i§ 8 - XiI '» p- 301 — 308 
ifl toon anberer §anb, viefletAt gieidj alt; etwa« jün- 
ger ikfyt p. 291 — 296 aue, unb bebeutenb jünger 
s. XIII ex. p. 297 — 300. — »m @a)ln§ folgt eine 
Heine gortfe&uug toott 1208 , unb bann ein falbuugt* 
rei($ aufgearbeitete* Beben Virgile, s. XIII, im Crigt* 
nal, loie e* fdjeiut. — p. 317. 'Vita et miracula S. 
Hartwici Don ber älteften $anb unter ben porigen, 
p. 323. *V. et tn. b. Eberhardi dou berfelben $anb, 
mit fa)öner 3«itiale5 p. 327 beginnt eine anbere 
Jjjanb. 

p. 337. Anno ab inc. D. 1225. ind. 13. sub Fride- 
rico imperatore secundo cum esset ingens pestilentia 
animalium ubique orbe terrarum, miserator et mise- 
ricors Dominus, paciens et mullum misericors, post 
castigaliones innumeras, immo inter media ipsa Ha- 

irella virtutem sue polenti? innovando. inclitum con- 
essorem suum Virgilium novis miraculorum insigniis 
decoravit. Itubebeutenb. (Sin infans cuiusdam militis 
Rudegeri de Tanne wirb. u. a. gebeilt, 
p. 3ti9. Maltifariam multisque modis olim Deus lo- 
quens patribus in prophetis novissime diebus istis 
loculus est avo noslro Chingischan per Temptemgri 
u. f. lv. Dat. in ci vitale Maraga anno 10. Nochoe 
die 10. mensis Aprilis. ^rovtyejeiungen. 
p. 341. Anno ab inc. D. 1223, ind. 11. pridie Idus 
Iunii presidente ecclesie Salzb. ven. Eberhardo arebiep. 
9lr(b<v it. X. IBaub. 36 



Digitized by 



544 



SBtrit. 



ap. sedis legato, divina Gratia favenle aput S. An- 
dream in Lauent ab eodem Rev. melropolilano el 
eius suffraganeo Seccowensis ecclesie Karulo episcopo 
prirao, haec sunt acta, videl. reliquie sanctorum mar- 
iirum Viti et Modesti, qoae in eadem S. Andreae 
ecclesia fuerant locate et raultis annis minus revc- 
renter habite, sunt translate etc. Jöiele SSuuber, 
Vuluingus de Ossiäco ift ber eiujtge bariu uorfiun* 
inenbe 9lame. 

Sal. 16B. Schw. V, 139. jefct 3331. ch. fol. s. XV.^apfi* 
gefaxt* bie auf SJtartiu V. Tic 3nfc6rift: Hunc li- 
brum Historiarum conpilavit sew collegit bone memorie 
d. Iohannes de Nyunheym prepositus Xanctensis 
corrector bullarum U. 1. D. primus inventor stili cancel- 
larie abreviator de parco (parte?) raaiori fundator hospi- 
talis Theutonicorum Rome. Saxo nacione. transscriptus 
expensis mei Ambrosii Slaspekch Canon. Trident a. D. 
1471. non bene correctus etc. giebt rrnnie genauere 9tad> 
ric^t über beu fBrrfajfer, al* bisher befannt getpffrit gu- 
frpn frijeint, uaefc ber 89efa)retbung t>on 9lom III, 3. p. 380. 
£rr Anfang lautet: Ihesus Christus filius Dei ab eterno. 

Sal. 17 B. Schw. V, 139. je&t 3381. ch. fol. s. XVI. be* 
jetd)net aU Iacobi de MogunHa Chronica. 3uerft 
eine allgemeine ©ef$id)te, befonber« au« Stammtafeln 
u. bgl. beftefcenb. f. 33. Christianus amator historiarum 
chare posteritati u. f. tu. ©efa)i(bte be* &rjbiet()iimÄ 
gRainj bi« 1522; julefet fe&r auefü&rliaj. ©uigrfa>ben 
ift f. 45. ba« geben ber beil. $iltegunb \>o\\ @<$önau. — 
f. 83. Die Steide ber Sifdjöfe «Ibenburg (Sübetf) 
bis auf Ulbert Ärummenbia?. f. 84. De fundatione ec- 
clesie S. Petri vallis Wimpinensis it. a. m. (*ine ©amui* 
luug Don vielerlei 9tottjen, Jöifa)of* rci & fn u. f. \v. Sarin 
ifl aufgenommen, ton etwa« älterer #anb, f. 118. Cromca 
presulum et archiepiscoporum Colomensium, gan$ wie 
bie* »rüffeler #aubfd>rift 674. 8ra)u> VII, 629. 

Sal. 19B. Schw. V, 139. jefet 1795. mb. f. s. XV. Hic con- 
tinentur infrascripte hystorie nolate: Primo hystoria S. 
Stanislay ep. Cracov. et marliris (c&ne SBerrfy). Se- 
cundo hystoria S. Adaiber ti ep. et mart. Pratensis. 
Tertio hystoria S. Hedwigis vidue ducisse Slesie. 
Quarum prime due descripte ac notate sunt ac festa 



Digitized by 



SBtett. 



545 



eorum inslilula per ill. principem ex genere ducura Ma- 
zovie ac genealogia regum Polonie d. Allexandrum ep. 
Trid. (1424—1444) S. R. E. card. S. Laurenlii in Da- 
maso ac palriarcham Aquil. in concilio Basil. crealum. 
Tertia vero per d. Georgium Hocke ex nobili prosapia 
ducatus Slesie oriundum .... inmediatum predecessorem 
nostrum ex partibos Slesie in papiro huc transmissa et 
iussu nostro in pergameno descripta et nolata ad futuram 
dictorum predecessorum nostrorum memoriam. Iokannes 
Hinderbacn eorundem succeseor indignus (I4G5 — 1486) 
provria manu tubscripsit et in eorum memoriam in cap- 
pella episcopali seu kathedrali ecclesia conseroari et 
svmuUs annis eorum festa agi constituit etc. 

Sah 25. jc&t 1420. mb. fol. s. XII. ftl;r fdjön c\c)dnicbci\, 
Derne ein SJilb ©. JWubbert*-, enthält „Rudberlus abb. 
Tuicensis de victoria verbi Dei. Secundo Hugo de vita 
claustral. discipline. Tercio 'Passio Tiemonis ar- 
cbiep. Iuvavensis (iß bie uou Xrnguagrl ebirte). Quarto 
.... Rudberli a. Tuicensis .... anulus." 

Sal. 27. jc(jt 4222. ch. fol. s. XV ex. 9fac$ Sermones de 
Sanclis auf bem legten Sälattt f. 474. De S. Virgilio — 
ein Xirnl brr getoö&ulidjcti Vita. 

Sal. 27B. Schw. V, 141. je&t 348. mb. f. s. XV. «uf bem 
trften SMüttf ftefct: Jncantus pro rugis ([Raupen) expel- 
Icndis in zardinis. Etenim ceciderunt omnes qui ope- 
rabantar iniquitatem et pulsi sunt et non potuerunt stare. 
Ite in pace in nomine I. C. filii Dei vivi etc. — loh an- 
nis de Mussis historiarum libri 5; urrfdjirbcn toen fri» 
ttera Chron. Piacent, bei MuraU SS. XVI, 443. Quia non 

valet omne bonum Ego Iohannes de Mussis de 

Placenlia provincie Lonbardie regiouis Ylalio sepluage- 
narius, natus quondam Nicolay Manfredi familia antiqua 
magis quam clara, gratia suuragante divina bunc librum 
diuturnis laboribus iabricatum de pluribus hystoriis .... 

composui denigrando papirum Ab anno Adam us- 

que ad a. Christi 1400 de omnibus nolabilibus mundi 
hystoriis per successiones temporum et de omnibus aliis 
digne notis que undique fuere et in orbe consistunt in 
hoc libri volumine plenissime lector invenies. ©ritte 
JSurÜrtt ftnb: Libri Pauli Orosii. Pauli dyaconi. Eutro- 

fiii. Marliniane. Glosarum. Dantis. Hugonis de S. Victore, 
ratris Vinccncii Belvacensis. Gervasii. Gothifredi Viter- 



Digitized by 



54C 



äBiett. 



biensis. Sygiberti. Prudencii sive eue columbe. Liber de 
summa Trinitale S. Anshelmi. Comesloris. Ieronimi de 
illuslribus viris. hystoriarum. et ewangeliorum Chrisli. 
fratris Iacobi de Voragine in libro legendarum. Salomo- 
nis. losephi. Ysidori Uber de exemplis et similitudinibus 
rerum. lohannis de Mandevil de Anglia. Tkome saper 
Augustinum. Tartarorum a libris fratris Aytoni et fratris 
Vincencii. libri Alexandri. et Fatii de Obertis. liber de 
gestis Romanorum. et libri Suetonii. Lucani. Salustii. 
Conquistus. et perdite terre sancle. et Florii breviatoris 
Tyti Livit. ymago mundi Petrarche. Stacii. Ricobaldi de 
Ferraria. et Alcorani Machomeli. Vegecii. Cronice Me- 
diolani. Cronice Placencie. Glosarii ecclesie Placentine. 
Solini. Pauli Marchi de Venecüs. fratris Odorici de Foro 
lulii. et libri quam plurimt aliorum auctorum. t?6 tfl 
ritte große ©ncpclopabie. Da« brirtr SJudj enthalt bie 
neuere ©eföicfyte bi« 1400 > bann folgt t>ot\ auberer$anb, 
in rntfe|)Ii$fm 2atein, eine gortfefcuug bi« 1412, bit 2cm« 
barbei berreffenb, utib ein lange* ®ebi$t in 3>r$tnen: 
Scrise ffia damor piu volle rirae — Che paradixo al 
nostro fin ci doni. — Huf brr (r^trn Seite ße&t ritt dpi« 
tüptyium bc6 Sodann SBiftcouti in 36 SBerfen: Quam fastus 
quam pompa levis quam glorta mundi — Et clauxi diem 
m° ccc° liiii die V* octubris. 
Sal. 29B. Schw. V, 141. jefer 3311. entbält 

I. ch. f. s. XV. Historie Troiana fratris Guidonis de 
Columpna ord. Predicatorum. 

II. mb. s. XIV. 3tal. $erg. ttub @c$rift. P e tri de Vi- 
nea epistolae mit 3ufäfeen ton aubrrer $anb, bic 
au$ ni$t mit numerirt finb. S9ut$ I frfylr. fRadj 
bem ®4IufTe be« feiten folgt brr Srirf 3«nocnij 111 
an Otto IV. Quaravis ad regimen. Reg. Ott IV. 
p. 55. — Reg. Greg. IX. 9. — *Superillustrium et 
illuslrium — responsum. ©in Sombarbe betvirbt fn6 
bei einem $er$og unb Jtöntg grifbrid) um ein rrlrbig* 
tr« (£arbinalar. — £ie SSriefe öftere t>on SJinea brrd>en 
plöfeli$ ab V, 72. in omni bono. S'anu Wilh. A. 85. 
JBonifaj VIII ©ncpclica (archiep. Bituricensi et suffra- 
ganeis eius). — Reverendo in Christo patri donäno P. 
Dey et A. S. G. abbati S. I. de P. B. acamp. «*- 
morandwn esse novissima etc. Regratior Deo primum. 
Steter, il;m friur SPütfyer (jeraufyugeben. — jlonig {Robert 




äBtett. 



547 



Don Sieüien an .König Wilipp von Srnnfreio): Dom 
viget consanguinilalis — faciendas. bittet Don ®euua 
(iu6 um $ülfe gegen bie ©tbelliucn, uub bcn £ob fei* 
ned Sörubrr* ?)eter unb Steffen Staxl ju rächen. — 
f&on fvärcicr ^attb s.XV. ein furjer Sörief au* Srirut 
(in Leonardus, bic Sucorporiruiig friuer Äirdjr tu 
Merlinga mit 9teidjeuau betreffeub, uom VIII. Marcii 
anno etc. 04. — 'Jtnifrr £ubit>iQ melbet ben S3enetia» 
urrii feine beuorfteljeube 9CitPimfc in Sraltrti, forbert fie 



unb beglaubigt feinen $ofmeifler loh. de Clemona unb 
feinen s Prctom>tar lllrid). Levanles in cireuitum — 
nostro. D. Ulme 27. Ianuarii, r. v. n. a. 23. imp. 
vero 11. (1338.) (fitblio? noo) ein öeleitebrtef bc6 
S3ifd)ofö Wiegor von Srieur. 
Sal. 31 B. \m 33b2. ch. f. s. XV. SbrouiP. De oriyinc 
Francorum. Francoruin genlis exordium — A. D. 1. 
1220 circa fesluin S. Georgii mart. curiam celebravit 
apud Franckenvort Fridericus rex 14 diebus ubi pluribus 
adunatis prineipibus multa de statu et utililate regni 
Iraclata sunt, iniusla thelonia. iniuste moiiete. belia ci- 
vilia nisi de consensu et consilio regis et principuin 
omnesque iniusticie sub iudicio et pena vile a rege et 
prineipibus interdicte sunt, lbi eciam Fridericus — tyört 
mitten in ber Seile auf. 
Sal. 33 B. Schw. V, 142. jrfct 3129. Kndlicher p. 287. ch. 
in q. »ber fl. fol. %ta\. Sojrift s. XV. 

1) 'Iordanis de regnorum successione. 

2) hystoria de fortuna Apollonii Tyrii et Tharsie eius 
coniugis. 

3) f. ü3. lordanis hist. Getarwn. Volentem nie — expones. 
Sal. 3GB. Schw. V, 142. je** 3377. Ottonis Fris. hist. 

Friderici s. XV. 
Sal. 62. jebt 1225. mb. s. XIII. Genesis cum glossa etc. 
f. 86' — 88 fiub auf Icereu 9iiuun bir Sinfünfte ber 
9t öm. (Mirie eingetragen. In Alemannia, in archiep. 
Moguntino: Eccl. S. Marie sita in loco qui dicitur Ponten- 
bach unum marab. Eccl. S. loh. bapt. in Selbolt 1 marab. 
Monasterium quod dicitur cella domine Pauline 1 marab. 
Alon. Reineresbrunnen 2 sol. Krphordienses. Eccl. re- 
gularium in Flanheim 1 marab. Mon. Guernum 1 sarra- 
cenat. In cp. Pragonsi eccl. S. Petri in Wisgrade 





548 



SBütt. 



12 mareas argenti it. f. tr. Klfo a\)\\l\d) nur Cencü liber 
censuum bei Mural Ant V, 851. bod) mit ttbnmdHingm. 
Die ©uffrnganr von fflrnnrit bftjjrn birr wir bri SRuratori 
p. 877: Bardvicensis Solesvicensis Raskeburgensis ftli- 
chiliburgensis Lubicensis; Abgaben burau« ftub tttc^r an* 
gcmerft. 

Sal. 72. jffct 89. mb. Urin fol. s. IX. f. (Sublimer p. 197. 

— f. T. Isidori Chron. Inc. Uber de ordine tewh- 
porum. Brevem temporum per generationes — hoc est 
in anno quinto imp. Eraclii an. §816. Residuum tempus 

— polestate. Dornt saec. X. ein Jttnrjridniij; bnr 9ü$er, 
tprlc^r (Srjb. griebrrt<$ üon Salzburg na$ $)rr&tar« Sobr 
rrbtdt, gebr. bei Snbltcbrr. (Sbrnbafflbfl ftnb feie ©t* 
fläruttgrn ©alliföcr 9lamrtt abgrbrncft, bo<$ nid)t gan$ 
eorrect. 

Sal. 76. jrfet 1524. mb. fol. s. XIV. in 2 Soluumcn, ruf» 
bält na$ brr Siegel @. Sliiguftin« unb tyrer ÄitSlcgttng 
f. 39' *bte Conversio Baw. et Carantanorum. 
f. 46. nur bttrcb rinr rotye Snitiale ttntrrföirocn. *V. 
Chunradi archiep. Salzburgensis. Daun uadj einigen 
Ircrett ©lättcrn, bie alle no$ gletcb litttirt ftnb, von ante* 
rer $anb f. 62" *ber metriföc Jtatalog brr förjbiföofe t>on 
Salzburg bie auf $fiiirt<$ tum Styrnprtntn. Ängebun* 
brn tft ein am Anfang uitDoDflänbigrt SNartyrologttttn. 

Sal. 79. jrfet 434. mb. fol. min. früher brm Saljb. Dom* 
capitel gr&Jrtg, enthalt 

1) s. XIV. ein ttalmbartum (Non. Marcii obiit Generosus 
vir dominus Georius comes in Schaumburg f rater do- 
mini Reverendissimi archiepiscopi Friderici protunc 
ecclesiam Salczeburgensem regn. Anno 1491.) Daran 
fdjlifjjt ftd> 'Collectio de tempore et de translacione 

b. Rudberti. f. 13—14. Qualiter pignora S. Her- 
metis in Saltzburgam sunt translata. f. 15. in 2 rotb 
unb föwarjfu Ärcifnt: flstt sunt recepli in commu- 
nionem fraternilatem videl. Iohannes Chymensis ep. 
Petrus Pataviensis ep. Item Chunradus Chymensis ep. 
Item Leupoldus Secoviensis ep. flsti recepli sunt in 

c. f. seil. Wernhardus Secoviensis ep. Item Hainricus 



Hainricus de Perlherscadem. Liutoldus comes. unb 
bann ritt lange« S$rrjft($ntfj : Ulricus de Steine it. f. tv. 
flm Subr br* Qttat. abgrbro^rit. 



Ratispon. 




Dominus Rapoto ep. Eystetensis. D. 




Sßtctt. 



549 



2) s. XII. f. 16. 9)to r tijrologtum, baritt f. 30. au* 
ber Conv. Car. eingenäht, f. 81. Ta6 (Seueralcap. 
ber (Stftrrctriifer niad;t baS ©aljburger Domcayitel al> 
[er fluten SBcrfe be6 CrbeuS t&eü&aftig. 1228. 

3) f. 82. s. XIV. Regula Auguslini. 87. Aaltet II <Prii>. 
f. b. ©aljb. Domcapitel. D. Laterani p. m. Hugonis 
S. R. K. sabd. 11. Kai Mar. Ind. 1. i. d. a. 1123. 
ponl. 5. Honorii be«gl. mit abgefönittenem Datum. 
4 Urf. x>o\\ »rjb. (*ber&arb 1228 — 1244. 

4) f. 90'. *9fefrolog s. XII. unb von ba an fortgeführt, 
f* 130. Item registrura fratrum et sororum vivorum 
1421 — 1494. unb einige anbere Slufaeidjnuugen bei 
*rt. 

5) f. 141. ift nod) ein einzelne* 83latt ber *Conv. Ca- 
rant. wie f. 30. saec. XIII ex. vel XIV. £mia$ 
ftub Diele SMiitter au$gefd;nitten , au<$ bei* Anfang ber 
*V. Chunradi von berfelben $anb. 

C) f. 154. fnrje 9)rebigten s. XIII ex. 
Sal. 81. jefct 1202. mb. fol. s. XIII. Sermoncs, bann f. 86. 
eine gebrannte 3)apfi' unb .ftaiferdjronif bis jtir 
SBatyl Sitnoccii^ IV. 1243. Oclavianus primus Romanorum 
imperator. cum in toto — sollempniler predieavit. 6nt» 
fyält föcn ade bie fabeln tum ben IDttoneu unb Aoitrab II. 
Dann Raymundi Summa etc. aud) Deutfdje ^rebigten. 
f. 145. Vita Oswaldi regis. Successores Eadwiui — 

fredicabat. 
94. je&t 1413. ftnb jum Qtnbanbr *2 päpfUic&r ©rigu 
tialbulleu bertxmnbt, bon @rrgor IX gegen grirbr. II. 
1228. (porlum Brundus. egrediens quo pro certo ierit 
ignoratur) unb 3»"ocenj III über bic !Btf$of6tpa$l in 
@urf 1213. 

Sal. 101. jefet 4185. ch. fol. s. XV. enthält f. 79. Legenda 
de S. Rudberto — als $)rebigt oljne S)rbeutung. 

Sal. 103. jefct 953. mb. fol. s. XII. eutbält auf ber Irfttrn 
©eite s. XII. vel XIII. ben '»rief griebrtdjß I an ben 
(*)rie<(ifc$en Äaifer Predecessorum nostrorum dive — re- 
eiperes. 

Sal. 127. jr^t 4006. cb.s.XV. „Bertholdus archiep. Salisb. tt 
ifl nur ein Ablaßbrief Don tbm, 1415 Dec. 13. Wyenne. 

Sal. 168. jefct 1284. Darin ifl f. 257'. s. XIII. vel XIV. 
^olgenbe* über bie Ä u r f ü r fl e u eingetragen : Hü sunt 
cleefores imperaloris. 




550 



SBieti. 



Moguntinensis. Treverensis. Coloniensis. 

Inde palatinus dapifer. dux portitor ensis. 

Marchio preposilus camere. pincerna Boemus. 

Preficiant regem, servant hoc ordine legem. 
Magantinensis, prothonotarius aule imperialis. Treveren- 
sis, archicancellarius Ylalie. Coloniensis, archicancellarius 
Germanie. Comes palatinus dapifer. dux Bayarie mar- 
schalcus. marchio de Brandenburch camerarius. Boemo- 
rum rex pincerna. 

f. 273. Visio b. Hildegardis de Pingtäa. 
Sal. 189. jffct 1049. mb. q. s. XII. Istitm Ubrum kabemu 
pro memoriali a claustro Berlherskadem pro libro Isaie 
quem eis concessimtis glosalum. Hieronymus de Inter- 
pret, hebr. nominum ti. f. to. f. 174'. *Hesso de con- 
cilio Remensi. 93on oubrrrr $<ntft folgen unmittelbar 
Canones conc. Rem. a. 1148: Qui ab episcopis suis ana- 
themate — officia interdicimus wie bei Mansi XXI, 71 3. 
f. 173'. tfi folgenbf« ©rbic&t ehißctraflcn : 

pietas o ius o regni seeptriger huias, 

Celum terra mare debent vobis iubilare. 

Curia celestis de cuius civibus estis, 

In vestra cura posuit terrestria iura. 

Curia lerrestris iussis obnoxia vestris, 

Pro vobis oral, pro vestra laude laborat. 

Gloria pax requies celo terreque marique, 

Gloria iusticia sapientia regnat ubique. 

Rex et lex et pax regnam regit ordinat unit, 

Predam furta nefas gladio cruce carcere punit. 

Regnator summus fuit actenus undique nummus, 

Nummus erat prineeps, quod non licet esse deineeps. 

Cessent emptores, non est qui vendat honores. 

Questus vilescit, rex noster vendere nescit. 

Exitiale forum, subversio iudiciique, 

Non erit ulterius, super aula prineipis huius. 

Venditor antiquus, Symon magns, emptor iniquus, 

Cesset librare, cesset nummos fabricare. 

Malleus est fractus, regali fulmine tactus. 

Libra iacet spreta, periit sua falsa moneta. 

Fabrica tota perit, taber ineudem sibi auerit. 

(Juerit in ecelesia, non inventurus in aula. 

Ergo sanetarum pastores ecclesiarum, 

Pellite vendentes «t ementes, (empla tenentes. 



Digitized by 



äBtem 



551 



ÜBon ettua* anberer ®$rift folgen noä) tiefe SJrrfe: 
In claostris Christi sunt semper quatuor isti, 
Cum Petro Iudas, cum Iezi für Ananias. 
Petri sunt quique perfecti diseipulique, 
Venditor ecclesi$ ludas cognoscitur esse. 
Sal. 225. jefrt 1064. mb. 4. s. XII ex. enthält »ergebenes 

iufammengebunben. 
. 38. *De introitu beati Rudberti mit brr Conv. Ca- 
rant bic am ©nbe ton f. 41. mitten im @afce aufhört, 
fo bag offenbar Slätter fehlen. 

f. 61—80. *V. S. Severini, f. «rtfio III, 545. *uf 
bie Sftficffrire oon f. 80 unb 95 $at eine $anb s. XIV. 
»riefe getrieben, Petr. de Vin. V, 57—65. Dajtoiföen 
fiub Salle aus bem fanottif^en Strebt mit ber 2öfung, 
s. XIII. 

Sal. 227. je&t 1062. mb. oct. s. XIII ex. 3uerft a^eolo- 
gif$e6. f. 59. Incipit epistola cuiusdam ad Honorium 
solitarium. Septiformis etc. 9Ufo bod; tvo^I bie Imago 
Mundi, aber oermifdjt mit brr in H. p. 686 bepnbli$en 
C&ronif „Scriptoras. Siarl SWartette ©ema^lin grifft (?ier 
Reginza. ©e&t nur bis auf $einridj III. 
f. 80. Inc. epistola Alexandri regit magni Macedonum 
ad mayistrum suum Aristotilem de situ Indie et itinerum 
vastitate. Semper memor — domitaverat annis. 
f. 85. Summa Solini poete de hominis generatione. et 
auibtisdam naturis quorundam anmakum in quibusdam 
tocis habundantium. Testante Solino u. f. to. 
Hn me&rerru Orten flnb Sinfünfte uer§ei$uet? f. 117'. 
Isti sunt qui tenentur solvere in pascate munera d. pre- 
posito Strigoniensi. f. 117. 3tvei ©riefe über eine $ofj* 
labung von 8Bien na$ Ofen , welche Nicholaus palatinus 
f. Heinrici bem magister B. doctor decretorum, $ropfi ju 
©. Ü&omaS in ©ran, |»at wegnehmen laffeu , oom SWeijler 
Söenebift an Sifdjof SlubreaS t>on Staab, unb bom (Srjb. 
gobomir oon ©ran an beu $a(atin; ferner ber Snttourf 
^u einem Sriefe Srnebift* an ben $alatin. Daun f. 117. 
Soncepte von ©riefen SenebiftS an 93. S&imoteuS oon 
«gram unb f. ult. an bie ©raner %r$ibiafonrn, über beu 
SWongoleneinfall oon 1285; enblioj an Dr. B. in 
3>abua über eine Sc^ulbforberung. 

Sal. 292. jrfct 5393. ch. f. s. XV. entölt »erfdjicbeneS 
jum SBa«Ier Soitcil. Die Versus de schismate f. 285. 



Digitized by 



552 



SBten. 



beginnen : Pontifices ecclesiarum terrarum reffes validarum 
sine opere perpendite, unb eubigen : palacia. Amen. 
Repeticio. 

Assurgat mundi vaslilas et tota chrislianilas sanetc 
conpaciendo 

Ecclesie et vigelet ne error fidem violet concilia 
spernendo. 

Sal. 299. jefct 2072. mb. Fol. s. XIV. Innoc. IV. apparatus 
super decreto. Huf brm lebten Statte fte&t: Iste liber 
valet Padue libram et dimidiam venelorum grossorum. 

Sal. 311. jefct 2090. mb. fol. enthält 
f. 1. 8. XI. *be« metrifajen Äatalog ber 6rjbifa;5fc t>ou 
Salzburg bie auf Üietno. Änf ber Golumue baueben: 
Anno inc. D. 693 S. Ruotberlus obiit A teraporibas S. 

Ruotberti usque ad Arnonem episcopum fuerunt anni 

Qui Arn a Leone papa usu pallii honoratus est Karolo 
imp. Post hunc Adalraromus ab Eugenio papa pallium 
suseepit. Post hunc Liutprammus usura pallii a Gregorio 
papa suseepit. Post hunc Adalwinus a Nikolao papa 
pallium suseepit (etwa s. XII.) Sann einige Xrabi* 
tiouen. 

f. 1'. s. XI. 'Nomina regum Francorum, mit ben Streit 

bi6 auf tfceinria) I, aber gebanfenlo* abgetrieben; bie 

Warnen bie auf $eiuridj IV o&ue 3afclen. Daneben 

*93rief SBifdjof« H. bon Otegeueburg an Sberfcarb über 

feine Söa&l jtun (trjtiföof 1147. 

f. 2. Nomina pontificum Romanos sedis ofcne 3citan* 

gaben. 

f. 2'. 'Nomina pontificum Iuvavensis sedis et abbatom 
bie auf ®. ®ebfcarb unb fortgrfefct bie auf ©bewarb II, 
unb *2 »riefe über ©ber&arbd SBafcl. 
f. 3. Nomina fr atrum canonicorum et monachorum et mona- 
charum eiusdem sedis. Darunter Hariwic noster prepos. ep. 
Brihsinensis. Brun noster prepos. et ep. Cenetensis. (f23Ian. 
Necr.) Tietmar prep. noster ep. Curiensis. — Fratres 
quorum elemosin. v(i)sitamur. Ludouuic imperator. 
Heinrich II rex I imperator. S. Hartuuic archiepiscopus. 

Tietmar archiepiscopus. Beldinc archiepiscopus. Gebe- 
hart archiepiscopus. Penzo qui et Piligrim diac. u. f. ». 
Milites, nur 8. 




SBtett, 



553 



f. 3'. 'Annales 991 — 1168. 

f. 4'. Ecce mancipia nobi$ oblata. Ad Antherigan n. f. tu 
Iuvavia p. 286. 

f. 5. Anno ab inc. D. 1058. 7. Kai. Mart. ind. 11. Fri- 
daricus filius comiüs Epponis propter beatura episcopam 
Hartwicura qai fuit suus quonaam secundum carnem co- 
gnatus dilexit locum istum. Ideo donavit et obtulit ca- 
noDicis $ccl. SS. P. et. R. nbi idem episcopus sepultus 
est consentiente sibi Chrislina iugali sua locum qui di- 

citar villa S. Oudalrici reliquit earum rerum vesti- 

turam. cartamque ipse Fridaricus ipsis canonicis presens 
presentibus dedit scriptam et confirmatam secundum le- 
gem Longobardorum et Baioariorum u. f. to. ©cbrucft 
luvavia »n&. p. 287. 

f. 5'. Fratres de fori*. Episcopi. Otto Radesp. (|1089). 
Altunin Brihsin. (f c. 1097). Guntheri Babinperp. (f 1065) 
unb üou anberer $aub Teilmar Curiensis (fl070). Adel- 
praht Wormac. (fiiOT). Altman Patav. (fl09i). über 
jebem flr^t b. Später eingetragen tfl aua) Admuontenses : 
Wezelinus abbas. Etzo abbas. 

f. 6 ff. 'Necrologium. f. 36. ift ein '©rief St. Ston* 
rab« III (luv. 286) unb eine Ulf. eiitgefcbriebeit. 2>ann 
regula canon. unb f. 93 — 98 nrieber Urfuiiben s. XII. 
f. 95. „Numerum annorum u. f. lu. Sereajnuug über ba* 
3c kalter bes (eil. 9tupert t>om 3- 1129. f. 97'. £ie Sa* 
bei boit Carl SWarteü« ©rab. »rc$ib III, 580. 
f. 98. eine Urfunbe in SJerfen: 

Vit$ celestis pro spe. Dens est mihi testis. 

Testis Wichardo. quod ego comiti Gebehardo. 

Sic mea donavi. quod teslibus ante probavi. 

Ut data, pro certo. sacro daret ipse Rodberto. 

Heres. finita si non esset mihi vila. 

Prcdia cum villis apud Erenstin fratribus istis. 

Hic conscribantur qui testes esse probantur. 

Merboto. Bertoldus. frater suus atque Gerloldus. 

Heinrich Liupoldus. simul et cum fratre Raffoldus. 

Hoc et Albertus cum fratre seit atque Richerus. 

Liupoldus de Stamehaim et Albertus frater eius. 
Geroldus. Merbot. Bertoldus de Haimingen. Richer. Raf- 
folt de Sconenberch. Heinrich Scoldenir. Heinrich de 
Steveniggen. Nortman de Tachingen. Liutolt de Haberlant. 
£rtiut t>on anberer $anb ein 'Orbiajt gegen bie 3Röncf)r 




554 



SBteit. 



sub pede montis, tueldje bicfe ©itter an fid) ßcriffcu tyabeu. 
önbltd) 8. XIII. *8$crfe auf bn6 ©djUma jwiföen ftopft 
unb Jtönig „Die Cayphf — fient quaecunque secontur." 

Sal. 313. je&t 2136. mb. fol. s. XII. Cum operis huius — 
coioj nullus est finis. S9urc$arb$ Äanonenfammlung, 
o$ne fyatere 3ufä&e. ©djön geföriebeu, &at aber burdj 
geudjtigfeit gelitten. 

Sal. 321. jc|t 2184. s. XIII. enthält na($ Bernhardt Glosse 
de Novellis ein Jöerjei^nif; aller Jöiet&ümer. (®iefebre(&t.) 

Sal. 323. je&t 2192. mb. fol. s. XII. Die .ftanonenfamm* 
[uug be« 3bo, bann f. 104. Privil. Leonis VIII de in- 
vestiluris, Mon. Leg. IIb, 166 bringt, f. 104'. £ie •8uffor* 
berung ®ugen* III an bir @al$burger Prälaten, um 
Laetare auf bem Soncil ju Stoßet gu erfdjeineu. Indubi- 
tatum procol dubio — tractetis. D. Altisiodori 4. Idas 
Octobris. darauf nod) 2 Slätter au* einer Jtauoncm 
fammlung in jierlidjrr Urfuubeufdjrift s. XII. 3ulcbt ein 
©(^reiben über bie (Srcommunication , fpeciefl gegen @ui* 
bert unb brffeu Slii&änger. Dominus nosler I. Christas — 
deputeraur. — f. 107. s. XIII. vel XIV. Cursas titulorum 
decretalium, t>erfu§t 1251. 9tm (£ube: Anglorum regi 
scripsit tota scola Salerni — qaatuor isla, nur 12 SJcrfr. 

Sal 328. jefet 566. rob. q. s. XIV. au6 toerföiebenen ©tiufen 
jufammeugefefct, enthält bie ©nuobal6cf(^Iüfff beS 
Jtarbiual* ©uibo in SBien 12(37, bc* »ifdjof« Soljatm 
Don Sußculum in SBirjburg 1287, unb bie SWdjlüffe 
mehrerer ©aljburger ^rotnnsialftnioben, bann Conäl. 
Lugdun. (1274) Zelus fidei, Bonif. VIII. Super cathe- 
dram, Bened. XL Intcr cunetas solliciludines , loh. Sus- 
cepti regirainis; luramentum prestandum in synodo unb 
hta sunt in singulis synodis per archidiac. a clericu 
inquirenda. 

Sal. 333. jefet 2230. mb. oct. s. XII exeunüs. Xürin 
f. 92 ff. Äanoue«. Ter Anfang frblt. Quod non li- 
cet osculari mortuum. Ex conc. Agathensi. f. 93. De 
Iiis qui infantes suos a baptismo suscipiunU Ex conc. 
Mogunt. cap. X. habito presente Ludewico rege. (Nbigt 
mit De commixtione animalium. Ex penit. Romano. Dann 
f. 94. ein Snbatoberjeicbnijj. Ut clericus si daranum ec- 
clesie u. f. xo. Der Sert beginnt: Si quis clericus do- 
cumenta u. f. tu. Äauoueö, bunft Sn^alteuerjeitbrnffe 
untertreten, aber o\)\\t Slngabe ber Quellen, ©ic f$einen 




9Btett. 



555 



0!oucilien be* neunten 3nOr^iutbrrt6 uub früheren eutnom» 
mm )u fepn. f. 117. und; einer 3n(>alt6augabe : Prima 
accione Theodulfi Malachitanae $cclesiae antislitis tu f. tp. 
f. 120'. Zacharias servus Dei reverentissimo et sanctis- 
simo fratri Theodoro ep. eccl. Ticinensi. Pitatiam quod 
nobis etc. f. 136. Libro II Titalo 1. Nullius autem sunt 
res sacrae. Tic Überförtften tparen am 0tanbe Dor» 
gcjeitfcnet, finb aber bann md)t ausgeführt, uub Dom 
9u<$binber meijlen« lpeggefönitteu. ©päter fmb fte mit 
Dtnte übergetrieben, f. 145. De libro institutionum 
cap. VI. Nullus episcoporum rogatur u. f. tp. f. 146 
ifl bie Überfcfyrift eine* Slbfdjmtte« De clericis et eorum 
causis. £ie #anbfd)rift ift unpoflftänbig uub bricht ab 
f. 161. in einem Sfbfc^ttttt über bie S&e. 

Sal. 343. je&t 2094. rob. fol. s. XIV. Libri de Feodis. 
Sarin unter anbern lacobus de Ardizone. Pertz. 

Sal. 379. jrftt 522. mb. q. s. IX. vel X. Inc. nomina 
evangelii. Inc. species evangelii. f. 2' fielen folgenbe 
SJerfe: 

Versus de conditore templi. 
Culmina ampla vides haec. hanc quis conderet aedem 
Nosse cupis si, novuin praecelsa mole cenaclum : 
Arn anleslis et index caelesti numine frelus. 
Parietibus polilis concrepant corda fibrarum. 
Sanclarum volvuntur tunc pagina legum. 
Attoniti silent siderio lumine vernent, 
Dulcia dum hauriunt divino de latice roera. 
Pervigil exeubiis servas qui tutamine mandros, 
Christe pius pastorem fac suo cum grege letanlem, 
Suppremo sanetorum milibus in sorte socellum. 
Statin Beda de natura rerum. f. 29. Concordia testimo- 
niorum S. Gregorii. f. 57. ©ine Jtauonenfammlung 
otynt Überfcbrift. 1. De ordine inquisilionis causarum. 

2. De provincia. 3. De non gradenda provincia 

250. De laicis non iudicantibus presentibus sanetis. 
Expl. capihda. Ttt Sert fängt au: 1. Innocencius de 
causis inquit — f. 113'. in sinagoga. et rel. fimt. Inc. 
capitula Kanonum. 1. De confirmatione caritatis Dei. — 
404. De tenninis antiquis. Expl. kapilula istnts partis. 
ExcerpHo synodum, mit einem $ro(og: Domne et sancle 
pater palrum siquis etc. Praefaliuncula. Haec sunt 
verba atque iuditia — diligere. I. Moses. Diliges 



Digitized by 



556 



JBietu 



Dominum u. f. \v. biö jum önbe be6 6ap. 404. dilalio 
usuram parturit. Sie fiueüeu fmb oft gar nid)t angegc* 
ben, fonjt ba« alte unb ucuc lefhimeut, alte ßoiicilien uub 
9>ä|>fle. Darauf folgen unmittelbar 3 Bbftuittr, jebrr mit 
LXVII. bejetdjnet. De reliquis sextae aetatibus. Haec 
de cursu. De Irina Operations fidelium auando venial 
Dominus. De temporibus antichristi. 69. De die iuditii. 
70. De septima et octava aetate saccuü futuri. 
Sah 385. jefct 2949. oct. ch. 8. XV. enthalt juerft ba* 
$uec$ t>oti bem 2eben ber fcapbniföen ÜRaißer u. f. ». unb 
bann toon anberer $anb £Äcic^6flcfc6c / f. Mon. Leg. 

II, 431, 27. Soffmann p. 206. Buf tf. Blbrräte grib* 
brif, gegeben in Siürnberg, folgt f. 243. 2aubfriebc Ä. 
Subtoige, Sflürubcrg 1323 audgeuber oberu2Bodjrn (3Bpril). 
f. 244. \ftunig Dtteu (t>on Ungarn) greij&ait, 2anb6&ut 
1311 Vüi, für feine uub feiner Steffen $erjögc toou »aiern 
2anbe, gegen bie i&nen gewährte „guebrung." f. 252'. 
St. griebri$6 9teformation, Dom §of &u fCugtfeurg Dibi* 
mirt für Äourab toon ©umyenperg ju ®($eruugf , grauf« 
furt b. 14. Bug. 1442, erneuert Sieuflabt 5. geb. 1456. — 
f. 263. •©afeungen ber ^faljgrafen bei Styein §er$oge ton 
SSaieru für ifcre 2aube, SKuii^rn 1399. Buf bem legten 
blatte ber ©c^lufj be« Urteil« gegen Iriftramen £rug* 
fe&cn t>on SBaltegf tuegen Sinfaugung eine« £omi>rob(len 
auf offener ©trage. 

Sal. 404. jefct 430. mb. fol. s. XI. Vitae beatorum 
gloriosorum confessorum. Darunter f. 43. V. S. 
Hilarii Pict. ep. Bealissimi Hilarii confralres vitaro — 
habetur. Igitur b. H. — Piclavis sunt condilae etc. 
f. 47'. V. S. Remigii (brevis, Acta SS. Oct. I, 128.). 
Beatissimi — aeterna. Haec Gregorius Turonensis in 
libro de miraculis sanetorum. Remigius inquam — re- 
liquit. f. 51. Vedasti auet. Alcuino, otyne frie 5$*rrebej 
f. SCrc^. III, 544. f. 58. Anniani ep. Auriliensis. Tem- 
pore illo cum Hunorum — commendare dignetur. f. 62'. 
Theudarii abb. auet. Adone. Mab. Acta SS. 0. S. B. I, 
678. — f. 76'. Eustasn auet. Iona. Mab. II, 115. f. 83. 
Burgundafore auet. eodem. Mab. II, 439. @nbigt bier: 
non credit. — f. 109. Chiliani feie bei Canis. ed. ßasn. 

III, 1. — f. 111. Syri et Niventii Tycinensis urbis presu- 
lum tute bei Sur. VII, 695. — f. 121'. Gerdrudis tuir bei 
Mab. II, 463. bodj finb bie gubtuorte Ijirr et spiritum 



Digitized by 



SBtttt. 



557 



sanctom. — f. 133. Radegundis auct. Yen. Fortunata. 
Mab. II, 319. ©nbigt: mirabilia prosequanlur. — f. 141. 
ServatH ep. Ad inluminandum humanum — sine fine. — 
f. 144'. Medardi auct Fortonato. — f. 148. Aviti presb. 
Igitur Avitas infra Aarelianorum — conservare dignetur. 
Acta SS. Ion. III, 353. — f. 156. Amulfi, f. »r$ü> III, 
557* — f. 167. Ambrosü auct Paulino. 
Sal. 412. jcfet 3447. eh. q. s. XV. mit Sappen gefdjmütft, 
worunter f. 49. ba« bee Schreiber« lo. paw(man) unb 
f. 113. gvoet mit brr Seiförift Bononia unb Arma Com- 
munitatis Bonon. Martinus Polonus ed. II, nadj ber 
Ätorrebe bi« 3o(;.XXI. ^äpfte unb •daifer flehen fic$ gegen* 
über. f. 120. folgt auf veniens defunetus est. eine furje 
Xrutföe gortfefcuug pou 1273 bi« jur $erau*gabe Aöutg 
2affa« bur$ Sirtcbrtd^ IV. 9tur anbert&alb Seiten. Die 
3)äp{te ge^en o$ne 9fbfa^ bi* auf SMartin IV : Grecos quo- 
que .... exeommunieavit in Urbe veleri non sine mnlta 
admiracione cristianornm. Moritur Perusii et sepelitur 
ibidem in ecclesia maiori etc. — f. 122. Germania a 
germinando etc. f. 123. To mau galt nac$ Ärifti gepürb 
7 c unb 76 jar ba n>ad eiu Sabft genant Vbriano mit 
bem friegt ein fünig genant £efnberiu$ beffelben fünig* 
tod)ter fcet ainen ^erejogru oou Sanrn u. f. \t>. öine Hrt 
8)airift$er Ctyronif bi« auf $crj. Subtoig« Srmorbung 
tu Äel^aim, o$ue SJebeutung. Iohannes pawman $crip$it 
etc. 1463 etc. f. 130. 93ermer<ty beu aujjgng ber (Sora« 
niefeu be$ lanbed gn> Defterreidj toie Dil e$ name fcat 
gehabt u. f. tu. bi* f. 147. Unb ber felb ©orföif loart 
bar na$ gm ©anb hörigen tag 1458 gm fünig ertoelt 
buri<$ auber ungelatobig ba toiber toa* ber oou 9tofen* 
berg ber bon Otemberg unb etleidjer mer [runter frifleu 
fceren etc. 

Sal. 413. jefct 521. rob. fol. s. XIII. «nf beu «bam tum »re. 
men (Mon. SS. VII, 272) folgen Item diverse forme ßf- 
terarum, eiu uoflflänbiger , fnftematifö georbneter 93 rief» 
fielt er, am ©nbe be* 12ten Sa&r&uubert* in granfreidj 
fcerfajjt, toie bie <£rtt>ä(nnng ber ministri sathanae qni 
vnlgari vocabulo coterelli dicuntur, f. 92 unb fonft fcäuftg, 
geigt. Sie SJriefc ftnb gu furg unb ju regelmäßig, um 
original, ttmiigfleu« um ooflftänbig fenn gu fönnen* fte be* 
gießen fidj meiflen« auf grangofifdje 83er&ältnifje, unb ge* 
bören einer, toie e* föeint, bamal* blü&enben ©<$ule gu 




558 



SButt. 



Magdunum ober S. Lifard in bet Stöcrfr Orleans an. 
f. §5. *Fopa Maguntino archiepiscopo R. E. C. mandat 
ut desperare noüt. quamvii cices stä coniuraverint cum 
imperatore. Ad honorem cedit et — forütudo. f. 86. 
Secuntur littere ecclesiatticarum personarum domxno 
pape eodem ordine scribentium quo scripsit eis. 3uer(l 
bie 'flnttnort bc« Srjbiföof* Longo iam tempore — mol- 
liorem. f. 87. Littere apostolici ad seculares persona; 
primum ad imperatorem , roaans eum ut Cot. desistat 
infestare. 'Recordari debes fili — innovari. f. 88. Se- 
quitur. ut persone seculares scribant pape. *Imp. pape 
dicens falsum esse quod in eum fingit Col. arckiepisco- 
pus. In personam meam — talioni. ExpL littere apo- 
stoücae. Inc. littere ecclesiasticarum personarum inter 
se scribentium. f. 92. EcclesiasUcae personae episcopo 
quae sunt ei suffraganeae vel minores eo. tnoran ftd) 
bann aOrrlri anbere örirfc reiben, f. 98. 'Disctpuli ma- 
gistro quod ad eum diclandi causa se conferant. Una 
robis concessa est a Deo gratia quod habere dieimiot 

f»re cunetis aliis in diclandi scienüa prineipatum. Tarn 
elicis fame preconio concitali, diseiplinam vestram adtre 
volumus, nt velitis nobis conigere bis in die. Lectionom 
de numero curabnnt alii si curamus nos tantum fieri 
dictatores. — f. 100. bittere ecclesiasticarum persona- 
rum ad seculares. 'Arduep. Mag. ünperatori conque- 
rens de quodam comüe. Cum Sit nobis astrictos — 
cognoscatnr. f. 103. bittere clericorum ad parentes 
suos. f. 104'. L. secularium personarum ad ecclesiasti- 
cos. *Imp. archiepiscopo Mag. et suis canonicis rogans 
ut interventu suo latorem presentium üwestiant vacante 
canonica. Hone nostrum clericum — commendarent 
*Imp. episcopo mandans ei quod a data sententia soleat 
quendam comitem paratum stare iuditio sapientum. 
Talis comes nobis — iudicabiL f. 108. Sequitur ut vi- 
deamus quibus verbis et quibus salutationwus persone 
seculares utantur. Prius igitur tale tema assumamus. 
'Imperator Romanus regi Frantiae petens ut Ulius fdia 
suo filio coniungatur. Singularem et unicum — sugge- 
rentur. f. 118. fommrn roieber päpjUidjf Griffe, f. U& 
* archiepiscopo. Ne dolor capitis — actionem. Resp. 
Non est fides — eqaitati. f. 127. ExpL litt, apostolici 
ad personas ecclesiasticas. et ipsarum ad papam. 



Digitized by 



SBien. 



559 



Seqtätur ut papa scribat Uncis et ipsi pape. Papa co- 
miti Vlandriae ut componat cum rege Frandae. f. 128. 
Litt, Uücorum ad papam. Primum 'rex ut componat cum 
imperatore Romanorum. Ad ruborem cedit — pertur- 
bare. f. 129'. Expl. litt. d. papae. Inc. litt, ecclesiasü- 
carum personarum. Card, prelatis etc. f. 13 t'. Ut. epi- 
scoporum tarn sibi ipsis invicem scribentium quam alüs 
tninoribus personis ecclesiasticis. f. 145'. Litt, episco- 
porum ad laicos. Primum episcopus regi conquerens 
etc. f. 151'. Litt, abbatum ad abbatet et ad alias pares 
vel inferiores persona* ecdesiasticas. Darunter audj 
triefe anbere. f. 161'. *Dictator versificatori ut versuum 
relicta lecitate dictaminum ad profectum accedere non 
moretur. 

Anäco suo karissimo C. düectus et conpatriota suus 
B. magis utiiibus minus utilia posthabere. Vir discre- 
tas honesta sequitur et ea maxime que maiorem fractum 
prestare debeant et honorem. Quos dacit mollicies 
aelatis insipidae et infelix lascivia, teatrales se con- 
fernnt ad meretriculas, et com molli versiculo nimis- 
que tenero prahtas generant auditorl cuilibel Ad 
honorem suum hoc pulant cedere quod cedit ad 
risom. Circumscripta namque bonorum hominum asper- 
natur discrelio quod ipsi diligant, et sio eos tibicini 
adequat ordini quod ad gradum non provehit altiorem. 
Moram satis in vili studio minorum vilium, et profe- 
ctum nullum aut nimis modicum ex labore tali diutino 
consequeris. Vero enim vero qui dictandi secuntur 
scientiam, ad reges veniunt et prelatis ^cclesie tradun- 
tur a regibus, ad honores ecclesiasticos interventus sui 
potentia promovendi. Amans te fide solida laudo et 
consulo quod relinquas decetero cornices garnilas, et 
ad vivum fontem dictaminis ad profectum plenum ac- 
cedere non moreris. Fontem istum Magdunum reperi 
qui non timet solem nec estus aridum quia venara 
habet iugem et liberam, et quo frequentius de illo 
sumitur, et plures reficit, plus habundat 
f. 163'. De eodem. Qui ponit Studium in Scolari militia, 
male ponit si profectum nullum prestantia magis ulilibus 
ante ponit. Quanti sit precii dictandi scientia sciunt qui 
sapiunt, et accepto potu de fonle tarn sapido nunc pri- 
mum agnoscn. Locum satis amenum inveni, ciborum 
9lrdjt9 k. X. 33anb. 37 



Digitized by 



560 



SBirtt. 



copiam, et doctrinam perulilem et iocundam. Nimis 
tractabiles inveni clericos, et honori scolarium assistenles, 
roulto magis quam valeat explanari. Ad illorum consor- 
tiom et ad meura precipae vos invito, nec multoram mater 
incommodoram dilatio vos moretur. 
Dann nod) ein ctynliajrr ©rief über Magdanam , Minus 
atilia posthaberi — anditorem. f. 171. Esphchmi btt. 
clericorum. LUterae Uricorum sibi invicem ecribentium. 
*/Vtmifm ergo imp. Romanus regi Franciae demandant 
ei diem in quo erat colloquium habiturus. Multa sepe 
negocia — exequente. 'Rex imperatori ut conponat cum 
apostolico. In ministros Dei — pharaonem. Reep, m- 
peratoris. Omni excessui fenestram — crederemus. 
Sulfat gormcln Don Urfunbrn unb S$eoreriföf«. — Sin 
Dictamen Bernardi de Magduno wirb 9(rc§. VII, 124 rnpä^m. 
Sal. 414. jrfct 546. s. XII ex. fe&r forgfältig unb faubnr 
a,efo)rif&fn, enthält f. 2 — 6. *Conv. Baw. et Caran- 
tanornm. f. 49^ nad) Originis ep. ad clericos oon 
anbrrrr $anb Serie* pont. Romanorum: nur Stamm unb 
9tra,irruna,6baurr in groger Gonfufion; jnlc|t nur Stamm 
Don Honorius II bi« Anastasius IV. 
f. 5ff Don brrfrfbrn $aub: 

De monstris hominum naturis atqne ferarum. 
Est species hominum portans caput ipsa caninum u. f. ». 
fcflfrtfi SBunbfrgffd^i^tm, julf&t: Zaurobaugi sunt popali 
in latere tercie Indi$ in tenebris habitantes pilosi. et ut 
boves caudati. et mulieres similiter. com quibus demones 
aptam habent conversationem. qui de tenebris exeant et 
immergant se velut pisces in Tigrim. qui per Indiam 
terciam flnit. et querunt sub aqua preciosissimos lapillos 
et gemmas. et cum bis conparant cum Indis necessaria 
tacentes. et redeunt in tenebras. et inviti morantur in 
aura. Qui eos vidit quidam Ethvops dixit nobis. In 



subterraneis speluncis. caput habentes quantum asini. 
et barbam usque ad pedes pendentem. habentes capras 
et vineas de quibus vivunt. 

f. 51' bon rinrr $aub s. XIII. 'Duces Bawariae bis 
auf btr ®ö(mt Dtto« IV. Stuf brm ßiubantie flefrt: pro- 
batio penne gallus novit suam henne. 
Sal. 416. jrfct 352. mb. „Leopoldini Soc. Iesu in Aostria 
1668. a f. 2. De origine et ortu inclitorum et famoso- 



illa vicinia 




habitantes in 




»teil. 



501 



rum comilum Habsburg alqoe Zeringen nec non genera- 
cione eorundem an. 1512. von Malheus Marscalcus doctor 
canonicusque Augustensis — de Piberbach, brffen Warnt 
unb äüappeu oud) auf bem lejteu SMatte ifh 
f. 20. beginnt bir ältere $anbfd)rift 6. XIII ex. mit He- 
il orius: Non arbitror infruetuosum — Cunradus. Hec 
est series pontificum Romanorum. Petrus — Celestinus 
menses V dies IX. Lucius qui el Gerardus. Eugenius. 
$trr beginnt bie eigentliche &t>ronif, bie 'Annales Clau- 
stroneoburgenses, mit: 1. I. C. dominus noster 
n. f. ». »on 852 an gebrutft bei grefcer SS. I, 431. 
83on 1266 an unfein bie $änbe bie 1276. Tunc eli- 
gitur Adriauus V papa. Xann beginnt Don einer anbern 
$anb auf einem aubern SMatte (f. 57) Ad honorem, Fre- 
tter p. 470. Jöon 1283 an »erben bie $änbe fe&r tvcfy 
felnb. 1303 — 1308 futb s. XVI. £anu folgt auf einem 
neuen Statte f. 66. s. XIII. 4?crjog griebr. II $rit>ilrg 
für SBien Gloria prineipum bou 1244 Iul. 1. „Hec est 
forma mute que purchmaut dicitur etc. Hec est forma, 
instilutionis que fit per civium arbitrium annuatim tem- 
pore quo denarii renovantur etc. 'ftriebriefee II $ru>tleg 
tür aSBien. Imperium ad luitionem Don 1237 April, 
f. 71'. Innoc. ep. s. s. Dei dilectis filiis universis cuius- 
cumque professionis vel ordinis p. 1. insp. s. et a. b. 
Etsi animarum. Dalum Neapoli XI. Kai. Dec. P. n. a. 
12. (1254). t»gl. Hist prof. 915. darüber m. s. XV. 

Mendacium fictum. falsarii non pape dictum. 

Hoc fans delictum. vendicat iure mortis ictum. 

Perdat amictum. victum ad legis ediclum. 
f. 72\ Die gortfefcttng ber cfcronolog. SBemerfuugen, tooben 
1311. 1312. 1322 noc^ s. XVI, auf früher leer gelaufenem 
9taum, toobl Don SRatt^äu« SMarföafl, bie übrigen s. XIV. 
bie p. 488. 1. 2. roonachus. 

f. 73. 9>rib. $erj. 2eopolbe für 2Bien — ©tabtrrcfct s. d. 
«Gloria prineipum. Xtann bon anberer $anb ber ©rief 
über bie ©d;lac|?t bei Kiersy: Venerabiii — nonam. gebr. 
bei Rre&er. 

f. 76. Don älterer §anb tiic notantur metnorie defunc- 
torum omniwn dueum Äustrie et eorum heredibus ($ic). 
Primo a. D. 1281 obiit sereniss. d. d. Rudolfus bie 
1344 novo monle. äöae bann folgt, ifl s. XVI Don bem 
OTarföafl von $iberbac$ , unb gehört ju bem folgenben 

37* 



Digitized by 



562 



JBicit. 



(Stammbaum brr Habsburger, f. 78 unten bir beibrn 

»otijen bon 1132 unb 1148 s. XV vel XVI. 

f. 79. 8. XV. Chron. Hermanni Altah. mit gortfrfeuug 

*on 11 52- 1300 $ f. «itymer« Fontes II, LH. 

f. 92. s. XIV. # 9iubolfe $rh>. f. SBien 1278 Ion. 24 

Romanum imperiom unb Com vota. 

f. 97'. Loca terre sancie. 98. Di hantveslc ze WienBe, 

fron $erj. Hlbred)t. $offmann, »Itb. $33. p. 254. 

f. 102'. Der fräufifl toorfoinmenbe ©rief bc* t>ricflrr6 3o« 

Rannet an Jtaifer SRanuel. 

f. 106. *^ir gelin über bir 3*!au)t bei ©oObeim 1298. 
»öbmer« Fontes II, 479. f. 108. A. D. 1322 feria 2 

Itost Mich, proxima do lat man wizzen — wart Chunig Frid. 
edig. ib. I, 161. f. 110'. Soldanos archos Babiloniorum 
Assiriorum etc. magno sacerdoü Romanoram. 
f. 112 — 117. 8. XVI. »riefe gr. II. Reg. 1008. De 
iure prothomiseos. Mon. Leg. II, 332. unb Reg. 993. 
Datum in castris in obsidione Esculi 18 KaL Iulü 13. 
ind. Dajtoifa)cn nod> ein (Stammbaum Don 9n(igi6 bis 
auf Jtonrabin, «ra)ib III, 586. 

Sal. 422. irftt 8223. ch. fol. s. XVII. Anonymus Leo- 
biensis. Der «nfang bis 1215 fefclt. 9laä) Pez I, 
971. ainetn $att>er cjetyen. folgt 972 B. /,*n bem ©ontag 
— f$n>eren. Da tt>a§ bat gnabenrci$ %ax, ba giftig grof 
SBoltf ge$n Schorn, unb bie jtoft toar gar rea)t fail. §ic 
$ebt fta) an brr ftreit t>on Lintig gribriajen ton Ofierreia) 
alg er gefangen warbt. A.D. 1318 — gebn JRom.* SJolI» 
(laubiger, al6 bie Ausgaben, übereinfUmmenb mit PalaL 
971. »ra}iü V, 202. Dann folgt no<&: A. D. 1410 fe- 
ria 2 post Oculi in quadragesima videlicet in die S. 
Matthiae ap. Conventus Kremae (b. t. ber Dominicaner 
in ÄremS) igne domeslico est concrematus, unb 9faä)rio)t 
über einen Sranb ber ©tabt ÄremS im 3"$" 1414. 

Sal. 425. jefct 3354. ch. fol. s. XV. Compendiam cro- 
ni carum. S9i« auf bie SBa&l SBenjele. HM Duellen 
nenut ber Jöerf. bie SBrrfe losephi Eusebii Ysidori Iero- 
nimi Augustini Comestoris Thome de Aqoino Vincencii 
fratrisque Martini, beginnt: Sapiens consilium docet in 
oeii tempore — nondum tarnen pervenit ad coronam. 
Anno milleno centeno terque triceno 
Hiis sexaginta commisces el bene disces 




5G3 



Aastria quod tola flet principibas viduala. 
Posl hec cornuto discet servire tribato. 

Finilus est liber iste cronicarum a. D. 1457. 23ergl. 
%vd)i\> VI, 210. VII, 097. Cod. Lyoei Salzb. 4, 25. 

Sal. 426. jrftt 3353. eh. fol. 8. XV. au* Srient fkmmenb. 
9Rit einem Säfar flitb ®efdji<$teu Dom f). du ir in jufam» 
tnengebuubrn. f. 167. /ftc. prologus in genta S. Quirini 
regit et martiris. Genealogiam — 8. Kai. Aprilis. f. 170. 
De transladone S. Q. r. et m. ad ven. inon. Tegernsee 

0. S. B. Fri$. dyoc. Com S. Bonifacius — benedicebant 
Deum. SRit JBerfen gemiföt, enthält bie 9loti$ über ben 
Warnen Ossiger. f. 174'. Miracula* Oefdjrieben 1475. 
f. 181. Inc. Quninalia Metelti. flos — convicia 
sanetis. 1475. ttnb noc$ Sinige* über biefen ^eiligen. 

Sal. 428. je&t 3081. ch. fol. s. XV. fcoffmann p. 212. 
jagend Seutföe S^rontf t>on Oejlerret^. 9facb bem 
Schluß (wie bei $ej) ftefct noc§ Sequilar aliud, aber c6 
folgt nic^t« toeiter. 

Schwandtner ifl ber 83erfaf[er eine« ^aubfc^riftltc^rit .Rata» 
löge* , nad) beffen SSäuben tiub ©ettenja&len ^äuftfl bie 
«yanbfdjriftfii bejeiebnet ftnb. Da aber fyäufig mehrere 
.fcanbfcbriften auf einer Seite betrieben finb, aubcre#anb« 
fünften viele Seiten einnehmen, fo finb &ier bie fpeciefleti 
SBejeicbnungen berfelben fcorgejogen voorben. Um aber bie auf 
jeneäBeife bezeichneten $anbfcbriften (elfter aufftnben ju fön» 
urn, folgt £ier eine 3urü(ffü^rung ber Scbttanbtnerföeu 
Seitenzahlen auf bie anberen 9tubrifen für bie in gegen« 
»artigem SJerjei^niffe berücffi^tigten §anbf(briften. 

Schw.I, 153 = Univ. 164. Schw. I, 597. = Uo. 815. 

1, 250 — 262 = Un. 219. I, 600. = Un. 818. 
I f 286 — 288 = Un. 237. 1, 605. = Un. 829. 
I, 289 = Un. 238. 1, 608. = Un. 830. 

I, 317 = Un. 279. I, 609. = Un. 832. 833. 

I, 374 = Un. 398. I, 611. = Un. 838. 839. 

I, 506 = Un. 635. 1, 615. = Un. 843. 

I, 511 = Un. 637. I, 625. 626. = Un. 881. 

1, 544 = Un. 713. I, 635. = Un. 916. 

I, 552 = Un. 725. I, 669. = Un. 1017. 

I, 563. = Ree. 2006 A. II, 3. = Ree. 318. 

I, 567. = Univ. 740. II, 106. = Ree. 676. 



Digitized by 



Google 



564 



SBirtt. 



Schw. II, 108. = Ree. 685. 686. Schw.IV, 70. = Rec.2104. 

II, 113. = Ree. 700. IV, 74. = Ree. 2116. 

II, 118. = Ree. 713. IV, 81. = Ree. 2129. 

II, 127. = Ree. 742. IV, 82. = Ree. 2130. 

II, 141 — 144. = Ree. 780. IV, 109. = Ree. 2194. 

II, 148. = Ree. 790. V, 11 . = Ree. 2257. 

II, 160. = Ree. 834. V, 64. = Ree. 3074. 

II, 195. = Ree. 930. V, 68. = Ree. 3085. 

II, 202. = Ree. 940. V, 70—73. = Ree. 3087. 

II, 207. = Ree. 962. V, 77. = Ree. 3101. 

II. 238. = Ree. 1047. V, 78. = Ree. 3103. 

II, 245. = Ree. 1064. V, 88. = Ree. 3118. 

II, 25?. = Ree. 1080. V, 103. = Ree. 4028. 

II, 364. = Ree. 1463. V, 106. = Ree. 3167 A. 

II, 375. = Ree. 1495. V, 112. = Ree. 3184. 

H, 376. = Ree. 1498. V, 126. = Ree. 3247. 

II, 393. = Ree. 1548. V, 139. = Sal. 16 B. 

U t 447-451. = Ree. 1737. V, 139. = Sal.l7B. 19B. 

III, 105. = Ree. <063. V, 141. = Sal.27B. 29B. 

IV, 13. = Ree. 2004 A. V, 142. = Sal.33B. 36B. 
IV, 14. = Ree. 2006 A. V, 143. = Hist. prof. 665. 

Suppl. 58. eh. in oct. s. XV. 3>e« $rirfter* Spanne* »rief 
an Ä. Qrmanuet. Nunciabatar etc. f. 7. Breoiloquium 
de virtutibus antiquorum prineipum et pkilosopkorum, 
Quoniam ot dicit. f. 109. £ie Historia Lombardica au« 
brr Legenda aurea cap. 176. 

Suppl. 115. eh. fol. s. XV. Item auetorilales utrinsque tesla- 
roenli. Et auetorilales Johannis Crisostomi. Coronica seu 
flores temporum. Materia regiminis Romani imperii. El 
de vila phylosophorum. C. F. 71. unb barunter Anlhonius 
Annberger. f. 73'. ifl rin SSappen gejei^net mit brr 
Überförift Annaberg. 

f. 87. Inc. Croniea seu flores temporum. #&nlit$ 
tote Hist eecl. 52 , »enn au$ mit rieten Abtreibungen, 
bi« auf Siemens VI. ^Pann folat eine gortfefung bis jur 
erwä^Iung griebricfcS IV &on ßflerrcid) jum Äönifle unb 
SBktore jum $apfle. ©eft^rieben 1441 per fratrem loh. 
Spies tunc priorem conventus in Ratenberg (ttabrfc&etn* 
lief) Rotenburg in @$tt>aben, ®raffc§. $o$berg) licet in- 
meritum ord. heremit. S. Augustini. 
f. 133. Sequitur prologus emusdam auctoris in materiam 



Digitized by 



Google 



SBien. 



565 



regitiums Romani itnperii. Mentes hominura — crescat 
ad gloriam etc. 

Sappl. 290. mb. 8. X. XI. 3 »lätter in Hein gol. Sra« 
Dttionrn unb $auf<ht>erträgr unter 6r$b. Hartwig t>on 
Salzburg. 

Suppl. 372. mb. fol. s. XII. nit^ält 

f. 1. 'Ann. Pru veningenses, b. Stegeneburger 
Simulien, bte in Prüfling abgerieben unb mir 3ufäjen 
vermehrt fmb. 3u ®runbf liegen biefelbeu, wit in ber 
9Jtünd>ener meiere im *rc$h> III, 363. V, 658. 

betrieben ift. Sie 3a&len (le^en ganj Flein am 9ianbe, 
unb e« ift oft unbeutheh, »o^iu fir gehören; oft freien fte 
auch gauj. %tn 9ianbe fmb 3ufä&e t>on rittrr $anb s. XII 
ex. vel XIII, bie älteren SRegeneburger Änualeu eutnom» 
inen $u fepn föeinen. Sa« bem ©Treiber Dorliegenbe Cri» 
ginal mar tvofyl mit 3ufäfcen t>erfehen, bie er in brn Sert 
aufnahm, ba mehrmals bie SReihefolge ber Säfte burch3ei* 
djen tütebrr geänbert ifl, $. 89. 752. Sie erfte §anb geht 
bi* 1130, bann eine anbrre gleichzeitige $anb bi« 1146, 
eine britte bie 1155 unb Don ba an gleichmäßig bie ju 
(Snbe (1167). 

f. 7. Dftertafeln unb Spclcit mit \innal. SRaitbbeincrfungeit, 

meifleu« t>om 6nbe bed 13. 3ahrhunbert6 / bereit 9Jtehr« 

&a$l ^rüflinger #au«gefchichtf betrifft. 

f. 14'. De anno et partibus eins. Annus solaris etc. 

f. 19. De tribus circulis astrolabii inveniendis, mit 3ei<h* 

nungen. f. 22. Sejcic^nung ber 3ö^Un burch Singer unb 

$änbe. 

f. 23. Est quidem bic ordo etc. Sie Sternbilber erflärt 
unb abgebilbet. 

f. 29. Sie SBinbe unb f. 30. bie (Hemmte, ebenfafU mit 
Sbbilbungeu. Sie Srbe reitet ^ier auf einem (Seutaurru, 
Den fte zugleich fängt. 

f. 32. ttin Äalenber mit voenigen nefrologifcbeu SRotijen, 
unb noc^ berfc^irbene ajtronomifche Schriften, f. 39. fleht: 

vel Victor obicnre scriptum 

Ilii omnes eximii computiste fuere Nestor Capuanus epi- 
scopus Anatolius Laodicie ep. Theophilus Alexandrine ep. 
Eusebius Cesareae ep. Cyrillus item Alexandrinus. Dyo- 
nisius Romanus abbas. Columbanus. Hos sex Beda in 
teslimonium computi sui sumpsit. Beda ipse. Rabanus. 
Klbericus. Ilii duo imilalorcs Bedae fuerunt. Herimaunus 



Digitized by 



566 



»tot. 



Suevigena phylosophus quamvis ultima (Urft Ultimos) in 
computalione sua est sublilissimas. Hic inulta et ammi- 
rabili et hactenus inaudila regula composuit. 
f. 42. Compotus Bedae. f. 97. Expl. Über de tempo- 
ribus. Inc. über Bedae de natura rerum. f. 105. Inc. 
cronica eius de sex mundi aetatibus. ßulc&t no$ etoa* 
übet ©ternbilber u. a. m. 

Theol. 66. jefct 679. Uiibebrutmbr «nnalen 1195 — 1291. 
abflrbni(ft bei Deui« I, 188. 

Theol. 87. Jr«t 701. Denis 1, 2861. — £ 14T. «Ra$rtc$t 
über bie ©intoeibung finer Staptüt bur$ Srofrib 93tfc^of 
tum «Itcnburg am 20. 3unt 1070. ib. 2870. — 
f. 147. Sri rf Sugrn* III an Orrjb. $einri<$ t>on 
SRainj. ib. 2871. unb tum neuerer $anb, S.XIII. *»rief 
SS i ermann* tjon ÜJlagbrburg an bie SRainger &ir($e 
über bie 83erttmßung ber $alberftöbter Stirbt 1179. 
Super horrendo et — discretio vestra. — f. 148. alter, 
6. XII. ber 89rief ber Äreujfafcrer Malliplicare preces 
an ben 9)ap|L Mart. Thes. I, 281. 

Theol. 99. jefet 7650. Laur. Brzezinae Chron. Boh. 
1348 — 1421. Denis I, 1792. ^alacfp, SBürbigung 
p. 208. 

Theol. 115. jr|t 738. enthalt f. 198' einen »rief Ur* 
ban* III an griebriefc I, gebrutft bei Scnie I, 1208. 

Theol. 130. früher Ambr. 31. je&t 4226. Lamb. Comm. U, 
575. ©otfribd Don SJiter bo Speculum regum. 

Theol. 149. früher Theol. Lat. 360. jefct 1815. Necrologium 
Augiense. Lamb. I, 502. 555. 

Theol. 164. jefet 748. mb. s. XII. Denis I, 884. entölt 
f. 22. Gesta Pontificum Romanorum. %r$. III, 669. 
f. 31. Acta S. Nycolai. f. 51. V. S. Gotehardi auet 
Wolflierio. «rcb. IV, 224. f. 72. V. S. Willi bald i. 
f. 76. V. S. Maximini auet Lupo. f. 80. V. S. Ni- 
cecii Trev. f. 84. V. S. Symeonis. f. 89. Passio S. 
Antonini. f. 93. Translatio SS. Synesii et Theopompi 
(Ughelli V, 490. ed. II). 

Theol. 188. jefet 4201. s. XV. f. 46. „Forraulae scriben- 
darum epistolarum levis momenti." Denis I, 2245. 

Theol. 207. jefct 951. fol. s. XII. Denis I, 834. «uf »er* 
anlaffung be«$tbt«©eb{>arbtH>näBinbberfl flefdjrieben, enthält 
f. 178. 9fleranber* III $rtoilefl für bie ?)ramonftratenfer 



Digitized by 



Sien. 



567 



Dom 27. ttyril 1177. Ferrariae. unb f. 181. *grie» 
briete 1 3)ribileg für SBinbberg, 1173. ind. 7. 2. Kai. 
Ion. Ratispone. 

Theol. 217. früher Ambr. 93. je&t 4204. Lamb. II, 630. 
Denis 1, 2551. ch. s. XV. enthält f. 196. Ysidori card. 
Ruteni epistola de excidio Constantinopolis, 8.3uli 1453. 
f. 201'. Äalirt III »rief an <£r$b. ©igiemunb Don ©alj* 
bürg, 8. «pr. 1455. f. 202. Setf. ©elübbe grgrn bie 
Xürfen, unb 9)ublicatton mehrerer feiner Schreiben bun$ 
<Sr$b. ©igi*munb. f. 205. Die Statuten be* ÄarbinaU 
@uibo Don 1267. f. 207. bie Don griebri$ Don (Salz- 
burg Don 1274 unb 1281. u. a. m. 

Theol. 235. jefct 4217. ch. s. XV. Denis I, 1265. f. 52. 
»onifaj VIII ©^reiben an St. Wdtyp bon graitfretc^ 
„Aoscalta, unDoflftänbig. 

Theol. 247. je|t 1543. Denis I, 2743. Sennones Clemen- 
tis VI. Collatio Arnesti archiepiscopi Pragensis. 

Theol. 259. jefet 751. Epistolae Bonifacn (Derg!i<$eit Don 
$er|, f. «r^tD III, 170) etc. f. Denis I, 1002. §offmaim 
p. 366. 3u(r$t eine 9toti) über bie SBei&e SBillibcrt* 
Don Äoln, am 18. 3an. 871. u. a. f. Denis I, 1009. 
*r$iD III, 172. VII, 802. 

Theol. 294. jefct 4257. ch. s. XV. «m Snbe f. 288'. Mira- 
cula S. Leo pol di Don 1323, f. Denis I, 2133. 

Theol. 302. früher 23. jefct 1550. Guidonis card. De- 
creta Hungarica. Lamb. I, 621. Kollar Anal. I, 21. 

Theol. 330. jefct 984. mb. s. XIII. fol. Denis I, 739. f. 29. 
»rief jtonrab* Don SRontferrat au 33ela III über bie SJe* 
lagcrung Don SgruS, gebr. ib. 740. — f. 30. Don 33oe* 
inunb III Don 8ntio<§ien, ib. 744. — f. 31. Erbonis 
planctas de capta lerusalem. 

TheoL 332. jefct 4195. ch. s. XIV. Sennones Giemen Iis 
VI. etc. Denis I, 2756. 

Theol. 333. jefct 1548. f. 18. Serie* pontificum et imve- 
ratorum bi* 1463. Denis I, 434. f. 24. Nomina archie- 
piscoporum Coloniensium bid 1463. ib. 435. 

Theol. 343. jrfct 968. enthält einen 33 rief bcS ®r$b. Jton* 
rab Don ©aljburg an abbas P. de abbate W. per Bru- 
nonem eiecto, s. XII. gebr. bei Denis I, 1001. 

Theol. 348. jejt 963. mb. s. XIII. betrieben bei Deni« I, 
2393; enthält bie »riefe ber $ilbegarb unb bie Don 



Digitized by 



568 



i(r berfajjten Vitas S. Ruperti com. pal. unb Disibodi 
episcopi. 

TheoL 379. je&t 1042. eut&ält furje unbebeutenbe Knna* 
Im 1100—1300. abgebrutft bei £eni* I, 173. 

Theol. 383. jefct 1040. Vita S. Servatii, f. Denis I, 
2296. 

Theol. 406. Jefet 1051. mb. s. XII. Denis I, 774. enthält 
nadj SBerfen Huguftin* bie juerft im App. ad Chron. 
Reichersberg, gebrutften Sriefe, ba* 6rjbi«tbuin 2ord) br~ 
trrffrnb. Dann f. 88'. Srabitionen an bie $affauer 
Äirc$e. 

Theol. 418. je|t 1845. s. XI. f. 65'. Necrologium, f. 
ni« I, 2968. 

Theol. 470. jrfct 1453. Epistola de seditione Rom. franbelt 
toon Steffano de Porcariis. Denis I, 506. 

Theol. 512. je&t 4889. Denis I, 2816. ch. q. s. XV. rat* 
t^älr f. 153. ein 83erjd<§ni§ ber <Sr$b. t>on Salzburg 
bi$ auf Sern&arb Dem 9tor, berföieben Don brm in Ree 
2194. unb Lan. fol. 186, unb für bie fpätere Bett t>iel* 
leiebt nodj ju berütffidjtigen. 
f. 160. *S3er$. ber Jöifdjöfe bon Sfriemfee. 

Theol. 529. je&t 832. mb. q. Denis I, 698. fol. 75. "Le- 
genda S. Stephani regis s. XV inc. in Sectionen ab» 
geseilt. Iste Uber est conventus Wienn. ord. fratrum 
predicatorum in Amtria fte&t f. 76. Siefer tytil ifl ton 
ben übrigen Sejlanbt&eiteu ber $anbfc$rift ganj untergeben. 
9m (£nbe fefclt ein Start ober mebr. 

Theol. 565. jefct 1322. Lesens de Ottone UL Denis I, 658; 
»ergf. SBilman« Dtto III. p. 130. «n$it> VII, 115. 1004. 

Theol. 618. jefet 1321. Denis I, 1255. $a* •»erjeitfcmf ber 
Qrr&bif$öfe bon Äölu bilbet mit ber Vita Silvestri (t>on 
berfelben $aub s. XIII.) einen unabhängigen S^eil ber 
#anbf<$rift. 

Theol. 643. jefet 4948. f. 303. Cronica magistri Iordani 
qualiter Romanum imperium translatum sit ad Germanos. 
Denis I, 2581. 

Theol. 646. jefct 4764. ch. s. XV. Denis I, 1566. — f. 24. 
C&rouif, anfangt Honorius unb Martinas Polonus, tvie 
Ree. 713 bann Ann. Salzbarg, bi« 1327 et expensis, 
zuweilen bem Cod. S. Petri nä^er flefyenb, aber mit ftar* 
feu Äuelaffnngen. — f. 154. Die SJuc^flaben neben ben 



Digitized by 



Sien. 



569 



bei Senid abgebrühten Stötten be$ie$en \id) auf teit bor* 
berge^enben Stammbaum. 

Theol. 727. früher Ambr. 268. jefct 1946. Vita S. Mo- 
randi, f. Lamb. II, 784. KoIIar Anal. I, 899. 

Theol. 732. je&t 1609. Denis 1,2977. bergt. #offmann p. 2. 
Daraus fcfcrieb id? bie gormein unb Sriefe f. 17 — 
53 ob. — f. 64. fyuiptft 3eitfo>rift V, 71. 

Theol. 739. je&t 861. Denis I, 1345. (Snt&äft f. 82' eine 
für je Summa dictaminis o^ne SBer^j bann folge bon an« 
berer §anb ber ©rief 3nnocen$ II an St. Jtonrab, mit 
ber Antwort, gebr. bei Tente 1350. unb ber »rief eine« 
Sfittert an feinen ®rafen, ber in ber Stille abbricht, am 
(Snbe ber erflen Seite bon f. 84. 

Theol. 826. jejt 4343. f. 85. Chronologia Romanorum pon- 
tificum bi* 1352. Denis I, 2151. 

Theol. 831. jejt 4349. Chronicon ordinis Mmorum, f. De- 
nis I, 2498. 

Theol. 855. jefet 2668. f. 137. Catalogus pontificum Roma- 
norum, f. Denis I, 808. 

Theol. 937. jc&t 4902. s. XV. Denis I, 1592. enthält Hus- 
sitica, unb f. 97. Sriefe ©regor* VII, nämli<b VII, 11. 
II, 72. 68. VII, 25. 

Univ. 164. Schw. I, 153. je&t 3400. «uS bem Segat be* 
»iföof« 3ob- gaber. ch. fol. s. XV. f. 1. Chron. Eu- 
eelm leronmi. f. 84. Qaoniam in ydeomatibus u. f. tv. 
Über bie $ebräifo> ©pra^e. f. 89'. Regio Transtiberim 
— templum Gorgonis iuxta quod vel in eo foit sepultus 
Numa Pompilius secundas Romanorum rex. f. 9b'. Otto III 
fit caesar anno 992. Tunc fuit inslilulum quod Roma- 
nus imperator deberet eligi — Karolus moritur a. 1380. 
Sigismundas filius eius nupsit filie Ludowici regis Un- 
garie. (De translatione imperii.) f. 99. Chron. Austriae. 
Anno post diluvium 810 in Theomanaria natus est Abra- 
ham bi* f. 102'. A. 1453. imp. Turcorum Gonstantino- 
polim devicit et omnes christianos miserabiliter occidit 
aut ad fidem negandum compulit. f. 105. De annis 
huius seculi — Gurguslium est casa brevissima ubi 
pisces mittuntur. Über, alte ©cfcbidjte. f. 111. Est eciam 
circa perscribendas. Über ^bfiirjungen. f. 114. F. Bor- 
natusü (?) de Monte magno ad üi prineipem Guidan- 
tonium MontisffereH comiiem super nobilitate disputatio. 
Apad maiores — relinquitur. f. 120. Inc. prefacio 



Digitized by 



570 



©int. 



Cornelii poete ad Salustium in libram Daretis Frigii. 

f. 133. Omni» reverencie Thome tit. SS. Nerei et 

Achillei atque Patricü presb. cari. Iohanne$ con- 

silium propositi capiendi. Quid agimus — 1379 iod. 2. 
Nonis Ianuariis. Deo gracias. TEA02. f. 151. Inc. 
vaticinium Sybille Erithee et Babüonice. Exauirilis — 
foret A veraas, f. 154. Saturnus paler — habeoat Firns 
hbri poetarii de fabtdarum intequmenti» Ovidü. 1469. 
f. 181'. Iesuida lerommi de Vauibui Paduani. f. 192. 
Reram opifex Dens u. f. n>. Expl. eecundum Almadel 
Uber intelligenciarum. Finitus a. D. 1469. 

Univ. 219. Schw. I, 250 — 262. jefct 4959. ch. q. s. XV. 
enthält u. o. ba* Oebic^t Papa Stupor mundi mit ©loffe. — 
Serner » riefe, Urfunbeu, gormein, roobon mir £. SBen* 
jeU »rief an feinen »ruber über StarU IV Sob f. 210. 
bn« aftefle <3tücf ju fepn föien. — f. 485. Residuum 
epistolarum Petri deVineis. Inicium vero illarum 
epistolarum quere in albo libro. continentur epistole Petri 
Blesensis folio 28° a fine cum Uli signo*. 6« pnb bie 
»riefe III, 69 — V, 81, o&ne Hbtyrilung ber »ü$er ober 
3äfclung ber »riefe. 

Univ. 237. olim 690. bei S^wanbtner I, 286 — 288 jr*t 
226. mb. q. s. XII. »om »ifdjof 3o&. gaber legirt. End- 
licher p. 286. mit irrr^ümli^er »ejeicbnting al6 Univ. 
690. I o r d a n i s. Inc. de origine actibusque Getarum. 
Historia Ior(nandi burcfc eine jiemli^ neue (Sorrectur). 
f. 47. De historia Teutonicorum , f. ©rimm, Stytyof. I, 
269. f. 49. (Iordanis) hist. Romana. 3Ninn Dares Phri- 
gius unb Hist. Apollonii Tyrii. 

Univ. 238. Schw. I, 289. jrfct 578. mb. q. s. XIV. Som 
»iföof 3o&. gaber legirt. M a r t i n u s P o 1 o n u 8 ed. II bis auf 
3o$ann XXI. Inc. cronica fratris Martini pemtendarn 
domini pape et cappellani. lüif 3o&. XXI, sepultus extilit 
folgt no$, o&ne Unterföeibung, Nycholaus III naL R. de 
domo Ursinorum bid auf $onoriuö IV sollicite prose- 
quenda. Mortuus est Rome et apud S. P. sepultus. 
äßotyl au* Bern. Guidonis. »et ben Äaifern ift na$ est 
defunctus. bon anberer #anb jugefe^t Soldanus vero — 
remeavit. 

f. 70. ©ine ganj anbere $anbförift, auf Rapier. Anno 
D. 880. Karlomannus rex Bawarie apud villam Ottingam 
obiit — (1358) duntaxat durandis. De morte H. de 




©Uö. 



571 



Virnenburg archiep. Mogunäm. Item H. de V. — fides ha- 
beatar. De exitu Predicatorum. A. D. 1277 — redu- 
cente. Item fabule Rudolfi regit. Rudolfas rex qaadam 
vice transiens ponlem Tharegi etc. f. 128. loh. cancel- 
larius u. f. t». JBrrföiebene ÜRotijen. Dn6 @ange tfl in 
Strasburg »erfaßt unb föeint bon SBertfy ju frpn. Hm 
©nbe fle&t nocfc Burifcr« »rief ad principes moderne eo 
clesie. 

Univ. 263. jeftt 4260. s. XV. Succincta chronologia 6id 
1439. Denis II, 897. 

Univ. 279. Schw. I, 317. je|t 1467. mb. f. s. XIII. Liber 
sentenliarum. Hm önbe flnb bie betben *3Ö riefe 3nno* 
cenj III bei Baluz. Epp. Inn. III. Vol. II. p. 752 unb 
756. Qaia maior unb Vineam Domini eingetragen. Reg. 
Innoc. III. 321. 323. 

Univ. 39a Schw. I, 374. jeftt 3213. ch. q. s. XV. End- 
licher p. 227. — f. 64. Exempiares epistole magistri 
Anthonii. f. 77. Anthonii Haneron mirifici oratoris 
ac eciam fam(os)issimi Lovaniensis stndii decor(is) con- 
pendium de brevibus epistolis ad archidiac. Tornacensem 
editum expliciL Inc. eius extravagancia quedam ad su- 
periora exempla. Et primo exemplum de brevi epistola 
in primo genere epislolarum. Philippus dux Burg. Brab. 
etc. episcopo civitati totique poptuu Leodiensi salutem. 
Hortamnr vos u. f. to. f. 80. Finite sunt epistole que- 
dam exempiares mag. Anth. Haneron super tractatulo de 
brevibus epistolis ad archid. Torn. ex universali Lova- 
niensi studio transmisse Deo gracias 1458 etc. Der 
SBerf. toax $ropfl \>o\\ @. Sonatian unb Statfc Äarl* be« 
Äitynen unb aHartmüian*. 

Univ. 635. Schw. I, 506. jefct 3281. ch. duod. s. XV. 
Floribus rheturicis verba etc. Sine Summa dictandi mit 
äkiefeti, bie eifunben ju fepn fdjeiuen unb fi($ meiden* 
auf granfreitfc bejte&eni p. 152. ff. ftnben fic$ tvixtlity 
»riefe, ba* 83a«ler Soncil betreffend 

Univ. 637. Schw. I, 511. je&t 604. mb. q. s. XIII. «u* ben 
gaberföen Süc^ern. ^Memorial e temporum, Äbfür* 
jung einee größeren ÜBerfed be&felben SJerfafler«, in granf» 
reic$ getrieben, ©cfjt bid jum jweiteii Sa^re 3nno* 
cenj IV. Quoniam ul olim scriptura — illuminabil eam. 
.Univ. 713. Schw. I, 544. jefct 4573. ch. fol. s. XV. Ser- 
mones magistri Hugonis de Pralo ord. Pred. doct. TheoL 



Digitized by 



572 



SBtm. 



Parisiensis, Pauli Burgensis Scratinium Scriplararum u. f. w. 
f. 314. Flores Temporum, o^nr tarnen bc$ Jöcrtaf* 
fer«. 9lad) SRifol. IV. acquievil. Hic confirmavit regulain 
terciam b. Francisci. Quod seqiätur apposuit frater Io- 
hannes minor utque ad finem. 3m ©utijm toie l&ttaxM 
8tu*flabf, bod) mir Dielen Abtreibungen. Tic Äaifer eu* 
bigen: et refundens Gunthero contra eum electo eipen- 
sas quas fecerat pro regno obtinendo, el modo regnum 
quiele possidet Deo danle. Hec frater Johannes et sie 
est finis. X'it $äptie: Quos (amen papa exeommunieavit 
et vitari preeepit. Item Guntherus invasor regni veneno 
interiit ut videtur. Hec frater Johannes. Hec de hoc 
opere. Dann Curtata biblia u. o. m. 

Univ. 725. olim 461. Schw. I. 552. jrfct 4839. ch. f. saec 
XIV. in 2 (Solumnrn. ttinft Collegü ducalis Wiennensis. 
S3ejri$net nie Exposicio bymnorum et sequentiarum et 
quidam sermones, enthält f. 351 — 35(5. Legenda S. 
Udalrici episcopi. @if fangt an: Egregius Christi 
confessor Udalricus ex Almannorum prosapia patre S. 
Hupoldo et matre S. Dierpirga claro genere et divieiis 
huius mundi extitit oriundus. Qui ut moris est divilibus 
nutrici traditur etc. %ud) Sirrin ift bie @rfc^ic^tr tont 
^apffc tinb brr 3""flfruu. Snbe: Post mortem eios tot 
et tanta fecit miracula quod nulla ligwa bene et plena- 
rie sufficeret enarrare. Tarnen aliqua potuerunt de ipso 
enarrare. Idem enim vir Hubertus quem vir beatus ex- 
stitil nimis digressu intestinorum suorum feras enraverat 
(sie) detentus aliis infirmitatibus et offensis rogavit se 
ad eius tumulum deportari. Ubi cum pervenisset dixit: 
sanete Udalrice me vivus corasti, modo non dubito 
posse si vis te mortuum curare me. Sed quod vis sup- 
plex rogo ob inmensam graliam qua nunc frueris et ob 
amorem domini nostri Iesu Christi. Qui continue multis 
videntibus est curatus in virlute d. n. I. C. Qoi est 
benedictus in s. s. amen. amen. Expl. legenda S. Udal- 
rici ep. et confessoris. (Chmel.) 

Univ. 740. olim 460. Schw. I, 567. je&t 3149. ch. s. XV. 
nadj @$ttaubturr Excerpta ex Valerio de Valenüa, finit 
cum historia Friderici. 

Univ. 789. jrfct 2196. enthält Epitome decreli Iconiam 
s. XII. wad) Steiner p. 183. 




573 



i Univ. 815. Schw. I, 597. jrfct 4265. *uS bem Ergat be« 
3o&. gaber. ch. fol. s. XV. Inc. nova legenda de sanc- 
lis per circulum anni. Qui me scribebat Iohannes Stei- 
rer nomen habebat. f. 108. Primus tractatus huius libri 
qui dicüur Minor cronica Martini passet dividi in duas 
partes principales prout in prologo ipsius dicitur tu f. h>. 
3>am\ ba« 3nbalt«t>fr$ri$ni§ , tvorauf ber Znt beginnt: 
Marie Virginia indignos ego sacrista, alfo bie Flor es 
Temporam, bis 1290. Die |)äpfle fmb rot^ getrieben, 
©tarf interpolirt au* Herrn. Allahensis, unb fortgrfejt bid 
auf ben Sob $einri$* VII. 



Iure dolel mundas qaod Iacobita secundus 
ludas non (nunc?) extat. mors cesaris hoc manifestat. 

Univ. 818. Schw. I, 600. jefct 416. mb. s. XII ex. vel 
XIII. fol. Vitae Sanctorum, enthält *V- S. Severin i, ä&n* 
hü) bem Cod. Linz. C c VII 7. unb bem 3n>rtt(er. <8e 
ftnb aber Gorrecturen barin ,„ t&eils offenbarer Regler beS 
Copiiften, t^eU* ttiOfürlic^e Säuberungen. — V.S. Corbi- 
niani auet. Aribone. 

Univ. 829. Schw. I, 605. je&t 3408. ch. fol. s. XV. Doc- 
ioris loh. Fuchsmagen, bann t>om Siföof 3o&. gaber le* 
girt. Liber Augustalis .. editus per d. Franc. Pe- 
trarcham ad ill. march. Estensem. Finit .... Kai. Ian. 
intrante novo anno 1385. SM« auf SSettjel, modicum 
occidentis. 3*ber Äaifer f)at ein S91att für fl<$, bie mr$r* 
facb falfö flebunben fmb. f. 2. na$ Octavianus (Drtatrfan 
iß boppelt) — propositum non faciunL Porte Urbis. 
Porta — templum Solis ad Gradellas. Finis TeXuo Rasta. 
Inc. libeüus de scripturis lapidum et cogmtionibus et 
virtuHbus eorundem. In quocumque — ffratum homi- 
nibus. f. 24. De Romanis et' eorundem eaificHs. Troia 
condita fuit in tertia etate. — (Iulius) maneipavit Steint 
ber Slnfang t>on f. 2. $u feipn. 

II. f. 133. De Britania minori. A. D. 386 Conan nepos 



habere! prolem, reliquit ducalum filio fratris sui Richardi 
videlicet Francisco bis diebus mortuo, qui duas filias 
Annam et Ysabeam reliquit pulcerrimas quas hic Reda- 
nis vidi a. D. 14U0 die 4. Augusti. f. 137. von berfrl* 
ben J&anb: A. D. 57. Claudius Britanniam benä (pene?) 
amisit — 1168. Henriens rex Anglie minorem Britaniam 



I. Predicalor 



Octuari regis Britanie 




Qui dum similiter non 



Digitized by 



574 



»int. 



sobiogavit. Et Eudo dux corom fogatur io exiliom mis- 
sos in Galliam u. f. tt>. Steuere grf§td>tltcl>r Arbeiten unb 
(Sammlungen jur <0efa)i$te Don granfreia;, Snglanb unb 
Spanien. 

III. t>on älterer $anb f. 215. Inc. Cronica ApostoUcorvm. 
Marie indignus ego sacrisla, alfo Flores Temporom, 

bie Adolfos est electas. Post predicta ego 

Heinricas licet indignus u. f. to. ©ablief t wie Ree. 3118. 
o$ne bie Unterfc^rtft. Dann ganj fuqr Öflerrria)tfo)e Än» 
nalen, beginnenb 1314 mir ber ©rünbung Don 9Raur* 
ba$, bie (1405) et multa milia hominom de Wyenna 
propter famem recessemnl 

Univ. 830. Schw. I, 608. jefct 463. mb. fol. min. s. XV. 
Dura) Breuer für bie ®rfeHfa)aft benubt, f. Kredit) VII, 
667. Der Warne ber früheren Seftbrr ifl auf bem erflen 
unb legten Statte autrabirt, ebenfo f. 44, bo$ (äffen fta) 
fcier noa) bie äBortr lefen : Ute Uber est monastern sanete 
Dorothee in Wtenna. Der Sifa)of 3°(>ann Saber legirte 
bann 1540 bie $anbfa)rift feinem Soflegium ad S. Nico- 
laum. Dae befannte gebrückte SSlatt , baS hierüber toie 
in fo oielen $anbfa)riftrn , 9laa)riajt giebt, £at bie Über» 
fdjrift: Chronica Honorii, verosimiliter Canonici Sali*- 
burgensU. Die alte Kufförift (autet: Inc. Cronica ab 
initio Mundi. Non arbitror infruetuosom — (1277) na- 
cione Romanos. Darunter flefct »ieber in (£urftt>f<fcrift 
s. XV. ExpL cronica honorü. Dod> ift unter honorii et« 
n>a* auSrabirt. Daun: Cronica Salczburgensium episco- 
porunu S. Radbertas — 1084 (ftatt 1264) in die pa- 
rasceae. Darunter toie oben: Expl. cronica honorii (fo 
corrigirt für martini) de tempore ab imeio mundi ueque 
ad a. {277. Item episcoporum SalczAurgentium. Unb 
no$ 6 versus memoriales. — ß* ift bie häufig torfom* 
menbe 3$erfa)mel$ung ber S^ronif be* $onoriu6 mit bm 
ttnnalen be« @al$burger Domfapitrle. 

Univ. 832. Schw. I, 609. jebt 3390. ch. f. s. XV. Presen- 
tem codicem testamento librithecae collegii ducalis ordi- 
navit quondam spectabilis vir Magister leorgius de Gra- 
fenwardt bacc. theol. formatos. cuius anima deo vivaL 
Ä. D. 1492. Collegiatus eiusdeia. — f. 1. De viU et 
moribus philosophorum veterom. f. 109. Phylippi Uber 
de inlrodoccione loquendi, getrieben 1433. Um Scfcluf 
Liber Petri (Hemblaker? bura)ftria)eu) unb uou anbtrer 




äBteti. 



575 



$anb plebani in Dreskirchen. f. 181. Marl in us Po- 
lo nus, obne tif alte ©ef<bu$te, aber mit papissa. (£r 
nenne flcb Fr. Martinas 0. P. d. pape pen. et capp. de 
regno Boemie oriundus palria Oppaviensis. (Snbigt Con- 
slantino VI. unb, ipä&renb in bor Jttorrebe fle&t ad Cleiu. 
VI, (Äbrian V) suspensam reliquid. Iohannes XXI nac. 
Hispanus a. D. 1276 sedit etc. — 91m ttnbe brr $anb* 
fdjrift fle&t: Drbnung bie man fjnlt fo man ain ,(?unig 
gefegent unb frönnet. (Sin Slatt, unDoflftänbig. 

Univ. 833. Schw. I, 609. je&t 2693. Äaiferc$ronif bi« 
auf ©. S9ern$arb* Är euerer igt (alfo nic^l 1236)5 f. J&off- 
mann p. 4. Sei SWafjmann SB. 

Univ. 838. Schw. I, 611. jefct 3334. ch. fol. Iohannis Fuchs- 
magen doctoris impensa scriptus; bann 1540 Dum 
3o(>. Saber feinem Sollegium ad S. Nicol. legirt. Chron. 
Oltonis Frisingensis. 3m 7ten S)u<$r finb bebeu» 
renbe «toei^ungrii. »uf VII, 33 folgt al* cap.28: Hac- 
tenus Otto Fris. episcopus. Abinde Otto de S. Blasio 
ii. f. rv. btd (cap. 79) diverlit. Hactenus Otto de S. 
Blasio. Et finis D. G. 1482. JHeilje ber köpfte unb 
tfaifer, bann Gesta Francorum, f. Stroit) III, 476. 
V, 115. Huf bem erfteu Statte Heben 9?otijen bed Dr. 
R*u<$dmageu über Äarl« Don SBurgunb ©roge unb Unter» 
gang. 

Univ. 839. Schw. I, 611. jefct 3335. ch. f. s. XV. Chron. 
Ottonis Frisingensis. f. 154. Fiuis in dominica 
lnvocavit que fuit 11. mensis Marcii a. D. 1481. D. G. 
f. 3. Magister Thomas Resch wacc. formatos theol. hunc 
librum michi loh. Fuchsmagen doctori dono dedil a. 
1508. die 2. lulii. darauf fam e* an iBif$. gaber uub 
}u beflVn Stiftung. 

Univ. 843. Schw. I, 615. jefct 926. mb. fol. s. XII. »om 
»iföof 3o&. Saber. Suf ein ^oeniteutiate folgen f. 39. 
'ftnnalen, fortlanfenb getrieben Don 1 — 1177 5 näni* 
tid) bie Webenform ber Ann. Mellicenses, tpeldje ben Alo» 
flerueuburgrr flnnaleu ju ©runbe liegt. 9ia($ einem flu» 
neu ttbfa|e ; in »eifern bie Subrc^jablfn 1178. 1179. 
auörabirt finb, folgen bann Don auberer $anb s. XIII. 
Sin na l en Don 1178 — 1224, ebenfalls fortlanfenb gefcbrii> 
ben, uub jhjar im ©tfcotteuftift, wie bie t 9totij 1195. Fi- 
nanus abbas loci istius obiit. betveift« Übrigen* finb jte 
«Ircbio jc. X. IBaub. 38 




576 



»Uli. 



beii jtloflerneuburger Slnnalen na^e tiermanbt. $irrauf 
fommt tpieber tum brrfrlben $anh mit brn erflen Snnaleu 
ein fjapfifatalog, mit Angabe brr StegieruugSbauer, 
bo<6 bon Sofcann XVI an nur Stamm, bis auf Hleranber III. 
?luf bem Irrten Statte ifl eine neue gortfffcuug ber Än» 
ualen bis 1233, bie ebenfalls in bie jtlofterneuburger Hn* 
ualen übergegangen, aber frier Original &ii fepn föeint. 
Huö) jum diubaube ifl eine Urfunbe beS ©$ottenfhftS 
bertoanbt. 

Univ. 881. Schw. I, 625. 626. jrfct 2373. mb. foL s. XIV. 
enthält f. 107. eine Summa dictaminis. Sicienles 
artis dictatorie gimnasium venite ad aquas presenüs 
opuscoli. f. 108 l?ei§t eS : Numquam tarnen in htteris d. 
pape ponuntur nomina prelatorum quibus scribit, sei po- 
nuntur duo puncta . . inter que remanet modicum spa- 
cium carte quod nomen proprium representat et ideo 
quod significet quod non proprietati persone sei digni- 
tati u. ). tt>. 9ta<$ ber Xbeorie folgen ganje ©riefe, bon 
©tubenten u.fl. — f. US*. *Äönig «bolf beruft bie gär* 
flen jum SJteidjStag. Divine maiestalis speculacio — im- 
perii serviendo. boll trafen, f. 119. Äonig Äbolf Der» 
weift einem ©rufen, ba§ er eine Don Stäubern berlaffeue 
Surg bem Chgeutbümer nid)t jurütfgebe. Dominus cesto- 
dit — talio inferatur. Sei beu Privilegien ifl beifpiels* 
loeife f. 121' eins t>on A. Misn. et Orient, marchio für ein 
6ijh Jtlojhr. D. Misne 1296 Non. Sept. — *Äonig Hbclf 
überlägt bem SWagbeb. 6rjb. A. in feiner Diöcefe ba* 
Stecht, toelc^eS tym felbfl bei perfdn(i$rr Änfunft Auflegen 
würbe, unb befreit feine Seute Dom 3o0. Cum imperato- 
ria maiestas. £er Stil unb R. Ratisp. ep. aU jtanjler 
laffen e&er auf grirbriefr II liefen, f. 122. Urf. be* 
»ifö. SBit&ego ton SWeijjen. f. 128. eine Legitimation 
Don Jtönig flbolf. Si rigoris austeritas — testimonian 
etc. f. 130. Imperialis vero commissio poterit sio ior- 
mari : 'Ludewicu$ . . . fideli suo tali. Ne nobis circa — 

fatie. ganj na$ ber Urf. griebri^S II im Cod. Phil. 61. 
12'. mit tt> rieb er Sammlung aud) anhexe ©tütfe über» 
einflimmen. f. 132. A. episcopus fpri*t ein 3nterbirt 
aus mit ausführlicher SRotioirung 1332 die dominico in- 
fra octavas b. Martini, unb ein ©^reiben brS^alb Don 
F. Misenensis eccl. episcopus. 

f. 136. Incipiunt quedam epistole coneepte per Bertkolium 




577 



de Tuttelingen notarium in Christo patris d. Rudulfi ep. 
Comtant. super controversia d. Johannis pape XXII et d Lud. 
de Bawaria Rom. imp. et primo ponitur prohemium epi- 
stolare in quo probatur an dignitas papalis sit superior 
dignitati imperiali in qua veritas conclusionis expres- 
satur. Levanles in celum oculos — hauserit dignitatem. 
Inc. prima ep. d. I. p. XXII ad d. L. imp. Rom. et est 
amtnonicio. Malleas divine gracie — prefocentur in 
ortu. Datum elc. Inc. rescriptum sice responsio d. L. 
imp. ad ep. precedentem et est primum. Adorna thala- 
raura amenitalis — in malura. Dal. etc. Sequitur 2. ep. 
d. I. p. ad d. L. predictum et est etiam ammonicio. 
Inter cetera que egrotantes — dubio procedemus. Sequitur 
responsum sive rescr. L. t. ad ep, preced. et est 2. in 
oraine. Ad celebres decurrite — est illis. Sequitur 
ep. in qua d. I. p. XXII deponit d. L. i. R. Ad succi- 
dendum infructuosos — omnino hominum elc. Sequitur 
ep. in qua d. L. t. ammonet d. papam ut ad urbem re- 
vertatur Romanam. alioquin velit urbi et orbi sicut com- 
munis exposcit utilitas de spirituaii capite providere. 
Gloriosas Deus in sanctis — collocare. D. Rome etc. 
Sequitur ep. quam Romani concioes mittunt d. Iohanni 
pape suppUcando sibi ut ad urbem revertatur Romanam. 
alioquin intendent et assencient provisione faciende urbi 
et orbi de futuro pontifice per sacratum principem d. L.i. 
Visitavit nos sedenles — fervencius inpugnemur. D. Rome 
etc. Seq. rescr. sice responsum d. I. p. ad 2 epistolas 
inmediate precedcntes. Kx ore sedenlis — procedemus. 
Seq. ep. in qua d. L. t. R. deponit d. I. p. cum uni- 
verso senatu ac populo urbis Rome. De venire matris 
— emanarunt. S. e. in qua d. I. p. predictus cassat 
sentenciam latam contra eum per d. Lud. predictum. 
Etenim sederunt principes — nunciamus. Dat etc. Se- 
quitur appeüacio d. L. i. Nos Lad. elc. Lecte et in- 
terposite sunt hee appellaciones a. D. 1324 in die 7. 
roensis Maii hora circa vesperarum in cappella domus 
habitationis fratrum Teutonicorum ord. S. Marie in Sa- 
schinhusen iuxta Franckenfurt. Presentibus dominis Ber- 
tuido seniore — Symone diclo Nydirndorfer de Mo- 



f. 159. »rief bf* ?)nfflfr* 3o^amif« an St. Gmmauiirl. 
f. 160'. Tn SSrirf rrr tnorgmlänb. Aird;c Mulliplicate 




38* 




576 



SBiftt 



preces — concedat. f. 161'. (M)aradach soldanu* etc. 
pape. Ortodoxe fidei. f. 162. 9>a»ft Clement an fcrn 
Sultan. Candor lucis. £er Stoltan regi ultramariao. 
Noveris quod. 

Univ. 916. Schw. I, 635. jefct 5382. ch. fol. s. XV. Libnim 
presenlem suo in tesUmento legavit ad collegium b. Ma- 
rie virginis domus rubee rose apot fralres Predicatores 
in Wyenna pro studio theologie egregius ac venerabilis 
vir et dominus olim magisler Thomas de Ilaselpach 
arcium ac theologie professor eximius, in Perchtollzdorff 
plebanas famosus atque ecclesie ad S. Steffanura cano- 
nicus premeritus pater ac snperintendens prefati collegii 
fidelissimus etc. Itaque hoc ut prefertur utenies volu- 
mine sludendo eins animam Deo recommendent devocius. 
Sntbält juerft eine Kopie Don Hist prof. 668. Dann 
Quintiliani Inslitutiones oratoriae. 

Univ. 1017. Schw. I, 669. jefet 3344. ch. Kein foL s. XVL 
Super nomismatis cuiusdam inscriptione Chuonradns Peu- 
tinger Augustanus. — f. 9. Cronica episcoporum Smo- 
groviensis et Ricczinensis eclesiarum que nunc Wratii- 
laoiensis appellatur eclesia fei. mc. Tempore primi Po- 
lonoram principis — 1482 ipso die S. Anthonii. f. 20. 
Cataloqu* pastomm et episcoporum Tridenti. Tempore 
quo Christus — (1493) S. Maxenti* 3m 15. 3*W. 
ausführliche SBtograpbirn. f. 29. Cathalogus arckiepisco- 
porum Iuvav. hodie Saltzeburgensium. Canis. III, 2, p. 478. 
gortgefefet bid 1477, meinen« nur bei Duellius Mise 11, 
152, aber auefityrüä)er über ben dinfaH St. SRatyia*, 
toopon bagegen Ree. 3087 gar niä)t6 fyat. 

©djliejjfidj (äffen tutr t^ier eine SBerflfetdjung ber neuen 
Stummem mit ben älteren {öejeidjmmgen feigen/) 



*) ©ei birfrr Gelegenheit mögen jugjr \d) einige 3ntyümer unb tnrf: 
freier bei älteren, out ben ftatalogen errerpirten 93rrjfidjniffrS berichtigt 
arrbrn. 

«rdjit) II, p. 404 I. 13 u. u. flatt 306 lief 305. 

412 I. 8».o, v 109 » 160. 
421 I. 10 t>. u. w 334 w 394. 



424 1. 12 t>. u. 



H. e. 66 
— 30 



tief 166 f. 30. 




»teil. 



579 



57. Hist. prof. 230- 338. lus civ. 11. 

89. Sal. 72. 339. Sal. 1 1. 

203. Hist. prof. 652. 340. Hist. prof. 52. 

226. Ud. 237. 343. Hist. prof. 55. 

273. Philos. 421. 348. Sal. 27 B. 

325. Hist prof. 1. 349. Höh. fol. 7. 

328. Hist. prof. 10. 352. Sal. 416. 

329. Hist eccl. 3. 3C4. Hist prof. 72. 
331. Novi 669. 373. Hist prof. 83. 
336. Hist eccl. 5. 375. Hist prof. 82. 



Mrdji» II. p. 425 I. 10 u. u. Ml 559 tieft 59. 

465 I. 5d.o, f S. „ S. II, 376. 

465 I. 9 u. o. w S. w S. II, 393. 

465 I. 13 o. o. „ S. , S. V, 77. 

468 I. 2 ». o. , S. w S. V, 70. 

468 I. 6 t>. o. w S. . S IV, 109. 

469 I. 3 d. u. » 909 , 709. 

470 I. 9 t>. o. , S. „ S. II, 3. 

471 I. 5 t>. u. , 348 , 338. 

471 I. 3 t>. u. „ 655 Tel 565 tieft 665. 

472 I. 10 o. o. ftrridjr Tel 511. 
474 I. 14 o. u. flott 358 lieft 338. 

474 I. 13 i). ti. » H. p. 147 lieft H.e. 147. 

504 1. 15»,. o. . Rp.128, H . P I28.f.237. 

513 I. 2 u. o. flreiftye aut 521. 

513 I. 10 ». o. flatt 662 lief 672. 

518 I. 2 t, u. » II , I. 

519 I. 2 t>. o. n II ir I. 

519 I. 3 tt. o. * Eugenium lief Eufcmium. 

519 I. 5 i>. o. Iie6 Gelasii II. 

521 1 2 D. u. (Irei^e aut 552. 

551 I. II f. o. flatt 689 lieft 989. 

551 I. 19 t». o. flrei^e aut 96. 

575 I. 13 t>. u. flau 39 lieft 36. 

575 I. 12 t>. u. fhreia)e E. 36 (4). 

576 I. 2 t>. u. flatt III lies 11. 
585 I. 6o. o. w 989 „ 990. 

585 1. 7 ö. o. „ H.p. , Th. 

586 1. 14 u. 16 t>. o. flatt 989 lief 990. 
606 1. 18 t>. o. flatt 145 lieft 45. 

632 I. 2ii, o, w 158 w 159 

632 I. 3 t>. o. „ Fol. „ 9 in qmirto. 

634 I. 17 ü. o. „ Ic. „ I. 

635 1. 20 t\ o. fliege S. 



Digitized by 



Google 



580 



SBtnt. 



3*0. Hist. prof. 95. 

382. Hist prof. 81. 

384. Hist. prof. 84. 

389. Ree. 713. 

390. Hist. prof. 109. 
395. Hist. eccl. 50. 
398. Ius can. 45. 
400. Hist. prof. 178. 

402. Hist. prof. 196. 

403. Hist prof. 233. 

404. Piniol. 69. 
407. Philol. 70. 

409. Philol. 61. 

410. Ius can. 60. 
413. Hist. eccl. 29. 
416. Un. 818. 
424. Hist eccl. 82. 
427. Hist prof. 338. 
430. SaL 404. 

434. Sal. 79. 

436. Hist. prof. 478. 

443. Hist. eccl. 81. 
447. Ree. 676. 

449. Ius can. 83. 
451. Hist. prof. 600. 
456. Hist eccl. 86. 

460. Hist. prof. 611. 
460\Hist prof. 645. 

463. Un. 830. 

464. Ree. 1064. 
473. Hist. eccl. 90. 

476. Rüg. q. 9. 

477. Nov. 689. 
481. Philol. 153. 
483. Hist. eccl. 73. 
486. Hist. prof. 630. 
490. Hist eccl. 106. 

494. Hist prof. 649. 

495. Ius can. 101. 

506. Hist. prof. 638. 

507. Hist prof. 665. 
509. Hist prof. 661. 



520. Hist eccl. 109. 

521. SaL 413. 

522. Sal. 379. 

524. Ree. 3184. 

525. Ree. 3101. 

526. Philol. 187. 
532. Hist eccl. 110. 

539. Hist prof. 668. 

540. Hist prof. 672. 
543. Hist prof. 678. 

546. Sal. 414. 

547. Hist eccl. 126. 
551. Ius can. 114. 
557. Hist prof. 686. 
561. Hist. prof. 682. 
566. Sal. 328. 

576. Hist eccl. 145. 

577. Hist. eccl. 138. 

578. Un. 238. 

580. Hist eccl. 147. 

589. Hist prof. 844. 

590. Philol. 305. 
596. Hist eccl. 148. 
602. Hist eccl. 152. 

604. Un. 637. 

605. Hist prof. 987. 
608. Hist prof. 1009. 

610. Hist prof. 990. 

611. Ius can. 130. 

612. Hist prof. 989. 
614. Hist. prof. 992. 
617. Ree. 3247. 
629. Ius can. 133. 
632. Hist eccl. 161. 

636. Philol. 426. 

637. Philol. 427. 
679. Theol. 66. 
687. Ree. 2006 A. 
701. Theol. 87. 
723. Ree. 3316. 
738. Theol. 115. 
748. Theol. 164. 



Digitized by 



SBicn. 



75i. Theol. 259. 

818. Luit. q. 81. 

832. Theol. 529. 

861. Theol. 739. 

896. Novi 169. 

900. Novi 205. 

926. Un. 843. 

951. Theol. 207. 

953. Sal. 103. 

963. Theol. 348. 

968. Theol. 343. 

984. Theol. 330. 
1040. Theol. 383. 
1042. Theol. 379. 
1049. Sal. 189. 
1051. Theol. 40li. 
1062. Sal. 227. 
1064. Sal. 225. 
1180. Ree. 3167 A. 
1193. Lun. Fol. 44. 
1225. Sal. 62. 
12(32. Sal. 81. 
1284. Sal. t68. 
1291. Novi 275. 

1321. Theol. 618. 

1322. Theol. 565. 
1413. Sal. 94. 
1420. Sal. 25. 
1453. Theol. 470. 
1467. ün. 279. 
1487. Ree. 3044. 
1524. Sal. 76. 
1543. Theol. 247. 
1548. Theol. 333. 
1550. Theol. 302. 
1578. Ree. 3074. 
1600. Theol. 732. 
1747. Novi 309. 
1749. Novi 185. 
1754. Lun. oct. 123. 
1795. Sal. 19 B. 
1815. Theol. 149. 



1845. Theol. 418. 
1946. Theol. 727. 
2070. lus can. 18. 
2072. Sal. 299. 
2087. Ius civ. 14. 
2090. Sal. 311. 
2094. Sal. 343. 
2136. Sal. 313. 
2141. Ius can. 39. 
2147. Ius can. 42. 
2153. Ius can. 38. 
2162. Ius can. 53. 

2171. lus can. 81. 

2172. Ree. 940. 

2177. Ius can. 84. 

2178. Ius can. 91. 
2182. Ius can. 90. 
2184. Sal. 321. 
2186. Ius can. 80. 
2188. Ree. 2104. 
2192. Sal. 323. 
2196. Un. 789. 
2198. Ius can. 99. 
2213. Ius can. 105. 
2227. Ius can. 127. 
2230. Sal. 333. 
2240*. Ius can. 136. 
2257. Eng. fol. 159. 
2373. Un. 88t. 
2493. Philol. 383. 
2512. Philol. 412. 

2569. Eug. fol. 79. 

2570. Eug. fol. 66. 
2607. Eug. fol. 64. 
2647. Höh. q. 23. 
2668. Theol. 855. 
2672. Ree. 3303. 
2676. Hist. eccl. 74. 
2685. Hist. prof. 577. 

2692. Hist. prof. 631. 

2693. Un. 833. 
2733. Hist. prof. 915. 



582 



äßifn. 



2782. Hist. prof. 71. 3334. ün. 83«. 

2803. Ree. 3103. 3335. Un. 839. - 

2822. Ree. 834. 3337. Lun. fol. 120. 

2844. Lun. fol. 48 3344. Un. 1017. 

2873. Iiis ci?. 180. 3345. Ree. 3085. 

2887. Philol. 50. 3347. Hist eccl. 69. 

2908. Hist. prof. 443. 3352. Hist eccl. 78. 

2917. Hist prof. 589. 3353. Sal. 426. 

2918. Hist prof. 620. 3354. Sal. 425. 
2927. Hist prof. 709. 3355. Ree. 21 16. 
2935. Hist prof. 756. 3356. Eug. fol. 65. 

2948. Hist. prof. 898. 3358. Ree. 3087. 

2949. Sal. 385. 3362. Ree. 2257. 
3012. Hist eccl. 106. 3372. Philol. 71. 
3028. Hist prof. 1070. 3375. Hist prof. 479. 
3036. Ius cir. 10. 3376. Philol. 72. 
3042. Hist. eccl. 6. 3377. Sal. 36 B. 
3081. Sal. 428. 3381. Sal. 17 B. 
3121. Hist prof. 279. 3382. Sal. 31 B. 
3123. NoW 259. 3390. Un. 832. 
3126. Hist. prof. 477. 3399. Ree. 1548. 
3129. Sal. 33 B. 3400. Un. 164. 
3143. Philos. 179. 3402. Ree. 2194. 
3149. Un. 740. 3404. Ins cir. 174. 
3175. Hist. eccl. 64. 3408. Un. 829. 
3177. Hist eccl. 75. 3409. Hist prof. 484. 
3213. Un. 398. 3412. Hist. prof. 536. 
3221. Ree. 2129. 3414. Hist. prof. 483. 
3244. Philol. 241. 3415. Hist. prof. 451. 
3256*. Hist eccl. 153. 3416. Hist. prof. 452. 
3264. Hist prof. 859. 3419. Novi 260. 
3269. Ius cir. 273. 3422. Hist prof. 497. 

3281. Un. 635. 3440. Rüg. fol. 102. 

3282. Hist prof. 1083. 3446. Hist prof. 621. 
3284. Hist prof. 1053. 3447. Sal. 412. 
3284\ Ree. 3118. 3462. Philol. 229. 
3296. Lun. fol. 47. 3469. Hist eccl. 12a 
3311. Sal. 29 B. 3474. Ree. 2130. 
3320. Hist prof. 242. 3476. Hist prof. 700. 

3330. Philol. 39. 3500. Ree. 1463. 

3331. Sal. 16 B. 3517. Hist prof. 800. 

3332. Hist. eccl. 52. 3520. Lun. q. 59. 



Digitized by 



Google 



SBtett. 



3522. Ree. lObO. 

3529. Hist. prof. 720 

3530. Philol. 208. 
3ü63. Lun. fol. I8ü. 
3695. Lun. fol. 121. 
3745. Lun. fol. 190. 
3763. Lun. fol. 2. 
3825. Lun. q. 4. 
3911. Lun. fol. 52. 
3942. Ree. 2004 A. 
4000. Sal. 127. 
4010. Lun. q. 182. 
4024. Lun. q. 13. 
4028. Ree. 3169. 
4079. Novi 221. 
41*5. Sal. 101. 
4188. Novi 12. 
4195. Theol. 332. 
4201. Theol. 188. 
4204. Theol. 217. 
4217. Theol. 235. 
4222. Sal. 27. 
4220. Theol. 130. 
4257. Theol. 294. 
4260. Un. 263. 
4265. Un. 815. 
4343. Theol. 626. 
4349. Theol. 831. 
4573. Un. 713. 
4745. Novi 282. 
4764. Theol. 646. 
4839. Un. 725. 
4889. Theol. 512. 
4902. Theol. 937. 
4959. Un. 219. 
4948. Theol. 643. 
5113. Ius can. 64. 
5116. Ius can. 69. 
5307. Med. 88. 
5382. Un. 916. 
5393. Sal. 292. 
5584. Hist. eccl. 33. 



5909. Ree. 210. 
5927. Hist. eccl. 137. 
7010. Höh. fol. 80. 
7218. Höh. fol. 102. 
7234. Ree. 742. 
7240. Hist. eccl. bS. 
7245. Ree. 1737. 
7436. Hist. eccl. 1(30. 
7650. Theol. 99. 

7691. Hist. eccl. 36. 

7692. Hist. prof. 128. 
7699. Ree. 1047. 
7743. Ree. 962. 
8072, Hist. eccl. 45. 
8131. Ree. 700. 
8133. Ree. 2063. 
8210. Ree. 930. 
8219. Hist. prof. 330. 
8223. Sal. 422. 
8341. Ree. 780. 
8351. Ree. 790. 
8453. Ius civ. 115. 
8462. Novi 265. 
8613. Hist. prof. 8. 
8614*. Hist. prof. 7. 
8643. Novi 61. 
8833. Novi 277. 
8803.8864. HisLprof. 873-875. 
8904. Hist. prof. 871. 
8993. Hist. eccl. 58. 

9017. Hist. prof. 231. 232. 
9031. Ius civ. 26. 
9080. Ius civ. 78. 
9099. Hist. prof. 229. 
9234. Hist. prof. 27. 
9351. Ius civ. 76. 
9378. Lun. q. 13. 
9517. Novi 76. 
9527. Hist. eccl. 47. 
9529. Hist. eccl. 4(5. 
9676. Hist proL 1035. 
9779. Hist. eccl. 42. 



Digitized by 



584 



SBien. 



9782. Ree. 1495. 

9786. Ree. 685. 

9787. Ree. 686. 
9797. Ree. 1498. 



9798. Hist prof. 569. 

9808. Ree. 318. 
11090. Lun. ort. 127. 
11609. Lud. q. 37. 



$<mbfrf)rtftett be« f. f. $<m*s, #of * uttb 

«ergl. Hr$h> VI, 100—131. 



Boehraen 15. früher in brr $ofbibliot&ef Eug. fol. 23. Bo- 
hemiae Privilegia. Sut&entifc&e Sammlung, berfaft 
von einer baju eingelegten Commiffion, naefebem bir 8anb* 
tafcl Derbrannt war, a. 1547. ^Beglaubigt bunfc ba*2anb* 
grridjtefiegel. S3or Äarl IV fallt nur f. 188. Äunig 3ofa"K* 
$u Steint 83orrinigunge unnb Sütttnug mit $(bre$tenn unb 
Dtten $erfcogen ju JDftereiaj unb }u ©teper, SBien b. 30. 
9iob. 1332. f. »ö&mer* Sieg. p. 199. Grg. p. XII. unb 
f. 237. Reg. Lud. Baw. 3017. 

Oestreich 15. Loc. 104. f"$t Hist prof. 227. 

Oestreich 25. Loc. 105. Äapfer gribria) «flrrlai Ceftrr* 
reiajifaje @adjen. A. 1443. 

f. 4. Reg. Frid. IV. 1573. Don 1443. Dec. 26. Datum 
in Grecz. £nrin finb Reg. Rud. 292 (Nov. 3) unb 328 
(12. Kai. Marcii). 
Oestr. 31. Loc. 105. ch. fol. s. XVI. I. Cronica auccessio- 
num ac rerum gestarum R monun dominorum Patriarcharui 
Aquilegiensium et Magnificorum Nobilium Patriae 
Foriiulii. Äbfd)tift, jum Ztytii xvofyl 8u6&ug aut ben 
Vitis patr. Aquil. bei Mural XVI, 1 unb 73—86. Gnbigt 
mit ber Urfunbe be* bort julefet ertpä^nten ©ertrage« Don 
1445 3un. 8. — II. »erjeia)nifTe ber (Srjb. t>on Srier 
unb 66 In, »ifdjöfe bon SR et unb SBorm*. teuere 
Comvilation. I^a« lefcte enbigt : Ioannes Camerarius de 
Dalburg 1482 ob. 1503. Anno 1499 crasüna die Naüv. 



Digitized by 



Google 



SBtett. 



585 



Deipare exivit clerus civitatem Vormatiensem ad conser- 
vandam liberlatem ecclesiasticam. Versus: 
Gorgonii festo Wormacia quod pudor esto 
Ob fastum enorme clerus tuus emigrat a te. 
Annos Verbigene minus uno dum legis MD. 
Anno 1509 clerus Vormatiensis intravit civitatem Vorm. 
in profesto Vincula Petri ad priraas vesperas. Non ta- 
rnen obtinuerunt privilegia sicut abantiquo sed novam 
concordiam inierunt cum civibus. £atm ebenfo doii 
Utre$t. 

V. Tractatus de habilitate temporis ad processum versus 
Italiam etc. an Statt IV Don B. de A. (Sebrucft bei 
Datt de pace publica. 

X. Ioseph Gruenpeckh Historia Friderici III impera- 
toris et Maximiliani. 

Oestr. 70. Loc. 107. 9)&aiintfc&aff teil *°nt afytn 3afrre 
her berjogü^en Steaierung griebna)*, 1310 bt* 1314. 
f. «ra>to f. ftunbe Dfterr. OefaVGueflen. 1849. I, 519. 

Oestr. 76. Loc. 107. Diplomatar ber Äart&aufe @aming 
(fund. 1330) s. XIV. mb. 2 »anbe. Notandum quod in 
presenti libro continentur omnia privilegia domus Throni 
et ordine distributa, ita quod primo loco ponuntur papa- 
lia .... secundo vero ducalia. Äaiferurfunben ftnben 
pa) ntdjt barin. 

Oestr. 76 Vi. liplomatar Don ©. 2ampred)t, ifl eine neue 
«bfd)rift brr $anbförift in ber $ofbib[iot$rf Novi 669. 

Oestr. 78. Loc. 107. Codex secundus privilegiorum Cam- 
pili Iii conscriptus sub abb. Petro I post a. 1443. 
Sarau* Reg. Frid. II. 204. 636. Rud. 408. 577. Frid. 
Pulchri 55. 70. 72. 73. 187. 188. 192, ©nigr Stetten 
ftnb jur Unterflüfcung Don $ant&aler6 ©enealogien corri« 
fltrt, g. 89. p. 76. 

Oestr. 93. Loc. 107. Cod. dipl. Austriae. (Sine Sammlung 
*bfö)riften s. XVII, bie für uttfere 3tt>e*e nta;te enthalten. 

Oestr. 98. Loc. 108. Cod. dipl. Austr. s. XVII. Sin alp&abet. 
dtepertorium über 9tea)t6grunbfa(e u. (• w. mit 99e(egru. 

Oestr. 103. Loc. 99. Cod. Brixinensis s. XIV. 2Jorne 
fmb Boehm. Reg. 1795. 2618. s. XV. eingetragen. Pri- 
vilegia eccl. Brixinensis et primo de Creyna. de vena- 
cione Hainricus IV rex. Boehmer 1852. 1770. 1458. 
f. 8. Don bemf. Sage (16. San. 1040) ®a)enfung eine* 
SBalbe* attufa)en 2 Stuften Souwa. — 950. 1070. f. 10. 



Digitized by 



SEBien. 



'Otto II berletyt 8ifö. «Ibuin ben #of Ribniza, weftfer 
brm ungetreuen Sftfuin genommen ifh D. iu campo Pa- 
tavii am 8. Sept. 978 (ftatt 977). — £ann Reg. 551. 
846. 1571. 1942. Reg. Kar. 1096. 1182. Reg. Imp. 1326. 
1335. M459. — f. 18. n. 1507. — f. 19. 1699. — £20. 
•Jtonrab II s. d. ©innrer II, 367. Reg. Imp. M682. 
914. 920. 413. 914. Kar. 1034. - f. 24. Otto II (bei 
@iefebre$t n. 129); no$ einmal f. 27'. Reg. Kar. 1225. 
1261. — f. 33. Iura ecclesie Don 1316. f. ©iunatfer V, 
106. — Reg. Imp. 1882. 1878. - f. 38. $riebri$ I. 
1155 s. d. Reg. Kar. 753. 

Da« gotgrnbe Don f. 41. an ifi 8. XV. Reg. Cour. IV. 
18. Mon. Leg. II, 333. 'Reg. Heinr. (VII) 81. Mon. Leg 
II, 254. Reg. Phil. 83. unb 'brtfelben Sn&alt« Don 1207. 
ttug. 21. Kulilenburg. — f. 45. Consiliam de ferrifodi- 
nis in monte Fursilii, barin 'Reg. 2595. 3u(efet s. XVI. 
n. 1197. SJon ben &ier ui$t al« benufet bfjcidjneteu Ur* 
funben finb bie Originale tfyeifc in 8Bien, t&eil* tvaren ftr 
in 9Rün$en , Don too fte angeblt<$ ausgeliefert , aber in 
SBirn nic^t }u finben finb. (SJieQei^t in Sriren?) 

Oestr. 106. Loc. 108. früher Cod. Ambr. 321. bann Ins 
civ. 82. ch. fol. XVI. 6&ronio?0 rtli^e STcp^airra ßfler* 
rei$ Cärntfyen unb ©teijr betreffenbt mer bie GHntyommene 
unub 3ött ber gebauten Saniiber, and) jtoen $eurat bei 
Ofterreicfc. gürflen. — *griebri^ II betätigt bie 3te$te ber 
©teirifdjen SRimflerialen unb gibt bie Urfunbe Ulriken de 
Wildonia $ur SCufbctoa&rung ; 3?ugen ®raf 9Rain$arb b. 
®brj u. 8. 1249. 12. Cal. Maii in Castro Cremone. 
Slucfc bie $ribilegien Don £)fterrei$ unb anbere fonfl be* 
rannte Urfunben finb barin. f. 246. Reg. Lud. 2222. 
f. 247. Tlec. Lud. 2313. f. 310. Lud. 1670. 1671. 
•1672. f. 316'. Urf. ber ©öfrne 2ubtoig«, entfprr$enb 
berjenigen ber $erjöge Don )5fterrei$ Dom 2. OTai 1335. 
n. 190. unb Diele fpötere Urfunben na$ 1348. 

Oestr. 111. Loc 110. ch. s. XVII. Darin p. 28. Reg. loh. 
64. 225. p. 31 ff. 5 ȟnbniffe jttufc&eu Staxl IV, Sen* 
jel, ÜKarfgr. 3o$ann unb ben $erjögen doii Dfterrri<$. 
Siele Urfunben Don Äarl IV u. f. tt>. p. 193. Reg. 
loh. 222. 

Oestr. 116. Loc. 110. Documenta Deserti nensia s. XVII. 
Enthält Boehm. Reg. 2342, 



Digitized by 



aSBten. 



587 



Oestr. 149. Cbron. Garstense ijl eine 9fbfa)rift t>on Hist. 
Prof. 52. 

Oestr. 163. Concrptbua) brr fcflerr. Jtaujlfi griebria)* IV. 
1478. f. «rc^iü f. fluube feflerr. @efa).»Quenen 1849. II. 
p. 79. 

Oestr. 172. toormals Hist prof. 391. ch. f. s. XVI. burtf 
geu^tigfeit ff^r betätigt, utib Oestr. 173. ch. fol. s. XV 
ezenotis. 83on betn erfien 9iom)u£ f eifer griberia) I. 
©o id) erfua) unb bura) Ufr afle {Morien, gür St. 2Rat 
gefa)rieben, uaa) Dtto6 ©fflen. ©fliegt mit brtn ©riefe 
griebria)S an Otto doii grrtflng : unb wie erlitt) toir gri* 
beriajrn .... Die lefctcn SBorfe fehlen, wie überhaupt ba« 
SBerf nia)t ganj boOenbet ift. 173 ift baS Original, 172 
6opie bat>on. $ier folgt ein Siegifter über bie Urfunben 
eines ttr$toe6, in 173 bagegen ber $n>eite$beil beS SBer* 
feS: 9lom 3ugf feifers grtberi^S III. 9io* betn funig 
Älbreo)t tob« vergangen uff ©pmouiS unb 3"be. (Snbigt 
mit bem SBriefe beS ÄaiferS au ben 9>apfl über bie 6in> 
na^me ÄonftantinopelS. 9u$ nia)t toofleubet. 

Reichsstchen 9. LocaL 244. gormelbua) $Ubre$t* I f. 
«ra)it> f. Äunbe j&flerr. ©efaVQueOen 1849. $eft 2. »ou 
bem bort abgebrühten 3n&alt ift *n. 2. gerietet an $er$. 
dtubolf Don JBaiern. Inveterati iuris — discordia. 5 unb 
6. ftnb Mon. Leg. II, 4(57. 470. 83on 8. ift ba* Drig. 
»or&anben. 23. iß Gerbert Cod. ep. II, 43. III, 8 unb 
'Wernher etc. Rudolfo. Tot et tanta — Ecce igitur. 
24. Gerb. I, 41. 25. 'Sitte ber ©eiftlia)feit an St. 9tu* 
bolfs ©o&n, $erjog N., t^re $rit>ilegiru ju aa)trn. Cedit 
nomini vestro — forte notam. «u$ in $eiligenfreu), 
d. 509. 26. Wilher. B 147. — 27. Dilectus meus ani- 
genitus — fidacia presentabo. 30. Gerb. I, 12. — 32 
unb 33. Stopp, Ulf. p. 54. 56. — 34. "Cum felicis re- 
cordationis — eruamur. Datum. — 54. Quantum devo- 
cionis ac — introducat. In cuius etc. — 55. 56. 59. 
ftnb oon auberer $anb eingetragen. 79. ifl Reg. Alb. 92; 
96. Reg. Rud. 287; 99. Noveritis me bas — tenere 
promitto; 100. Wilher. B 19; 101. 102. P. de Vin. IV, 
6. 5 ; 103 ff. Wilh. B 24. P. de Vin. V, 8. I, 6. Wilh. 
B138. 122. 153. 165. 128. 132. 99. 100. -~ 114. Inc. 
practica swe usus dictamims mag. Laurencii de Aqtä- 
l(egi)a. Salutationes ad summum pontificem — curricula 
longioram. Explicit. - 115. ifl Gerb. II, 33; 116. Cum 



Digitized by 



588 



SEBien. 



ex largiflua — suavitalem. 120. 121. jtub von anberrr 
$anb eingetragen; bann, beginnt ein abgefonberter ü&eil 
bcr #anbfd)rift, mit ber tiberfa)rift de libro domim abbü- 
H$, nämli$ ber geiftlicfce fytil. Die ©riefe finb afle fe$r 
furj, unb toenn nidjt afle ganj erfuuben, ft.irf abgefärbt. 
9ta<$ n. 337. p. 146. fle&t Expliciuni ex$cripta de qua- 
dam $wnma dictammii. 9iaa) 343. p. 148. SublimiUUs 
regie lilteras — reünere. wieber Explicit hec swmna. 

Reichssachen 14. Loo. 244. t Codex Hermanni Altahen- 
sis f. 9(rc^tt> f. Äunbe ßfterr. ®efo).. Duetten I, 1. unb 
Fontes Rerum Austriacanim I, 136. 

Salzb. 10. Loc. 123. ttnbreat tum Äienburtfc Sal}6urger 
<S$ronif s. XVII. u. a. 

Salzb. 17. Loc. 124. mb. q. s. XI. »ertrage unb Crrmrr* 
buugett ber ©aljburger Stivty unter ©rjb. Dietmar bir 
lejieu finb fitccef|tbe eingetragen. Sann folgen mit befcn* 
berrr »orrebe bie be* (Srjb. Salbuin. Iuram p. 222. 
247. 

Salzb. 18. Loc. 124. mb. q. Codex Odalberti, luvavia 
p. 122. unb Fridarici p. 190. 

Salzb. 19. Loc. 124. s. XIV. SMplcmatar be« Saljb. r»m» 
fapiteU. f. 22. Reg. Frid. II 909 in einer Srftätigung 
«Irr. IV. Viterbii 5. Kai. Dec pont a. 3. — f. 34. 
•Reg. Kar. 1089. Reg. Imp. 227. 228. — f. 3tf. 'Reg. 
Kar. 1088. — f. 37. -Reg. Imp. 922. — f. 38\ Reg. 
Phil. 112. Frid. II 670. — f. 41. Reg. Frid. II 909. — 
f. 43. Urf. griebrid)* II bon 1219 Dct. 22, treibe fia) 
aud? in ben Aammerbücbern befinbet, unb Reg. Rod. 350. 
397. 

Salzb. 23. Loc. 124. Snbrea* boh Aienburg Staljburger 

Cfcronif s. XVII. 
Salzb. 27. Loc. 124. mb. q. 8. XIV exennlis. liplomatar 

bon ÜWatfee. ©ntyält feine alte Urfunbru unb feine 

Äaiferurfunben. 
Salzb. 31. Loc. 124. Copia recens codicis traditionnm eccl. 

Berchtesg admensis vetustissimi, mit einer l*inlritung 

über bir ©lüubuitg berfelben: Cenobium regnlarium ct- 

nonicorum qood u. f. w. 
Salzb. 41. Loc. 125. Codex traditionnm eccl. Salzb. 

885 — 1482. 3ft bielmcljr ein au6fü&rlid)e« a)ronologifa)r* 

83er$eiä)nifj ber Urfunbrn be« Saljbnrger *lro)hrt. 



Digitized by 



SBteit. 



589 



Salzb. 42. Loc. 125. 6 fflänbe. Xit ©aljburger Äammer* 
bücfcer, fc&on Don $er| benufct, f. «rc$tb IV, 225. VI, 495. 

Tyrol 60 A. Loc. 96. MonamenU eccl. Brixinensis, 
VoL II Don 3- Äefä. Angefangener S)ru* unb SWanufcript 
be« Calendarium Wintherianum. 

Tyrol 60 B. «bföriften Don 24 »rirener Urfunben in Ä. Jt. 
D. u. 83. fefterr. HrcbiD > 1767 Don JRefömann beglaubigt. 

Tyrol 61. Loc. 96. ch. s. XVI. Sammlungen über JMojler» 
grünbungen u. a. JBiel au« ber 9iei$euauer S^ronif be« 
@adu« Detern, f. 48. Überfefcung eine« f)riDileg« Otto« III 
für {Reichenau Dom 22. Styril 998. nebjl ber Srma^nung 
an 9latDi$; bann Don $einri$«II $rtDÜeg n. 1154. mit 
einem ©enbbrief be«%bte« Serno an ben Äaifer$ Don bem 
3mmunität«|>riD. $einri($« IV für bie 3nfel Augia 1065 
SRai 31. — «u«fübrlic$e {Relation eine« SRetyfireite« be« 
Äf öfter« ®engenba$ 1233 — 1236. 

Tyrol 83. Loa 97. ©ro§ fol. ch. s. XVII. Gopialbucft be« 
£i«tyum« Srient. f. 3. 'Reg. 1905. — f. 30. *<Sut* 
fcfceibung griebricfc« I, bafj bie 83eräuferungen 99. Ulbert« 
tu fetner legten jtrantyeit ungültig fepen, apud Salevelde 
1188 ind. 6. Dec. 6. unb *ba{j er ben Sann suae ipsius 
pereonae SRiemanbem erblich Derletyen fönne, Dec. 8. — 
f. 74. •Reg, Frid. II 54. — f. 155. griebr. II beflimmt 
bie jä$rlic$en Abgaben ber Beute ju @opramontr, JDDeni, 
Cabene, 83igoli, Safeige unb Sarbagne, 1236 8fr. Spiro. 
Vbförift einer im SBiener Slr^iDe nocb Dorfcanbenen Co» 
pit. — f. 184. M337. «ug. 13. 9Rarfgr. Äarl« ©n- 
fefcung al« Gapttan ber Jttnfce Settuno unb geltre. — 
f. 192. *Reg. 2661. — f. 193. *Urf. griebricfc« I de 
ducatu TridenL usque ad aquam Cismoni, Don 1161. 
Sann Reg. *2524. unb 1324. 2643. beibe au« bem JDri* 
gtnal abgetrieben. *$einri$ VI Derbietet im Sribentiner 
3)t«tbum ofynt Srlaubnifj br« Siföof« geften ju erbauen 
ober Sünbniffe unb 93erfcbtt>örungen auftürmten. Laudae 
1191. Ian. 20. — f. 197. *Ä. «bolf caffirt bie »eleb> 
mingen, tooju $erjog 9Reinbarb bie 99if$öfe Don Srient 
flejttntngeu fyat. granffurt b. 13. 9?od. anno 5. f. 199'. 
Reg. 2713, au« einer no$ Dorfcanbenen »Kopie, f. 200. 
Reg. Ad. 332. f. 205. *griebr. I betätigt bie ©rünbung 
be« Jtlofter« in Ouue burcb ©raf Ärnolb Don ©riffwftain, 
unb nimmt e« in feinen @c$uft. 1189 8. 1. f. 214'. Re- 
stitutio in integrum contra Maynardum comitem Tyrolis, 



Digitized by 



590 



äSten. 



tum Staxl IV. 1347 Id. 21. in civitate Bellum. TU 
Äbföriftrn fmb mriflrn« nad? Siotariatetrauftfumptrn a,r« 
madjt. 

Tyrol 86. Loa 98. mb. Hein fol. ßrtajnalcobrt brr laufdj» 

ürrtragr n. a. brr Srttencr Äinfcr unter ttlbuin unb 

$nrttt>id), unb rinigr fvärrre Urfunbrn. 
Tyrol 122. Loc. 100. ch. s. XVII. »rrjeiajnig brr »orbrr. 

öftrrrrtdjtfä)en Sr&mftütfr unb tyrrr 8r&rn«rägrr. 
Tyrol 160. Loc. 103. mb. q. Codex Traditionom eccl. 

Brixinensis non VItttrin bt* in« 14. 3a$f$unbrrt. Äeine 

jtaiferurfunbriu 

Tyrol 161. Loc. 103. mb. q. 8. XIV. S3erjrt<&m{j brr Sin* 
fünfte brr Aanonifrr ton Srirrn,* bura) f)ropfl 9Btn$rr 
c. 1230 torrfa§t, mit btrfer S3orrrbr: Quia regnum celo- 
rum mullipliciter acquiritur et acquisitum cum gaudio 
possidetur ea propter dominus Wintnerus Brixinensis ec- 
clesie maior prepositus utilitaübus canonicorum in fu- 
turum providere cupiens meiitorium sibi fore existimavil 
ut pote unum de genere bonorum hoc reputans si pos- 
sessiones ad usus canonicorum pertinentes occultatas in- 
veniret et congregaret dispersas. que licet in introitasuo 
modice fuerunt quoniam eunti ad scolas vel in peregri- 
nacione vix 2 marce pro uno solvebantur stipendio sed 
postmodum cum deeimis et possessionis a venerabili 
Hainrico episcopo et antecessoribus suis aliisque boais 
christianis nobis collatis. per gratiam Dei plurimum sunt 
auffmentate. Ubi autem Site essent et quid et quanlum 
redderent. et quibus diebus hec vel illa inter canonicos 
distribuenda forent a canonicis sut teroporis ignorabatur. 
nec in scriptis non essent annotata. Cum itaque de hiis 
investigare proponeret et proposüo insisteret sollerti in- 
dagacione ac labore non modico voü sui compos est 
effectus subtracta inveniens et recolligens dispersa. Et 
ne hoc iterato in recidivum relabi possit quia tuncla- 
bor eins infruetuosus disperiret ea que bene collegit 
in subiecto kalendario in scriptis redegit et in anteriori 
parte pagine possessiones unde servicia debenlur et in 
sequenti parte eiusdem pagine beneficia que oblaciones 
dicuntur et anniversarios dies eorum qui predictas pos- 
sessiones dederunt per totum annum locavit Preterea 
possessiones reliquas. vinum. granum. caseos. denarioa. 
caseos. pisces. oleum, avenam. ad usum prebende 




SBien. 



591 



solventes cum pensionibus earamdem. suis locis fideliler 
et diligenter aistinctas inseruil Deinde possessiones. 
ligna ad opus pistorum et coquine solventes cum bene- 
ficiis cocorum pistorum et aliorum claustro serviencium 
apposuit. Ea eciam que temporibus suis labore et fideli 
amministracione eius canonicis accesserunt. ne posteros 
suos lateret conseqnenter subiunxit. Ad ultimum vero 
ea que de redditibus propriis canonicis maioris ecclesie. 
et S. Marie in capella. S. Michaheli. et custodie ad ta- 
rnen pro remedio anime sue et parentum suorum tradi- 
diL notavit. Apposuit etiam ea que ad lumen maioris 
ecclesie pertinent. 

Stoju gehört and) ein 9tefroIog» Snge&angt iß nod) rin 
fpätere* ©üterber§fid)m|* 3 bann ba6 Officium SS. Ingenuiui 
et Albuini mit Woten. 
Univ. 12. Loc. 252. ch. q. 8. XIV. Martinus Polonns. 
Sie Äaifer enbigen Constantino VI; für bie 9>äpflc giebt 
bie »orrebe 9iifolait* III an, ber Sett enbigt mit 3o» 
fcann XXI in ecclesia S. Laurencii tumulatur. Dann folgt 
auf 4 Blättern ein Chron. Bremense: Anno gratie 
750 b. Bonifacius passus est et b. Willehadus propera- 
vit in Frisiam. 756 Saxones baptizantur — Hinricus 
electus Bremensis sedit m. 4. a. D. 1307 in Maio obiit 
Darauf toieber Martinus: Romanum imperium — est de- 
functus. unb nad) einem Äbfa&e: Post mortem vero die- 
torum videl. regis Castelle — 1306 Hinricus comes de 
Luscellenborg ad imperium eligitur et in epiphania Do- 
mini eiusdem anni Aquisgrani ab electoribus coronatur. 
Wur 1 ©eite. 

Finivi librum sine manibus scripsi istum 
Omnibus omnia non mea sompnia dicere possnm. 
Expücit cronica fratris Martini ordinis fratrum Predi- 
catorum. 

Univ. 13. Loc. 252. 9feue fcbfdjrift bon bem {freiten, ge» 
fötdjtlidjen Steile be6 Geber bon SRatfee. 

Univ. 14. Loc. 252. cb. q. s.XV. 1) Chron. Po Ion. Anno 
inc. d. 965 domina Dubrouta filia Boetoe ducis Bohe- 
mie cum d. Meczkone duce Polonorum — (1248) et 
archiep. Magdeburgensi in eius auxilium vocato Castrum 
et civitatem tradit Lubucensem. A. D. 1249. S. Stanis- 
laus ep. Cracov. per Inn. papam IV canonizalur et ka- 
thalogo sanetorum ascribitur. 
«r$to ic« X. »anb. 39 




592 



»teil. 



2) Sie golbene SuIIr, be&eicftnet nl* Karolina prima 
unb secunda, lefctere bie Lege* promulgate in curia 
Meiemi: Si quis com principibus — valeant erndiri 

3) JtoMc. Petrarca* Uber augustaUs. 

4) iVnifi dyacom hst Eutropn. Domine pie Adelperge 
— R. P. iura reduxit 

5) Martinas Polonus, gang tpie bie jtopen^ag.Qaub* 
fc^rift 456. «r$U> VII, 662. 

Univ. 23. Loc. 252. mb. foL 8. XV. Chron. Richardi 
Cluniacensis, fe^r fc$ön autgeftattek Iste Uber fuit 
olim Ladislay filii Alberti dacis Austrie et Romanoram 
Hang, et Bohemie regis et Elisabeth filie Sigismund! 
filii Karoli IV suprascriptorum regnorum regine et qnon- 

dam predecessori nostro domino Georgio Heke de 

Slesia donatus in distributione rerum saarom mobilinm 
ao clenodioram unacum pjohario deaurato quodam ad 
instar calicis formato. 1457 tempore IuliL Incipiuntcro- 
nica fratrii Richardi Pict. ora\ Chmiacensii. Dens ab 
eterno est — (1161) igne conbuste sunt hierauf folgt 
no$ obne Untertreibung: Tempore Federici fuit abbtf 
Ioachim, bann SBerftytebrnr* über griebrty II unb einige 

. bt« 1284; toofrl ofrne SBertfr. 

Über ein <SoptaIbuc$ ber ©tobt *(H 8. Xm. mit jtaifernr« 
tunben, tnelcfte* i$ ntc$t gefe$en &abe, f. StrtUrr, Stobra* 
bergige »egeften p. 220. 



#attbfötifteit bes ®<$ottnifKfte jtt »im* 



I. C. b. 9. mb. 6. XII vel XIII. ViU S. Bernhard i Den 

«bt SBityelm. 

De translatione S. QuirM vl Post mnlta ctnrricula — 
cum fide posenntnr. SBolafrib ©rrabo'8 Beben be* 
Dt&ma*/ nnb V. S. Udalrici: „Rgregiiis — beae- 
ficia.* 

I. D. c 6. mb. q. getrieben 1346« VitaS. Udalrici t>cn 
Serno. Dorouf folgen Signa de veteri vita (non Verdarb) 




<25<f)ottettftift J« Kien. 



593 



unb bie Xran«Iation toon 1183; bann ba« Officium. 8m 

CJnbe flnb no$ einige SWirafel baju gefdjrieben. 
I. D. e. 4. saec. XIII. Vita S. Servacii. n Ulustrissimi 

viri — aspira. Troiugenarum — ferre quam plurimis. 

Dann bie jioeite V. Altmanni, benufct bon $ej. 
I. E. d. 4. fol. s. XV. Marsilii de Padua Traclatus de 

translatione imperii. Dann P. de Vinea ep. I, 1. 



$)aubfd)riftett &e» ®tifte* Äloftenteuburg. 

»ergl. «r#it> III, 519 — 521. VI, 186-190. 



(>91. ch. f. s. XVI. enthält juerft bie C&ronif JDtto« bon 
greif in g. Anno 1512 scripsit Georgius Leb canonicus 
Claustr. Son anbrrcr $anb folgt f. 126. Crofäca ducum 
Austrie. Leopoldus primus marchio in Austria post Ru- 
gerum de PeUlam a. 928 — (138(5) vulnera Christi. 
$ierau« bei $e& SS. I, 972 al« Anonymus Zwetlensis ge* 
brucft; rt ift nictyt« al6 ein f$Ie$ter 8u«jug au« ben 
$anbf$riften Hist. prof. 497 ober 536 in SSien ober einer 
gang <tyntt$en, benn aud) bie geiler berfelben ftnben fi$ fcier 
toieber. f. 148 Der Streit bei SWülborf, ebenfaQ« frier* 
au« bei 3>ej SS. I, 1002. Darauf folgt, toieber bon 2ebe 
$anb, f. 151'. In principio creavit Dens u. f. tv. (Sine 
Überfielt ber ^erjöge oon jÖfterreicfr bi« auf 9tubolf, unb 
bann nad) einem s / 4 l«*r gelafjenen Statte ba« fogenannte 
Chronicon VaUonis (Pez SS. 1, 707), ein 8u«jug au« ber 
SiMener #anbfd>rift Hist. prof. 668. aber wichtig bunfc bie 
Semer fung bei 1301: Hucusque Vatzo suam perduxit hi- 
storiam. Extunc frater Nicolaus Vischel de S. Cruce 
ineepit suam etc. unb bie gortfebuug bi« 1455. ttm 
©djluffe fte&t: Georgius Leb ex Eginewurga 1514. Set« 
gebunben ifl no$ „Der löblichen gürflen unb be« 8anb« 
£)efterrei$ SUt&arfomen unb Stegierung* gebrtuft in Safe! 
s. a. L. Hain, Repertor. I, 1. p. 95. 

39- 



Digitized by 



594 



Äloftcrneubnrg. 



697. fol. ch. s. XV. Primo dicendam est de 4 regnis maio- 
ribus u. f. to. «Ute JRomifcbe ©eföicbte bt« auf «ugujhi*. 
Dann Quoniam scire u. f. to. Martinas ed. 1. bi* auf 
Siemen* IV, aber fäjon in «leranber IU abgebrod)e«. — 
f. III. 2>ie ©aljburger «nnalen bi« 1277 mit bf» 
33ifä)of6ber$ei<bni§ bU 1284, genau, auäj in augenfälligen 
geilem, übereinflimmenb mit ben SBiener $anbfd)riften 
Hist. prof. 638. Uni?. 830. — f. 157. Sir Flores 
Temporum (o^ne 9tamen be* »erfaffere) bift 1290 5 
bat 6nbe finbft flu) aber f. 61. unb bann f. 93'. bie gort« 
ff&unfl ^antrieb« (bon 9iebborf?) bie 1378. 

929. mb. q. S.XIII. griebrid)* II »rief; 1)\n d. 19. Mar- 
cii, ifi ber Mon. Leg. II, 261, boa; ebne »enufcung biefer 
gebrutfte. Dann ber grieben«bertrag poi» 
fa)en Jt. «nbrea* bon Ungarn unb geopolb, bom 
6. 3uni 1225, bi^au« gebrutft in gifäjer« ©efä)iä)te bon 
Älotferneuburg II, 177. unb griebriä)« I $ribileg bom 
17. ®t\>t. 1156. 

1062. mb. s. XIV. ©aljburger «nnalrn, genau fo, toie 
in 697. 



#attbfd>riftett be« @tifte» ^eiligenfreuj. 

»ergl. *rä)ib HI, 566. 567. VI, 182- 184. 



11 — 14. £a* 2egenbarium. 8m (Snbe be* erden San« 
be6 ift bon einer $anb 8. XIII. eine märäjenbafte 89efä)rei» 
bung 3nbien6 mit ben gabeln über ba« ©rab brt beil. 
Sbpma« eingetragen, mit folgenber Einleitung : 
Clericus quidam Elyseus nomine in India natos. et nu- 
irüus cai paler erat Samuel, et hic dixit nobis et que 
secuntur. Talis est consuetudo lndorum. in sacris ordi- 
nibus. quod nullus promovetur in ordinem diaconatus 
quin habeat 30 annos etatis sue. nullus etiam presbiter 
ordinatur nisi sit 50 annorum. et nullus episcopus ordi- 
natur nisi sit 80 annorum. vel ad minus 70. et nullus 



Digitized by 



{>ciUgeufreuj. 



595 



eligitur episcopus nisi ex nobilibus lerre illius. Seil 
quidam episcopus electus el ordinatus et bene litlerafus. 
nee beue scientia usus in heresim lapsus est. ila ut di- 
ceret spiritum sanctum non procedere a patre et filio. 
et proplerea intitulatus est. et a(d) concilium vocatus est. 
et tunc uiiser tanlum desipuit ut diceret patrem et filium 
et spiritum sanctum non esse unum Deum. propterea 
dampnatus est ad mortem, et igni traditus est. et adu- 
slus est Talis est cousuetudo terre illius. quia non sunt 
ibi nisi tria iudicia dampuationis. ut dampnati conburan- 
tur. aut iu aquis demergaulur. vel feris ad devorandum 
tradantur. hoc est ursis leonibus leobardis. ibi etiam non 
effuditur sanguis humanus alienis christianis. quia terra 
verilatis est. ideo nemo menlitur. nec iurat nisi proul 
decet. quod si quis feceril aut fornicatur. aut adulteralur 
secundum predictam legem dampnatur. Etiam talis est 
consuetudo terre illius. ut nemo dncat uxorem ante 30 
annos. et nemo accedit ad uxorem propriam. nisi Ut in 
anno pro sobole creando Rpiscopo supra dicto dampnalo 
rex Indie nomine lohannes qui cognominatus est pros- 
tater, non ut ita sit ordinatus. sed propter reverenliam 
suam presbiter est appellatus. Idem rex inilo consilio. 
misit legatos suos. quosdam monachos. ad dominum 
apostolicum. ut melius cerlificaretur de catholica fide. 
non quod inde dubitaret. sed ut prohiberetur vulgare 
scaudalum. de sententia illala in predictum hereticum 
dampnatum. Predictis aulcm inonachis in itinere dcfi- 
cienlibus. misit rex alios nuntios. duos episcopos. Uli!» 
autem Lalinam linguam ignorantibus. ibi tantum utilur 
Chaldaica lingua. propter hoc sumpserunt secum predic- 
tum Elyscum. ut esset inlerpres eorum apud dominum 
apostolicum. quia didiceral linguam Lalinam a quibus- 
dam peregrinis ab hinc illuc venientibus et in domopa- 
tris eius manenlibus. Ulis autem episcopis in itinere 
obdormienlibus uno in periculo maris. et alio in Apulea. 
iste Elyseus est profectus ad dominum apostolicum. Do- 
minus autem apostolicus audita legatione regis Indie. 
precepit litteras fieri. scilicet expositionein super spal- 
inum. (Jvicurnqve vult. Accepüs Elyseus iisdem lilteris. 
el muneribus sibi dalis. iter redeundi arripuit. volens 
redirc per Ungariam. venit ad quandam silvam. que vo- 
calur Hanoi, ibidem spolialus est. scilicet litleris et 



Digitized by 



596 



$eiltgeitfrni$. 



muneribus et vestibos et omnibus qne habebat. iU quod 
vix nudiw effugit Sed quia magnum frigus esse cepiL 
in via destiluit et omnino desperaviL Veniens autem 
Frisacam. in hospitali sasceptus est a quodam monacho 
presbitero ab abbate Admuntensium illic constitato. et 
misericordia motos curam eius egit com fratribos ibidem 
manentibns. illo autem ibi manente per 14 dies, et con- 
valescenü. interrogatus ab eodem monacho. quales es- 
sent Indie et qualiter cancte essent ordinate. Elyseos 
ita exorsus est Indie (res sunt, quarum una inhabüor- 
bilis est. propter ardorem soks. et propter pavorem gri- 
forum u. f. to. 

17. Cod. mb. fol. 8. XII. „Logos liber. Bona fortnna. (Üue 
@rte<$if$>8ateinifc$e Sprachlehre unb 2atrinif$e Socabulo* 
rien, mit einzelnen Deutföen (Stoffen. 

33. Auf brm erften Statte jlefct Don einer $anb s. XIV. 
Fr. Dei gratia dux Austrie et Stirie nec non fatoros rei 
Romanorum potencia tarnen remota karissimis suis ac 
spalibus intercessoribus viris conventualibus S. Crucis 
sincerum promocionis effectnm. 

39. mb. fol. s. XV. Inc. prologus Burgundionis iudicis 
in commentacione b. lohannis Crisostomi super ewange- 
lium S. lohannis ewangeliste. Martene Coli. I, 828. 

44. Concordia discordantia canonum. mb. fol. 8. XIII. ift 
©rattan* Etecretum. 

46. In fol. ultimo Snnocenj II Statte für Stephanus abb. 
Cistercii. D. Cluniaci 10. gebr. 1132 ind. 10. 

64. Acta canonisationis S. Petri Tarantasiensis. 

80. Cassiodori hist. eccletiasüca. Nomina eorum qui inter- 
fuerunt concilio Basileensi. 

82. mb. fol. s. XIII. »uf bem legten Statte Karoli M. 
Decretum de expediäone Romana. Mon. Leg. IIb, 2. 

88.. Stuf bem legten Statte eine @$ilberunß beS Aonigrcuh* 

■ Serufalrm Don einem bort getoefenen $ilger, au« bem 
13ten Sa^r^unbert. 

104. Ruperti abb. expositio in Matheum s. XII. Huf brm 
Ie|ten Statte 'Catafogus ep. Patav iensium. Pez SS. 
I, 11. 

110. Petri Blesensis epistolae s. XIU. 

145. Bedae bist. eccl. Anglorum. Vita S. Remigii auct 

Hincmaro, s. XII. 
166. lohannis de Utino hisloria — 1458. 



Digitized by 



$etügetifrestj. 



597 



180. mb. s. XI. Orosins. 

188. mb. fol. s. XII. Ivo nis Carnotensis epistolae (»rr* 

gltcbeit, «r<$ib VI, 184). 
197. fol. min. s. XIII ine. Ottonis Frisingensis chro- 

nicon. 

212 in fine. Epistola Albini ad Singulfum. 

217. mbr. in q. saec. X. ttine grofe Sammlung getfHi<$er 
unb weltlicher @efe(e. Sie Quaternionen ftnb mit A 
bit Z. ~ . -r. I — XML bejei<$nen fpärrr saec. XIII vel 
XIV. mit (Sinfölug bet 3n&alttberjei<$niffet I — XL1U1. 
Offenbar ftnb bie Quaternionen jum ttbföreiben »ertyetlt 
tuorben, unb bafoer tft faft jeber Don einer anberti $anb 
geföriebett. Ält bat (Sanfte fertig, unb föon bie 3 inne* 
ren Sagen bet Quat III (XXIII) falfö jufammengelegt toa- 
ren, »urbe bat SnMttDerjei^nij? auf 28 Slättern baju 
grfirieben, unb bilbet jefct bie 4 erflen Duaterttionen. Km 
@d)luffe fehlte föon im 14. 3af)t1). eine Sage mit 
c. 64 — 72. 

Über bte $erfttnft ber $anbfc(nft lirg ft$ ni$tt ermit« 
teln > für §eiligenfrett} föetnt jie erfl fpät bun$ Äauf er« 
ivovbeti ju fepu, ni$t Dor bem 1 4. 3afcr$uttbert. Äuf bem 
©inbanbe flefct unter berföiebenen geberproben abbas Glo- 
nice, saec. XII vel XIII. £er Xert ifl im ©anjen jtem* 
Iid> correct) bei ben Kbfönitten befefHgte blaue gaben be- 
engen ben n>irfUc$en ©fbraudj. 

f. r. Inc. prologus paenilendalis. Diversitas u. f. tt>. 
f. 8 fangt bat Atoeite, f. 12' bat britte S9u<$ an. Dat 
Diene 99u(b f. lo. ifl Paenitentialts Bedae presbiteri, bat 
fünfte f. 34. Don fRaban wie bei Canis. ed. Basn. II, 2, 
293—312. £at fechte f. 64. beginnt mit fRaban* 8rie* 
fen an Steginbalb unb $umbert, u. a. gebrult bei SWanft 
Coli. Concil. XVI, 863 ff. 

f. 76. Inc. capitata sinodi Wormacensis, Doli 868, Mit 
tixfyx> VII, 809. (St ftnb 174 (Eapttcl, inbem Diele aiu 
bere Sfut^üge bamit berbunben ftnb, barunter aud) tpie 
bort über bie ©Üben f. 105'. Und) gragen ftnb barunter, 
tuie CXII. Qualiler sit cooücrta fcclesia. aut si sit ca- 
merata. aut ibi columbae vel aliae aves nidificent 
f. 121. De synodo LhUberH archiepiscopi. Cap. 178. Si 
duo fratres in silva — germani diiudicelur. Cap. 179. 
Siquae mulier — esse volumus. 

f. 12 f. beginnt tpieber eine äfynli$e Sammlung uou 




596 



$eiltgenfren). 



77 Gaptteln. darunter f. 128. Rescriptam Gregorii papc 
ad Augustinern in Saxonia Anglorum. 
f. 151. 'Lex Alamannorum. 

f. 173. *Ansegisi Capitularia, übereinflimmenb mit bem 
9Wüii«mer «ober August. 153. f. Mon. Leg. I, 266. ®ne 
grojjeüRenge anberer Kapitularien, roelc&ebarauf folgt, fäeint 
gleid)faff* bitr$ge^e nb* mit jener $anbfd)rift Übereinkommen. 
£a bte.uerf$iebriten ©cfcreibrr md)t gleichmäßig förieben, 
bUrbrn häufig gange ober &albe @ritrn am ®nbe ber Öua» 
trrnionrn leer, n>e(ä)e bann fpäter benufct finb, um anberc 
©tütfe einzutragen * fo am Snbe be« Qnat. XI (G), too auf 
f. 46 bat (Sbict M #er$og« So (et laut t>on Söhnen 
pon 992 ftefct. Vu$ im 3nba[t6t>erAei$nif; biteben jum 
Slätter leer, auf tpeld)e saecXI. ber »rief Stephan* V 
an Suatopluf getrieben ifh Da er aber ju lang u>ar, 
mürbe für bie Sortfefcung eine eigene 2age genommen, jefet 
Quat. XII. f. 47. Seibe ©tütfe &abe i$ in ben Beiträgen 
jur ®eft$it$te ber d)rifll« Stirbt in SWä&ren unb Sobmen 
fceranegegeben. *uf bat erjle Slatt jene* QaaL XII. ifl 
bann noä) saec. XII. eine $rebigt eingetragen. 

220. a. 1381. (Abb. Sifridi) Summa dictaminis pro$ayci. 
Äurj unb o&ne ooflftänbige Sriefe. 

226. Epistolae S. Bernhardi s. XII. fol. «m Gnbe furje 
5Rac&ria)t eine* Kugenjeugen über bie ®$(a$t bei 9R o* 
baej 1526. 

227. s. XII. 9Re$rere* t>on $etru* £ a mi an i 5 barunter 
auä) bie SSipon über $anbulf* Xob. 

230. mb. s. XII. Vita Gregorii I papae auetore loh. 
diacono. 3nt Sert finb audj ©riefe wie IX, 116. unb am 
«übe XI, 2. 1. 12. II, 34. XI, 45. ed. Maar. 

282. mb. s. XII. Vita S. G all i unb Ottmar* uon SBala* 
frib ©traboj S. Walpurgis bon SBolföarb, o$ne beu 

507. AI?ärnerifd)e G^ronif unb brt $aufe* £)flerrei<$ 
f?rei betten s. XVII. chart. 

509. chart. fol. s. XVII. Steint eine «bfarift brt t*r« 
fönmnbenen älteren Cod. epistolaris Rudolf! I ju 
fepn. Sine eingetriebene Wotij befagt: Author huius 
scripturae in hoc libro formatae vocitabatur P. Andreas 
Pürckholtz S. Crucis Processus qui) dicitur fuisse occi- 
sus ab aurigis ob quasdam allercationes in via cumipsis 




$>etltgeufreuj. 



599 



habita, dam versus suara patriam iu Silesiara usqueVra- 
tislaviam pergeret. 
Liber I, 1 — 42 = Gerbert Cod. ep. I, 23. 26. 24. 25. 
15. 8. II, 7. I, 5. 38. 11. 7. 18. 2. 44. 45. 46. 43. 
III, 3. I, 10. II, 24. 25. I, 16. II, 22. 40-42. III, 32. 

II, 28. I, 28. 17. II, 14. 26. III, 33. II, 20. 21. 1. 13. 
I. 35. II, 30 — 33. 

Liber II, 1—4 = Gerb. II, 38. 37. III, 26. II, 44. 
*5 (= Wien Philol. 61. f. 46. n. 64.) St. Slubolf föitft 
bem neu ertüitylten $apfir (3unoc. V.) burd? einen $eim* 
licfcen unb vertrauten löoteu feinen ©lütf nmnfö $ bte feter* 
lic^e ©efanbtföaft werbe balb nachfolgen 5 melbet, baf? er 
mir $ülfe aller 9tet<$«fürf}en ben tfönig bon »itymen, ein* 
jigen 83eräc$ter bet Steide«, ju befriegen [\d) rüfte. „Lau- 
dabilis et gloriosus — debeamus. 
6 — 37 = Gerb. II, 23. 10. 17. 39. 45. 55. 56. 60. 
53. 8. III, 11. II, 48. 47. I. 31. III, 10. II, 52. 57. 
'Cum — continetur. bei Gerb. p. 155. Gerb. II, 50. 
46. III, 6. 12. II, 54. 58. III, 13. 7. 14. 15. 17. 16. 18.9. 

Liber III, 1—47 = Gerb. I, 4. III, 1. 2. 23. 31. II, 43. 

III, 8. II, 18. III, 5. II, 27. III, 21. 20. I, 40. 21. 32. 
34. III, 34 II, 2. 35. 36. III, 25. I, 47. III, 36. II, 35. 

I, 12. 13. II, 4. III, 19. I, 39. III, 27. 37. I, 36. 33. 

II, 59. III, 29. 4. 28. I, 42. II, 6. 5. III, 35. II, 19. 

I, 41. 48. III, 22. 30. 24. 

Sann folgt nodj ein Änfcang, treldjer enthält 1. Reg. Rud. 
9teitW<id>en 135; 2—14. Reg. Rud. 716. 292 (3 Nov). 
755. 572 (Drifl. in 3wettel). 534 (baf.) *487 (<£oytalbu<$ 
in 3tuettel). Alb. ducis, Lichn. I. n. 1130 (Drig. in 
3»ettel). *ib. 1129 (Sopialbudj in 3wettel). 946 (Dr. baf.). 
'Alberti regis 1298 Dec. 6. Linck I, 516 (ßopialbu^ in 
Stoettel). »ejlätigung be«felben $ritoileg« burc^ [Hilter unb 
Gonfuln ber ©tabt SBien, 1299 Dec. 8. Alberü ducis, 
Lichn. 995 (6opialbu<& tu 3*uettel). *S3rief Ulbert«, Lichn. 

II, p. CCLXXIV. n. 24. 

*15. »rief ber Äön. glifabetfo, enty. Sitten um lebete, 
bamit ber griebe balb ju ©taube fommett möge, naefcbem 
ber Jtönig fiegrei^ au« Sö&men jurütfgefe^rt fep. „Devo- 
tionem vestram — Christum. u 

*16 (au$ im §prmelbuc& St. «tbre*t«). £er Giern« (Sue- 
viae na$ ber Überförift) bittet tüieber^ott «§eq. fRubolf, 
bie 9>ribilegirn, welche fein SJater, ber [Rom. Jlönig (9iubolf), 



Digitized by 



60» 



$etltgetifreii}* 



brr ©eijUi<$feit feiner $erjogr&ümer berltefceu, ju afycn, 
unb bieifcm aufgclegren Abgaben ju erlaffenj fonfi toärbrti 
ftr gegen bie tytien auf}ulegenben 3e$nren unb bie bem 
Segaren für Älemannien 3 %a\)vt lang ju letflenbe $roai* 
ratton an ben f)apfl appefliren. „Excellenti etc. Cedit 
nomini — notam." 

*17. Der (Srjb. b. ©aljburg fa)reibt an bie 9if$öfe t>ou 
greiftngen unb bon ®urf grieben*borf($lage , t»el$e er fte 
bittet mit ju befiegeln unb $erj. SUbert Dorjulegro , ber 
Stabfiat belagert fcält. (1295.) 
18-21. Reg. Rad. 1091. 107G. 173. 590. 



$anbföriftat bc« Stifte« ®öttoeU>. 

«ergl. «rapib III, 72. VI, 190. 



I. 17. filectio Lotharii III bergliö)en mit bem Äbbnnf 
bei $es SS. I, 570. Den Sn&att ber bilben Passio- 
nes Sanctorum. 

0.27. getrieben 1659. Vita Altmanni tmb Gebehardi, 
eine «tbfoprift ber *u*gabe be5 «bte6 3«>^niie« uon Äom* 
bad) 1619. Passio Thiemonis, au* 2engttagt(6 *u«« 
gäbe abgefdjrieben. 

P. 12. Die «tbfa)rift ber Vita Altmanni prima i|l Dan 
1571, f. $ej SS. I, 114. 

P. 73. gragmente bon @öt weiter Hunalen auf 2 bon 
fflütt^erbetfeln abgelöften »lättern. 3um erfleu Wal %t> 
brutfr Mon. SS. IX, 600. «uf ber legten ©eiteflefct bon einer 
$aub s. XIII. golgenbe*: Contra sanguinem. Scribe in 
cedula hec nomina. et circumda umbilico. scriptura versa 
ad carnem. f E(r?)on f ^esu t Ailgvt f Mvrmiaa t 
(leer) t Straguna f ia + vena t <**sa f 

Der Codex Traditlonum im Hro)ib enthält bie 'JRei&e. ber 
»ifa)öfe bon $affau, Pez SS. I, lt. unb ber '«bte 



Digitized by 



QKttoetft. 601 

ftott ©bttoeifo auf Irrere folgt ba* bei $ej SS. II, 
281 abgebrutfte Serjeic^nif?. 
Über anbrrr ©ottoeibcr ©aubföriften bat Ctymcl SRttt^ct* 
lungen gemalt im 9?oti$enblatt jum ®efc$i($t*forfc$er II, 1. 



^anbf^riften bc« Stifte« SReW. 

5Ra$ eigener Änftctyt unb na$ brr Bibliolheca Melliccnsis 
t>on SRartin itropff, ©im in qo. 1747/) SJeral. «r$it> 
III, 75. 311. VI, 192-194. 



B. 26. ch. dood. 8. XV. Articuli pro passagio in Turcas 
snb Friderico imp. 1471 Ralisb. concepti. St. Watt^ia* 
3ug gegen bie Sürfen 1475. Über ben (Sinfafl ber Un» 
garn in bie Xürfei unter Sretfol. Kropff p. 58. 

C. 12. mb. f. s. XV. Der lefcte Sanb bet grofen gegenbar*-, 
bie früheren ftnb M. 4 — 7 bejei^net. 

C. 23. mb. fol. s. XIV. ©rrgor* IX Decretalenfammlung, 
unb Canones Concilii Lugdun. 1245. Kr. p. 39. 

D. 12. mb. q. s. XIV. Itinerarium Terrae Sanctae. Cum 
in veteribus etc. f. Kropff p. 34. 

D. 23. mb. f. s. XII. Honorius de imagine mundi, f. Kr* 
$ip III, 314. Drei »riefe ®. »ern^arb«, Kr. p. 33. 

E. 5. ch. f. s. XV. »rief uon «enea* @Upin5, f. 
Strvpfi p. 50. «r$. VI, 193. 

F. 8. mb. f. s. XIII. Legendarinm, f. Kropff p. 23. 
Vr$it> III, 312 unb unten bie 99ef$rribung ber Segenba* 
rien , too au$ ba* neuere feemplar ber Sammlung, 
mid)ct bie @rgätigung fcierju bübet, befpro$rn wirb. 



•) <5t ftnb jrbocty nt$t alle fon Äropff t>erjrt$nete $anbf(tyriftm 
nod) borfyanbni > auty fmb in nrurfter Bett bie SRnmmrrn brr 
©änbe wänbrrt. 



Digitized by 



602 



fflteK. 



F. 36. mb. fol. s. XV. loh. Kekch mag. in theo). Te- 
gernseensis Flores Chronicorum. Kr. p. 55. 

G. 2. ch. q. s. XV. f. 86. @<6ufcbriff für 2 $rtrftrr au« 
Snbirn, Don Ä. 2übi6la8 1455. ib. 

G. 3. gormrlbu* au8 brr 3rtt JtarU IV, SBrngris, 
munb8, f. *ra). VI, 193. Kr. p. 50. 52. 73. 74. 

G. 16. ch. q. 8. XV. Srtrf über btr Jlaifrrfroiiuttg g r t f * 
b r t 4 8 III unb Äönifl 2abt8la8. Kr. p. 57. 

G. 18. ch. q. s. XV. Sin langer Srirf au8 tyraq, mit ÜIa> 
grn über btr $uffürn. Verbum mihi ad le etc. Kr. 
p. 59. 

G. 23. ch. q. s. XV. Kropff p. 59. Srgtttnt mit brn SBor* 



leria ab exemplari plurimum incorrecto est re scripta, et 
ideo non potuil correcte per tolum copiari, res tarnen 
esset mullum utilis et compendiosa. später maefct brr 
@d>rcibrr, Johann tum SBetjlfjam, btr Srmrrftmg: Omnia 
superius scripta sunt in studio R. P. d. lordani card. de 
tlrsinis, rescripta vero Rome per loh. Brantpacher 26. 
die May 1428 etc. Sed hec copialio facta est a. 1455 
die 19. Aug. non tarnen ab exemplari originali. (fe tft 
rinr Überarbeitung bc6 3fibor. 9tad> eütrr gütigen ^Kit^ 
tbrilimg br8 P. Sbrobor SÄaprr ifi brr Änfang: Prima 
elas. Inc. ab Adam et continet generaciones 10 et ao- 
nos etc. 9 3rilrtt. Secunda etas habet annos secundum 
Hebreos 292. continet generaciones 10 — Semiramis re- 
gina Babiloniam condidit. 8 3rüru. Tercia etas con- 
tinet 942 annos — Lacedemoniorum regnum oritur. 22 
Beilen. Quarta etas continet — posl Troianorum exci- 
dium. 19 3rtlrn. Quinta etas, 30 3«lrn. Sexta etas 
iuc. a Christo etc. bt6 621 , 86 3rilrtt. Itwipit cronica 
a sufitnüs pontifieibus. Septuna etas. Gregorius papa et 
doclor a. 10. hic fecit recedere totam Vtaliam a pote- 
slate Leonis augustt heretici etc. 9?ur 19 3ri(ru. £<mtt 
folgen bir Mcmorabilia urbis Romae in folgrnbrit 9b» 
fdjitittrn: Conditores urbis Rome. Ianus filius Iaphet 
etc. Muri, turres, castella, propugnacula. Porte Rome, 
in civitate Leonina, Translibcrim. Vie. Arcus triumphales. 
Montes. Terme. Pallacia. Theatra. Pontes per Tiberim. 
Angulie (sie, baruntrr bir Säulen ftittoitin* u. f. ».). 
Fora. Equi. Templa Cimiteria. Regtones antique 02). 




Nola quod sequens ma- 




Steif. 



603 



Regiones sie distribuuntur. Regio montium — Regio Irium 
— Regio columne — Regio Campimartii u. f. n>. Mo- 
lieres clare Rorae. 

Vu§rrbem enthält bie $anbf<$rift na$ Kropff p. 51. no$ 
rinnt 83rief M Qerrn bon Sonlabittier an brn $er&og 
bon SRailanb über bie Jungfrau bon Drlean*. 

G. 38. mb. fol. s. XIV. Thomae de Capua Summa 
Dictaminis, f. Är^ib III, 315. 

H. 3. ch. f. 1446. Ä. Subtpige !Rt$ttbu$, unb ba* 
,,®tat\>\\t6)." Kropff p. 74. «re$. VI, 193. 

H. 10. Passio S. Colomanni, roeldje fiä) au$ in H. 104. 
K. 4 Q. 55 beftnbet. Kr. p. 109. 3" bemfclben, fo 
mir in H. 104. K. 4. L. 80. tfl bir Inventio S. Crucis 
Mellicensis, Kr. p. 1 29. 83erf<$iebene M e 1 1 i c e n s i a ßnb 
Don Äropff angemerft, u. a. bie bon $ej ebirte V. Got- 
halmi in 5 $anbfdmften. 9li<$t nityer beftimmt ifl au$ 
bar Cobet be* Chron. breve 1438 — 1464 bei $ri SS. 
II, 461. 

H. 17. ch. f. s. XIV. Fr. Odorici descriptio partium Orien- 
te. Licet malta et varia. Kr. p. 35. — saec. XV. 
Burckardi de Manie Syon Descr. Terrae Sanctae. ib. 
p. 52. Descriptio Terrae S. in 158 Kapiteln. Terra 
sancta promissionis Deo amabilis u. f. n>. ib. p. 58. 

H. 44. cn. duod. s. XV. Benedicti de Bavaria monachi 
Ettal ensis memoriale sea epistola ad Laurentium abb. 
Gottwic. de vita sua et monachorum in mon. Sublacensi, 
scripta o. a. 1471. Kr. p. 51. 

H. 87. ch. ocL s. XV. Decreta concilii Basil. sessio 20. 
a. 1435. ttr$tt> VI, 193. Visio Karo Ii (CrassQ bon 
1482. Kr. p. 52. «nfrib III, 314. 676. 

H. 108. mb. duod. s. XIV. Historia fabulosa de origine 
Cartusiensium. Kropff p. 36. 

I. 3. enthält, na$ einem neuen 3nMt*brr$eic$m§, auf 

p. 3. s. XII inc. Sequentia de S. Maria, gerauft gebrutft 

in QofFmann* gunbgruben II, 142. 

p. 4. s. XII. Äalenber, mit bem *9lefrolog auf ben 

gegenüberße^enben Seiten. 3" bem Sbbrutf bei $ej SS. 

I, 304. ftnb bie fuccefflben Wafyräge unb bie Semerfun« 

gen 8. XIV unb XV 311 älteren Angaben ni$t unter« 

föieben. 

p. 28. Ciclus magnus Dionisii. 



Digitized by 



G04 



war. 



s. XIII. Dir t>oit f>rj (I, 290) brm Äonrab toon 
m t&enberg ^ugrfc^rtcbrne 'Gjpronif ber 9Rarfgrafrtt tvn 
Öftcrrricfc bi6 t il5G. Dir Überförift Ad dacem ift jün- 
ger, uub ba« Übrige Liupoldara — civitate Don brrfrlbm 
$anb s. XIV, tt>el($e fo biele 3ufat}e in birfrr $anbf$rift 
gemalt f)at. — jünger a(6 bir C&ronif, s. XIII, ftnb 
p. 31. bie Qrpitap^icn, bri $q p. 313. £a6 erfte 
lautet fo: 

Mors auasi ceca furit, quasi ventus, hiemps, rapit, urit 
Cum uliis flores, vorat omnes camis honores. 
Quinque snb hac tumba mortis proceres tenet umbra, 
puos redimens gratis Deus omnibus adde beatis. 



Hac sitos in fossa Cholomanni martyris ossa 
Fratribus Heiuricus dedit hiis prineeps et amicus. 



Marchio Liupaldus a verme sit igneque salvus, 
Huius honor sedis, fons cenobii, pater edis. 



Dormit Adalbertus hic. surgat luce refertus. 



Quem sopor hic urget. Leupaldum gratia purget. 



Vita sit Ernusto. pars omnibus in grege iusto. 



Confer eis vitam. virtute fideque petitam. 

p. 32. folgt bann ber gejet^nete Scic^eitflrtti, brffen innere 
@($rift lautet: 

Marchiones Austrie. 
Leupoldus primus fundator. 
Heinricus qui S. Cholomannum conlulit nobis. 
Adalbertus qui S. Crucem huc attultL 

Sann ftnb 3 3eüen auerabirt, an beten ©teile jemanb 
s. XIV. fc^rieb : 
Ernestus lanceam S. Mauricii et crateram 
S. Udalrici 
Lewpoldus qui monasticam vitam 
hic instituil. 




fflteK. 



G05 



£dnn tum brr erflen: Marchiotiissae. 

Rihkart Suenhüt. (AlhayL) Frewiza. 
Mehtilt. (luditta.) Marchionisse. 
Ut sint in celis animae 
Pete quisque fidelis. 
3)if eingeNammerten warnen finb ton berfelben $anb 
8. XIV. 

p. 32. (inb 83erfe über bie Sartaren eingetrieben, gebrueft 
bei $e* SS. II, 398. S>ann: 

IV. Idas Oct obiit Liupaldus marchio (1095). 

Isle docet titulus. quem nostra ferat caro fruetum. 

Isqne monet tumulus. quem fata gerant tibi luctum. 

Marchio laus veri. Lenpaldus gloria cleri. 

Hoc iacet indigno quadro sub limile signo. 

Hic Medilicha suis, stoduit te comere donis. 

Hone sociare lais. stodeas prece thure patronis. 
unb 8. XIV: Lenpaldus qui dotes et ecclesias sex Med- 
iich Draschirchen Weykkendorf Lauchsft Wuldeinstorf 

Ravolspach donavit locumque apostolice sedi obtolit 

exemptum. 



monasterium, a quibus quidam paoper est depredatus. 

Suod aatem nichil habebat in bursa, cogitur comme- 
ere et ipsam barsam vacuam. 

p. 33—43. brr 'tyapftt atalog s. XII. 

p.44. s. Xni ex. vel XIV. Der 'Srricfct über bie $Ra$- 

rommrn geopolb* be« ^eiligen, Pez SS. I, 573. 

p. 45 — 166. 'Annales Mellicenses, gef$riefrett 
1123. gür jebee 3a^r finb 2 3eilen beflimmt, toon Kit* 
fang an f$on bie 1300 $ bae folgenbe JJergament tfl mit 
£inte Ijniirt. SBa* in brn gorrfefrungen t>on berföiebe* 
nrn $anben, ober bon benfclbrn in üerföiebenen Äbfafcen 
geförieben tfl, fann toofcl ni$t mir ®id&er$ett befttmmt 
»erben. Anfange toe^feln bie $änbe fe&r fcauftgi rrfl im 
löten 3a$r$. finb längere ©tütfe gleichmäßig gef($riebeiu 
p. 167. 83erjeic$mg ber hospites, bon ber {Reform 1419 
bie 1532, unb 9ta($rt<$t bon 4 im %af)Tt 1550. 1551. 
enftri$enen unb berflofjenen SRön^en. 
p. 171. S3on ber SEBeint&eurung a. 1560, f. Ann. Meli. 



Item a. 1520 multi erant latrones 





606 



Weif. 



p. 172. Reformatio huius monasterii facta est isto modo 
u. f. ». mit einem »erjei(^m§ ber ®ei(Uid)en bis 1535. 
p. 178. Gratia d. patriarche Aauilegiensis pro mon. 
Mellicensi, mit ben Regule cancellarie unb ber 9*a$riä)t 
Dorn annus lubileas, ton 3o^anne6 t>on aRebiaföi bei 
$ej in ber «tyronif a. 1474—76. gebrutft. 
p. 182. Über bie fcffnuug be* JtreujeS, f. Ann. Meli. 
1420. gerner ein (Spitapl Petrarca«, 
p. 183. ftojnerblatt mit ber fpätereu Uberfajrifr: De 
tecto turris campanarum nostre eccl. Mellicensis. Irr 
Sn&alt, über ben S&urmbau 1465, ben »egen t>on 1466, 
$at ©(fcramb im Chron. Meli. p. 476. 473; über bie 
Äefcer f. Ann. Meli. 1466. fcajugefajrieben ifl bann 
foäter eine SRotij über ben fflranb im 3-1516 unb: Tur- 
ris autem cum cornu a. 1525 sero edificata et frigus 
erat Turris vero cum campanis plumbea tegilur tectura 
1526. gerner über bie SBo&I be« «bteS Urban 1564. 
p. 185. «btSDerjeiajnig t>on 1504, fortgefefct bis 1739. 
p. 186. eingeheftete« Original, Rescriptum fratrum Dun- 
fermleyensium de genealogia S. Colomanni. 1524. 

I. 8. mb. f. s. XIII. V. S. Martini auct Severo. Vita et 
miracula S. Matthiae. V. S. Silvestri papae, S. Nicolai 
cum mirac. et translatione; Nicetii archiepiscopi , Cu- 
nigundis. Passio XI m. virginum; S. Katerinae. V. S. 
Bertholdi (benufct bon $ej SS. 11, 86). Sermone?. 
Kropff p. 22. eingetragen finb Reg. Rud. 287. 292. 
unb benufct Mon. Leg. II, 407. 410. 

K. 24. Chron. Austriae 1415—1457. Kropff p. 311. 

K. 31. mb. fol. s. XII. De locis et sacris stationibus, qoi 
sepulchrum Domini visitare volentibus occuminL Änfang: 
Omnibus volentibus visitare. Kr. p. 18. 

K. 51. mb. q. enthält gleiäjaeütg eingetragen St. griebriä)* 
Äufforberung an bie Äarbinäle, einen neuen $apfl ju 
tt>aj>len. SBien, 1316. 2Wärj 7. Kropff p. 3& Hrä). III, 
314. VI, 193. gefrlt in 8ö$merS Sicgeften. — Sin 
»rief beS Sultans an Siemens V Don 1305. Kr. p. 36. 

L. 52. eh. fol. s. XV. Honorii liber de luminaribus ec- 
clesiae. Kr. p. 359. 

L. 80. Historia fundationis mon. Mellicensis. 8u$ in 
5 anbern $anbfa)riften, f. Pex SS.I, 293. Kropff p. 121. 

N. 13. Sie für bie ®ef$i(fcte be* 15trn 3a&r$. fo triftige 
$anbfa)rifi, beren 3n&att firopff p. 50. 52 ff. angiebt, 



Digitized by 



SReK. 



607 



UW Iribrr. 83frgl. 83irf in brn Queflen unb gorffyingtit 
p. 225. 

0. 44. ch. q. s. XV. St. grtrbri$* III {Reformation uou 
1442. Kr. p. 74. 

0. 52. ch. q. ©ebt<6t br* $rior* $etrr oon 9tofrn^rim auf 
93. 2ron$arb t>on ftoffau. Kr. p. 214. 

P. 1. ch. q. 8. XV. Passio dominorum sacerdotum sub do- 
natio marchione ( Cuknbacensi) secundum Mathiam. In 
illo tempore dixit prineeps consolibos et ministris suis: 
Scitis quia post biuuum steura fiel et clerus tradetor etc. 
Kr. p. 56. 

P. 27. ch. q. «ftftiflütfr jur ©ff(&i<$tf br8 Streit« über 
grifbridj* III »ormunbföaft für 2abi*Ia8. Kr. p. 72. 

Q. 20. ch. q. Älaflf um St. 2 a 6 I a 8 Sob. Pez SS. II, 
679. 

Q. 34. mb. q. s. XIV. Bernardi scholastici Andegav. hisL 
miraculorum S. Fidei. Sängt an: Cum omnipotens. 
Kr. p. 35. 

R. 3. mb. q. s. XIV. Äatalog brr Stömiföen f>äf>flt bi8 auf 
©regor X, brr Äaifer bt8 auf grirbrt^ II ; brr S9i8t^ümrr 
(*r<t). III, 315)5 bann Cronica minor, basfclbe fflerf toit 
in mtn, Hist prof. 72. f. 201. Kropff p. 23. 
R. 11. mb. oct. s. XIV. Seriell br« ^atriareben ber 3nbcr 
an Äalirt II über bte Stixty ©. S^otnat u. f. n>. Qua- 



cleri et populi facta est etc. Kr. p. 33. 
R. 13. q. min. s. XI ex. V. S. Galli, Leonardi, Bgi- 

dii, Viü, f. *r$n> III, 312. 
R. 24. mb. q. s. XII. Martyrologium, Regula, unb auf brn 
bribrn U&trn fiBlätlrrn ein $apfifaralog bit auf ©tr* 
\>l)an VII. eingetragen flitb 2 ©rieft uom Starnberger 
9Rt($aelUflofler. Kr. p. 15 — 17. 
R. 28. ch. q. s. XIV. Anon. Mellicensis de scriptori- 

bus ecclesiasticis. Kr. p. 36. 
R. 30. «ftrnßütfe über Ä. «lbre#t II, f. Kr. p. 51. 57. 
*r$it> VI, 192. 



»rdji't) jc. X. ©anb. 40 



dam di 




»alatio Lateranensi non parva congregatio 



Digitized by 



608 



£attbfd)riftett be« <$iflerricttferfHfte5 Qmtl 

»ergl. «r$tb VIII, 724. «nfrto f. Äuitbe Öfterr. ©eföity* 
quellen 1849. I, 363. 



13. Der erfle 85onb be* großen Segenbartiim* , gef$rieben 
t>on Cuonradus. Der ©friert am @$(ufle Qualiter Zwet- 
lensis civitas a nobis per viulentiam abstracto est. 
Postqaam fidelissimi — translatom. tft saec. XV. Sergl. 
Link Ann. Claravall. I, 295. Die übrigen Sänbe fmb 
n. 14. 15. 24. »ergl «r$to f. Äunbe Öfierr. ©efö. 
p. 371. 

35. Über bie Geringer, gebr. Pez SS. I, 524. 

40. mb. fol. s. XIII. Passio Hermachore. AcU SS. Iii. 

III, 251. Mauricii. n Tempore illo — factum constitiL* 
Ploriani. „In diebus — 4. Non. Maii. tt XI miliim 
virginum. „Regnante — munieipatum capitfmos etc. 

49. mb. fol. s. XIII. V. Ambrosii auet. Paulino. Remi- 
gii auet. Hincmaro. *Severini. Corbiniani auetore 
Aribone. Severi arch. Rav. Acta SS. Feb. I, 82. 

59. ch. fol. s. XV. Anon. Leobiensis. Pei SS. I, 755. 
Starker Excerpta ex Honorio, bibl. @ef$. u. aub. 

72. mb. fol. 8. XIII. Heiligenleben. V. S. Goaris. 
lul. II, 333. Adelberti anüquior. Colomann^ Mon. SS. 

IV, (575. OHtie. Temporibas Hilderici — de hac 
vita. Lamberti. S. ig. L. oppido — reddita. Afre. 
Aput Kecias — 7. Id. Aug. GengolfL Vir itaque — vi- 
ventium publicari. Wenedai. Cresoente — dimisenut 
eam. De nüracuUs S. Panthaleonis (in $afiau a. 1046 ff. 
o&ne geföicfctl. Snljalt). Post longa — est sana. Passio S. 
ThomaeCarU. V. S. GaUi. Nisi — digneris. OtkmarL Ig. O. 
genere — deferretur. Waltpurge. Ig. postquam — rece- 

1>it. Genovefae. Ig. b. G. in Nemethodorensi — corpora- 
em quatenus etc. Uylarü, Don Fortunat, o(ne Prolog 
unb ttöuubrr. Vedasti, Don Älfuin, o$ne brn $rolog. 
Eucharii Valerü et Materm. Quamvis sanetorum — ho- 
norabililer posuerunt. 
77. mb. fol. 8. XIII. jum Borlefen Sri ber Streit gebraust. 

V, Bon i facti auet Othlono. Stra Styluß folgt ein 
XJerjeityiip ber SRainjer ttrjbiföofe. Isti sunt episoopi 



Digitized by 



Stottl 



609 



Mogontiacenses. Sophronias. Marinas. Bolhadus. Rulhados. 
Aureus. Maximus. Sidonius. Sigimundus. Liutgasius. Be- 
zelinus. Lantwaldus. Laboaldus. Rigobertus. Geroldus. 
Gewilieb. Bonifatius archiepiscopus. Lullus. Rihholf. 
Haistolf. Otker. Rabanus. Karolus. Liutbraht. Sundrolt. 
Hatto. Heriger. HildibranL Friderih. Willehalmus. Hatto. 
RoutprehL Willigis. Erchanboll. Aribo. Bardo. L . . . polt. 
Sifridus. 

vos qui nostis. quid perferat ille laboris. 

Qui se scribendo. castigat tempore crebro. 

Assiduis precibus. memores silis precor eins. 

Qui promptus librum. conscripsit et edidit istum. 

Tu quoque sancte Dei. mcmor eslo sui Bonifaci. 

Ob cuius laudem. librum conscripsit eundem. 

Ut regno Christi, per te valeat sotiari. 

Quis sim. qui vobis fero munus tale laboris. 

Vos quoniam scitis. nolile precor dare multis. 

Ne persona mei vilis. faliat mea spernt. 

Sit magis hoc Studium, vobis deposcere Christum. 

Ut sibimet placita. maneant presentia scripta. 
84. SJor einem SRortproI. s. XII. eingeheftet ritt Calendar. 
mit Dielen, Don üerfötebenen $änben s. XIV unb XV ein» 
getragenen $ijlorif<$en SRac$ri<&ten. 6inige bat>on bat $eft 
SS. I, 541 herausgegeben, uiefcr 2incf in ben Bwrttlrr 
Vnttalen. SBaS no$ lesbar war, ftnbet flct> Mon. SS. IX. 
Sieles ifl aber o&ne $etnif$e SWittel nicfct ju lefrn. 93er* 
fötebetie tirfunbli^e Sufteidpnungen &at 3o&. t>. Jfraft aus 
biefer$®. im 8r<$to ber SBtener Äfabemie p. 381 müge» 
geseilt, nebfl einem 85üd)ert>erjeid)nt§ unb Äbtfatalog, tvo 
aber bei S3ouSlat> ftatt Gallie, calicem ju lefrn ifl, unb 
Dorber jplenaria. 
87. mb. iol. s. XIII. Passio S. Emmeram mi, t>on Slribo. 
Mauricii. „Sanctorum passionem — reboant.* Ki- 
liani, Canis. ed. Basn. III, 1, 174. Dionisii. „Kpi- 
stola piissimi augusti — veneratio redundal" Faustini 
et Victorici (in ftranfreid*.) „Eodem ig. temp. quo Maxi- 
mianus — 3. Idus Dec. tt 
95. Xie Keine *Jtaifer<$ronif „Scripturus Romanum bis 
auf grtebridj I, unb bann t>on auberen bis 1212 fortge* 
fityrt; f. Wien h. p. 686. 
102. mb. Fol. s. XII. 9tac$ Greg, in Ezechielen! unb Orig. 
Homiliae in Genesim finb auf 2 SJIätter bie bei $ej SS. 1, 520 

40* 



Digitized by 



610 



gebrucften Vnnalen eingetragen; fortlaufeub geförirbrn 
btd 1160, tvo aber adrt Soeale t)on &n>eiter $anb tfl, 
bann 1164—1167 unb 1168 — 1170 fortgefe&t. 3n ber 
neuen «u*gabe SS. IX, 499 tfl ber «nfang Don 1075—1139 
neben ben Aon. Meli, gebrueft, bat golgrnbe alt Conti- 
nuatio I Zwetlensis. 

172. mb. fol. s. XII. ©eföenf ®nem&ertlt. 'Honorius de 
im. mundi, bit jum a$trn Safor Sot&art, worauf no$ ber 
9iame jtonrabt, unb bon anberer $anb eine furge gort* 
fe&ung bit 1197 folgt. Die 3a^len bei ber Snbictionen» 
berr$nung ftnb 70 unb 1120. ©t folgt bann no$ ein 
$apflfatalog bit auf (fugen III, nur tarnen unb Siegte* 
rungtbauer. 

255. mb. fol. s. XII ex. Cronica ab incamatione Domim, 
bit 1189 gleichmäßig getrieben, gebrutft von 1012 an 
bei $e} SS. I, 543 mit SBeglaffung langer Stetten aufi 
SBtypo unb Otto von greiftngen, welche für^Iict» von graft 
a. a. D. p. 414 mitgeteilt ftnb. Die SWelfer Vnnalra 
bi« 1 1 59 ftnb $ier mit 3wfafcen vermehrt (Auctariam Zwet- 
lense), bann folgt bat bei UrfUftut hinter Siabrtvtf ge* 
brutfte @tü* von 1160 — 1169 unb enblid? bie Conli- 
nuatio II Zwetlensis, tvtify letber am ©bluffe unuoQjiän* 
big fcpu f$eint; et ftnb jule&t 8 3eilnt autrabtn. Set 
bem Sa^re 718 ift (ier bie bei n. 95. ertvä&nte furje 
Cfjronif bit auf #einri<& V eingetragen. *f)apftf atalog 
Pez Thes. I, 3, 326. von einer anbern #anb berf. 3tit 
s. XU ex. 

285. ^at auf bem erften 93(att folgenbe Stotijen: 
A. D. 1239 in octava S. Michahelis facta est eclypsis 
solis tanta in meridie ita ut stelle apparerent 
A. D. 1273 in die S. Remigii die dominica electus est 
rex Rudolfus apud Frankenfurt 

Item 1274 celebrata est sollempnis curia apud Nurenberc 
octava Martini. 

Item 127ti profectas est in Auslriam Kai. Sept Egidii. 
Item a. 1278, 7 Kai. Sept. occisus est rex OtUkams Boe- 
mie ab exercitu regis Romani Rudolfi. 
Item 1281 rex Rudolfus reversus est de Austha et venit 
Ratispona 7. Idus Iunii. 

Item a. D. 14 et in 61° inimici fueraot in monasteho 
et spoliaverunt illam provinciam etc. Item Wier haben 




3»etl. 



611 



den veynten muezen geben 12 hundert golden und 
6 stuckh taffat und 10 fuxwemlein schawben und ha- 
bent uns abgeprent daz dorff zw Ruermars etc. 

295. mb. fol. s. XIV. Summa dictaminis. Inc. form*- 
larius in artem vrosandi conpilatus a monacho ord. Cy- 
sterciensis. Ad nabendam preclaram etc. Stimmt über* 
ein mit ber ©Jener $@. Phil. 61. 

299. s. XII. Victor Vitensis. Statin btr H ist. miscella. 
Inc. kyst. Romanos gentis. Primus in Italia ut quibus~ 
dam placet regnavit lanus — medietate sublato. Üb. II. 
Finito ig. Punico hello. XVII. Cum iam ut premissum 
est — Anastasius presb. ordinatus est Augustus regna- 
vit annis 56 — Leo regn. Conslanlinop. ann. 9. Inc. 
Genta Karoli. Mon. SS. II, 439. 3n ben befannten »er* 
frn fle&t: Enchardum. Inc. Uber Uuprandi (bis III, 37. 
dominum). Mon. SS. III, 271. — Epistola loh. presb. 
ad imperatorem C. P. — Carmen de nummo. 

315. 'Annales Zwettlenses 1—1349. Pez SS. I, 527. 

345. 2, s. XIII. 1098. 12. Kai. Apr. fundatum est Cister- 
cium. — 1135. 3. Idus Sept. domus S. Crucis. — 1138. 
2. Kai. lan. Zwetel. Monasterium vero dedicatum est 
1159. — 1142. Poungartenberge. 3n brn Serfrn über 
btc Grtnnabmr Serufnlrm«, toflcfcc grajl no<$ barau« mit* 
grtyrüt bat, tft offenbar ju irfrn : Boemundum et Ray- 
mundum. 



$anbfätifttn ber tyctftlbttßotyef ju ßittj. 

fflcrfll. *rc$it> IX, 465. 



C c I 3. mb. in q. s. XIII. S. Mariae in Gaersten. $ri» 
I igen leben. V. S. Cholomanni tum Sr$enfrib. Florini. 
Reati Florini — ex Britannia regione quae est sita inter 
montana Retiae Curiensis prouintiae etc. Otilie. Tempo- 
ribus Childerici u. f. tv. Gotehardi cum mirac. Summe 
reverentie — impelrat. Maximini \>o\\ £tipu*. Mariae 




612 



Magdalena* Anno ig. pass. vel. resurr. Dom. plus 

minus 749 regnante Ludwico regum piissimo necnon 
filio eius Karolo viguit pax — Burgundiae Gerardus. 
Sigismund* regis. Sepe dominus — restaurantur. Gerdru- 
di», lg. venerabilis, 1 ©rite. GengolfL Vir itaque u. f. tu. 
Mai 11, 644. Ruodibertu Oriundus est — iugiter 
rbpt&mifö. Tann Hodierna u. f. w. Canis. II, 2, 356. 
C c I 6. V. S. Othmari. 

C c I 9. chart. V. Meginradi Augiensis, Wolfgangi. 

C c III 1. mb. fol. s. XIII. S. M. in Gaersten. Gesta S. 
Reinig ii. „Sigmarus nomine non raerito. V. S. C ho- 
ne gundis. Mundane conditor etc. Kx preclaro etc. 
»gl. Mon.SS. IV, 790. Passio S. Math iae mit trr Io- 
ventio 1127. 

C c III 7. mb. fol. s. XIII. «uf brr rrften ©rite s. XIII ex. 

Fertilis Austria. regna geris tria. marchio. dux. rex. 

Sunt ea copia commoda plurima. sanetior hora. 

Suscitat advocat edocet adtrahit ad meliora. 

Inperialia monera talia conveniendo. 

Austria suseipe dilige vivere pace froendo 

Hoc duce principe, terra vales bene. robore forti. 

Ense suo. fugias latro te cito subtrahe morti. 

Fortis in adversis. Otaherus alter ut Hector. 

Höstes prosternit. dat opem celi tibi rector. 

Laude calescil corpore crescit viribus ille. 

Sint racioni conditioni gaudia mille. 

Princeps australis cleri pater est generalis. 

Est formido malis Tultus suus imperialis. 

Pace reformata manet Austria tota beata. 

Plebs tibi mansura plures res est habitura. 

Huius in augmento ndei. ducis ipse memento. 

Quisquis ad allare cupiens missam celebrare. 
Sulpicii Vita Martini, Briccii, Lamberti. „Si pa- 
ganorum etc. Igitur b. L. oppido u. f. w. Oudalrici 
Don Serno. 

C c IV 1. mb. in q. V. S. Martini etc. auet Sulpicio. 
s. XII. *V. Berhtoldi abb. Gaerstensis a. XIII. V. Ni- 
kolai. 

C c IV 10. Roberti hist. Hierosol. (manca). 

C c IV 18. Passio ChyUam. 

C c V 5. Roberti bist. HierosoUmtana. 



Digitized by 



«inj. 



613 



C c V 7. mb. fol. 8. XIII. Heiligenleben. »Istam librom 
scripsil Romanus S. Lamperto in Suben. tt Passio Wenezlai. 
Crescente. Fkriani, Pez SS. I, 36. Rudberti. Canis. II, 
2, 356. 'Severini (Ante hoc ferme. regibus. Ästuris. co- 
magönis flbergeför. chumberc). Transl. S. Benedict*. 
Mabillon Acta SS. II, 352. V. Eucharü Valerii et Ma- 
tern*. Acta SS. Ian. II, 918. Maximini Don Stipti*, ohne 
brn Prolog. Corbiniani Don Hrtbo. Vita et transl. S. 
Severini Colon. Dominos redemptor etc. Qoi beatissimi 
etc. Cvniberti. Temp. Dagoberti etc. Goaris, Acta SS. 
Inl. II, 333. Hylarii Don gortunnt. Miracula S. Virgilii. 
Quadam die in mnro — tomolura recepit Sfuf brm 
lr|ten Slotte fleht ein jiemlich unDerflänbliche« *©fbtcf)t 
auf grirbridj« be« Streitbaren &ob Don gleichzeitiger $anb : 
„Accipe — cecidisti." 

C c V 13. mb. fol. s. XIII. „Romerii montis" b. i. au« 
Saumgartrnberg. Heiligenleben, ganj übereinfttm* 
menb mit Cod. Zwetl. 72. Am (Snbe fleht no<$ bat 8e* 
ben Heinrich« II Don Äbalbert. 

C c VI 8. V. S. Hermagoras 

C c VII 7. mb. fol. s. XIII. „Uber S.Marie virg. inPoum- 
gartenberge." V. S. Remigii Don Hinfmar. 'Seoerini. 
Corbiniam. Swifätn beiben fehlt quaL XVII. Äuf bem 
legten Statte ein 83erjeichni§ ihrer 89ibliot£ef — unbe* 
beutenb. 

I. o. 7. mb. q. s. XIII. bezeichnet tDie bie Dorige $anbfd>rift; 
aufjerbem fleht Don neuer $anb über bem Anfang: Montis 
Romerii tDie in C c V 13. Inc. prefacio Honorii in Can- 
tica canticorum ad Symonem abbatem. Symoni donum 
sapientie .... Honorius .... Quia predecessori tuo b. in. 
venerabili abbati Counoni libram David ulcunque expla- 
navi u. f. ro. Derfelbe Kommentar beftubet ftch in I q 12, 
aber ohne biefe 9tamen. 

I. p. 2. Sulpicii Severi V. S. MarHm. Epist Urbani II 
ad Ivonem Camotensem. 




614 



#attbfd>rtft«t beö »enebiftinerfKfts Ct. tytttt 
in <25aljburg. 

»ergl. «r$it> IX, 481 — 484. 



IV, 25. ch. oct. toon 1460. Da« SJairiföe 2anbre$t ton 
1346, Samflag na$ obriflrn tag. Dann brr Saufen« 
fptegel, 3 S9üc$er Don 53, 54, 83 Capitein. //De« 
trügen ®eifl« mpnn geflerfc$ u. f. tv. 3u(e|t: „Das pued? 
fagt Don brn regten unb rren ber purger unb brt ftat 
Salzburg unb tyt t>on alter &er Carmen ftnbt mit brr 
fältgrn fuerflen gunfl unb rabt unb &ilff." 

V, 32. oct. s. XII. «uf bem erften »latte fle$t saec. XII: 
Ad Gurk. Honorios super cantica canticoram. Vitring 
Augustinus super psalterium. Oziach Iohannes elemosina- 
rius. Eppo de Gurrenz Gemmam anime. Reginh. cl. su- 
per psalterium. Dann folgen 33erfr Ade peccatum — 
tartara merenL Änfelm, Cur Deus homo. Sermones S. 
loh. Chris, in laudera b. Pauli apostoli. Hermannus Aug. 
de mensura astrolabü, too bie plana spera beS ffrolomru* 
wazzalcora genannt wirb. *19 93fr ff über bie $abfu$t 
{Horns, mit »ejie&ung auf $einric$ IV unb Sigbert. 
Roma caput mundi — ira tremendi. — Ordo $cclesiasli- 
cus. Scriptum Lanfranci viri religiosi Longobardi primi 
abbatis Cathmensis quod per inspirationem S. Spiritus 
rogatu diseipuli sui Paterbrunensis canonici et communis 
$cclesiae utililate induetus contra Beringerii Andegaven- 
sis bis peiuri hereticam pravitatem edidit Äuf bem lefc* 
ten »lattr ber * S3 rief be« ®rjb. SBalter mm 9iat>rnna 
an Äourab toon ©aljburg über bie 8Ba$I Snnocrng II. 
Quoniam quidera vos — intimare curate. Valeas semper. 

VI, 5. ch. oct. s. XV. Nomina Rom. imperatorum bis auf 



num — Präge pnmo intoxicatur. Arbor dueum Auttrie 
etc. Ex cronica Salzeb. ecclesie, furj. Circa annos D. 
580 Hildebertus bis 1467. Dann Non arbitror u. f. w. 
au« $onoriu«. — Jturje Ännalen 70 — 1429, saec. XVI. 
Nomina summorum ponHßcum bt« 1464. ©rjbifödfe ton 
©aljburg bt« 1465. Sifööfe von Gfnemfee bis auf 
Sernfcarb ron Äraibnrg. 



Sabisla« Jtob. Iolius primus cesar 





<2aljbnrg. 



615 



VII, II. mb. fol. s. XIV cx. Dominus Georius ep. Pata- 
viensis donacit nobis (13)99. V. S. Severini. @timmt 
meiflen* übrrrin mit ber SSiener $aubf<$rift Sal. 225, 
bringt aber manage neue geiler 5 bir beiben Srirfe feb(en. 
f. 23. Passio S. Tradperti tote in ben Actis SS. Apr. 
III, 426. *u<b mit ben »erfen am S<$ln§: 

Tempos si poscas quo scripsimus heo, ita noscas. 

Millenis decies septem. ter tresque docentis 

Annos adteies. in carne Dei venientis. 

Abbas Wernherus tunc rexit martiris edem. 

Verna Dei verus. sibi qui det in elhere sedem. 
*lbt ffiernbfr« Xob ift aud) im 9lefrolog be6 ©aljb. Dom* 
fapitel* gum 2t. JDct. angrmerft. Officium de b. Maria, 



com Cod. I. be* Hrdjio«. 
VIII, 7. mb. fol. s. XII. Excerpta de iure canorüco. 1. De 



Dbne befHmmte Unterföeibung ber Sucher. Äm @nbe tft 
no$ (tinige* jugefügt, au$ einrllrfunbe 00m $ropil Stob» 
bertuft, ein Stecept für bie ®id)t, unb bie gormatn SJifcbof* 
D. bon $affau an Chr. bon Hugeburg für ben $riefler 
©umpolb. Die @<briftjügr finb alter a(* SSifajof Ctto, 
toe«balb bie Stamen wo&l Dba!ri<$ (1092 — 1121) unb 
Grmann (1096 — 1132) ju ergangen ftnb, fo baß ind. 5. 
enttoeber 1097 ober 1112 ifl. Die übrigen 3ablrn ftnb 
berborben. 

VIII, 15. flein fol. s. XII. 3b 0« 9>anormie mit bcr Jöor* 
rebe: Exceptiones ecclesiasticarum regularum. 3ulf&t fmb 
einige jtanone* bon Sugeuft Conc. Rem. u. a. jugefügt, 
bann Leonis papae exeommunicatio invasorum bonorum 
eccl. in Francia : Indicatum est etc. 

VIII, 18. q. s. XII. Beda de proverbüs Salomonis. Ttx 
SSrief „Seomar*" bon $)fontrraffino, unb *Urbau« III. 
©rief über bie Söabl SRangolb« jum 8bt bon Ärememünfler. 
Cum nostris fuisset — providendum. $ierau* gebrntft 
bei f)ej Thes. VI, 2, 33. 

IX, 2. fol. s. XIII. Godefridi Vit. Pantheon. gnt&ält 
aujjerbem 'ein päp|lli<bf* Üroftfmreiben au ben jföntg oon 
Ungarn über ben ©nfafl ber Sartaren. Luclum Uni- 

5eniti sibi — poterit edoceri. Dann ®ebi$te de nummo, 
e femina unb # ein* bon 35 ©tropben über bieXartarrn: 




episcopis. Ex conc« 



Ut prime sedis episcopus. 



Digitized by 



616 



®<üjbntg. 



Manet ante oslium deus ultionum - Macolas pecca- 
rainum. 

IX, 3. f. s. XII. Liber Roadperü Tuic. abb. de rictoria 
verbi Dei. Da* rrftr 99Iatt enthält au§er einigen Seifen 
brn •©rief 83ictor« an (Srjb. (ibrrbarb gegen gleranber 
III, mit ber Ginlabung, )um Concil $u fommen. Divinis 
hamanisqae rationibus — noster instituit. D. Taurini 
17. Kai. Febniarii. Vm (Snbe ein 'jtatalog brr SJiblio* 
tbef bon ®. $rter 8. XII ex. 

IX, 8. Augustinus de Trinitate. Äm Änbr eingetragen 
einrieb« VI »rfebt au ©rjb. Wbert, brn *bt $err* 
grin fton 25. $ettr ju fä)ü&en unb tym 9teä)t ju febaffen. 

IX, 20. 8. XII. fol. Hieronymi epistolae. 9m (Snbe ein 
•®ebia}t über brn Serluft be« b- 2anbe«. Plange Syon 
et Iudea — Lacrimas Tharsensis, mit 9?oten. 

IX, 32. 8. XI vel XII. fol. Hic libellus conünet flosculos 
ex decretis ceu vernanlibus pratis presulum Rom. con- 
ciliorum generalium nec non et specialium apostolica 
auetoritate roboratorum vel eüam quorumdam orlhodoxo- 
rum patrum dictis defloratos. ob varia huius quoqoe 
temporis incommoda humane inbecillitati imminenüa quid 
cuique in ecclesiasücis sit agendum paciendumque ne- 

Sotiis designantes. non minus quoque Cresconii Ferren- 
ique ut dicunt laudanda continens opuscula ob commo- 
ditatem legentium utilitatemque minus intelligentem pa- 
riter inscripta. S^aun ijt Ruotberti ep. Met formata ad 
Willibertum Col. eingetragen. Hic habetur concordia 
canonum conciliorum infra scriptorum u. f. w. £ann 
Epislola Cresconii ad Liberium. fcer ärrt beginnt : Chri- 
stum convenit maxime. 301 Sapitel. Dann t>erf<birbene 
Stationen obne Überfäjrift. Ep. Rabani ad Heribaldon 
Alcedronensem ep. unb nrieber 34 Aanonrft, wovon ber 
lefcte über 6bo. Ep. Rabani ad Reginbalden, 12 jtano* 
ne8 u. f. tu. wgl. Ära). IX, 482. Sitirt wirb u. a. 6i* 
erreft Laelius. 

X, 24. mb. fol. 8. XII. Moralia b. Gregorii papae. Ginge* 
tragen ifl ber merfroürbige *89rief ttr jb. ttbalberts 
an feinen $ropfl ©unbafir, brn CafteOan M. unb S. de 
Surberch über feine Steife naä) tterona , unb in brm fol« 
genben SSanb *Äleranber« HI 33 rief an bir Sologur* 
fer Eterna — subiacere, Radevic. ed. Urstts. p. 318. 




617 



s. n. früher im Vv$it>. @in« ber fogenannten frjbtf$öfU$rit 
itatentc^rn , 99ricfc unb Urfunbftt au* ber 3«t ber Srj* 
bifeböfe Crtolf unb $ilgrim II eut&altenb. 



Är<bio bon ©. $rter. 

H. saec. XIII ex. enthält juerft ba6 2rbcn Subbert« in 
brr etwa* überarbeiteten ©eftalt, tote r* bei Canis. ed. 
Basn. HI, 2, 340-344 abgebrueft ifh Sarauf folgen bie 
Breves noticie gebr. bei $anpj II, 19—33. mit ber 9iad>* 
riebt von ber üranMation @. JRupertt. f. 11. /nc. F. S. 
Kirnte. Canis. 287 — 297. f. 17'. /nc. K. S. £for- 
Aords arcfäepiscopi u. f. w. ^ierau« gebruft ebenb. 
p. 408—448. 

I. tfl na$ $errn b. Äocb * ©ternfelb , Änbib III, 104. bom 
Snbe be6 13ten 3<*br&unbert* 5 ber 3«M* boOfommen 
übereinfHmmenb mit VII, 11 ber S9ibltotbef. 

K. mb. Hein fol. Annales S. Petri, wie e* f<beint, 
saec. XII. juerft getrieben. Sie $anb änbert ficb 1131 
mit bem Quaternio, 1164 unb 1189 beim Anfang einer 
neuen ©eite. 1212 tritt wieber ein SBecbfel ein, unb 001t 
ba an wieber bäuftger, bo$ ftnb notb oft längere ©tücfe 
fortlaufenb getrieben unb augenföeiulitb copirt: fo na« 
mentlitb 1255 — 1268. Sann ifl 1268— 1327 erjt im 
löten 3ab*b- nachgetragen, unb noeb jünger ifl 1328 — 
1373. 1375. 1376 — 1398. $ter Voten bie «nnalen am 
©nbe ber ©eite unb ber Sage auf. Äuf ber folgenben 
flebt bou etwa« älterer $anb saec. XV. Bawaria qoe et 
Noricus — palacium imperiale. Invenitur autem — 
papa scribiL Cum autem — S. Blasii, wie bei Staucb II, 
420 — 423. Descripto ordine archiepiscoporum S. Pata- 
viensis ecclesie — ordinem redeamus. Tempore Boni- 
facii — interiit über 5Wa&omet. Clemens ep. s. s. Dei. 
Ad memoriam reducendo etc. Sr berbeijjt %b(ap. 

M. Der berübmte Codex Traditionom, welker au$ bie Ta- 
nten ber (ebenbeu unb beworbenen JBrüber enthält. Sine 
fo febr wünf<ben*wertbe juberläfftge Äuflgabe iß je&t Don 
funbiger $anb $u erwarten. flufjerbem ftnbet pcb barin 
p.2. *ba« metrif(be »erjeiebnig ber ©aljb. (Srjbifcböfe, 
saec. XI. $einri<b* II ©djenfung bon Äbtnunt 1005 
Dec. 7, bereit feböne« 'Original unberfebrt im Änbioe be* 



Digitized by 



618 



SJaljbnrg. 



ma&rt wirb 5 p. 16. Sflfuin« ®ebidjt Claviger etc. unb 
p. 29. Ordo episcoporum abbatomque lovavensis eccle- 
siae, buii berf. $aub bie auf #artttrig unb Sörjilin gr* 
fa)rirbrn, abrr nur Stamm cut^altrub* 



S3ibliotf|cr bee fi^ceumö in 2>aljbttrg> 



4. Loc. 25. ch. fol. 8. XV. Compendium cronicarum. 
Sapiens consiliora — pervenit ad coronain, nämlid) SBrn* 
jrL Drr SJrrf. fceigt $eter nad) folgrubrr Stelle: Ko- 
dein anno vid. 1322 Ego qui presentes corapilavi ac 
conscripsi cronicas, natus fui in festo Pelri ad Vincola. 
Cuius nomen propler hoc in baptismo fuit michi dona- 
tam. Anno vero 1334 in die Clementis de nocte seqaenti 
mare intumuit intanlum in Hollandia u. f. to. Do<$ ivirb 
rr ^trcf)it» VI, 210 anbere ernannt. 33gl. bie SBirner £®. 
Sal. 425. Äuf bftn ©inbanbe finb 2 Urfunbrn br« £on« 
flanjer Gondle, Dom 24. 3"H 1416 unb 22. gebr. 1418 
über bie #uffUrn. 

62. Loc. 21. ch. f. s. XV. Martinus Polonus, o$ne bie 
altr @efd)io)te, boc$ mit brr Papissa. Dir $äpfU mbigrn 
nad) berSJorrrbr mit Girmen* IV, im Jtert mit 3nnocen$ V, 
suspensara reliquit. Dir Aaifrr mit brm Stobr bre Könige 
t>on 9tat>arra, et sepultus. Dann Decretam concilii Con- 
stant. de communione sub ulraqae specie, Inquisicio he* 
reticoram per card. Bonaventura u. a. m. 

74. Loc. 17. ch. fol. s. XV. 3afob bon jtontgebofen 
Ctyrouif, mit brr 3"fd)rift: 1550. W. von Khanigsfeldt. 
Drr Anfang fe$lt biß auf Äbam unb @t>a. Der jtveite 
»bfa)nitt ge(>t bie auf SBrnjrle SBa&l, brr brittr bie 511 
Urbane VI JRütffr&r naa) 9tom, brr toirrtr bie auf 8ifd)of 
grirbrta), brr fünftr bie jum 2anbfrirbrn Don 1389. 
Dann folgt bae aty&abetifa)r Quodlibeticum. 

78. Loc. 49. ch. q. s. XV. Flores Temporom. Sam 
Bernardi Ungeri doctoris ex munificentia d. Georii Hasl 
capellani ecclesiae Rottenburgensis ; bann 1633 Chr. 
Besold ex dono d. Iohannis Frid. Ochsenbachii. Darauf 
Collegii S. Caroli 0. S. B. Salisb. 1657. — Marie 




®aljbnrg. 



019 



Hermannus ord. fr. minoram bi« 1349. ©fließt mit ber 
SBabl (Sünt&er« bon Stytoarjbiirg unb ben glageflanten, 
vitari precepiL Vujjerbem enthält bir #aubf($rift /fcfri 
hlesensis epistulaSy bir (Spnobalbefcblüffr be« Jtarbiual 
©uibo unb 3 Saljburger ^rooinjialfynoben. 



Äollegiatflif t SRatfee. 



Lt&ir traditionum neu regutrum ecclesie Mat. Et cromca 
minor Romanorum. 3n Quart, saec. XIV exeunüs. 
Uber birfr $anbfd)vift bat bereite $err r>. Äodj • Sternfelb 
berietet, «rcfrib III, 107. 304. Der erfte S^cil enthält 
Srabitioneu unb eine au« urfunblicfceii $Wa$ri($ten unb ge« 
f*i($tli<$en SJotijen gemifäte Älofler^ronif, bi« 1355, mit 
3ufafcen bon 1364. 1365. 1475, brrrn $erau«gabe too&l 
ber £ocaIgfföi$tr \\\ überlajfeit ifl 
p. 47. Reddilus deoarioram ecclesie nostre Matitzensis in 
plebe Anlhering u. f. n>. saec. XIV ex. mit fpäteren 3u» 
fafcetr, p. 111. Urfuuben, worunter p. 131. bir tum Ä, 
JJubtmg. SWit p. 183. beginnt ber jtoeite fytil, offenbar 
eine gan$ betriebene, nur angebunbe ^aubfdjrift. Sine 
Kopie babou beftubet ftc$ im SBtener flrdjib, Univ. 13. 
©« ifl bie fo fräuftg borfommenbe C&ronif bi« 1261 , f. 
oben p. 463. Sie ifl tnterpolirt, boefy o&ne eine Spur 
alter Vnnaleu, befonber« au« Hermannus Altahensis, boit 
bem unb Eberhardus AU. au$ bie gortfe&ung genommen 
iß. £ann folgt aber eine eigentümliche *gortfe|ung boti 
1305 — 1374, toobon 1328— 1374 in bie ©aljburger 
(Sbronif bon 3. $eter übergegangen pnb. Urfprünglt$ 
aber tuar ba« ©nbe föon 1358> ba ifl eine S&ronif ber 
iöifööfe bon $affau eingegeben : Cum sacrosaneta, tote 
bei Raud) II, 351 ofcne ba« curfib ®ebru(fte. ©. 352 
fr^It per longeva — factum est uU »uf p. 354 Coronas 
folgt p. 356 bi« adnotare; p. 354. Nunc restat bi« 
p. 355. vaeavit. A. 250 Philippus cum Philippo filio — 
exaltavit. 267. Eucherius u. f. \v. gafl nur tarnen unb 
9tegieruitg«bauer. ©übe : 



Digitized by 



620 



®aljbnrg.. 



1266. Wlodizlaos dux Polonie eligilur sed anteqoam 
veniat Pataviam, postulator in arohiepiscopom SalzW- 
gensem. Magister vero Petras vir prudens et litteratos, 
pedagogus ipsius ducis a papa datar in ep. Pataviensen. 
qui sedit a. 14. m. 3. Passus molta mala et fecit eccle- 
sie multa bona. äBojti üon )toritrr $aitb: qoi etiam 
primo fecit pontem Danabii in Patavia. unb saec XV: 
Tempore islius Castrum Matze donatam est ad Palaviam. 
1280. Wichardus ep. Pat sedit a. 2. m. 10. 
1283. Gotfridus Westfalus prothonotarius regis Romano- 
rum sedit a. 2. m. 3. 

1285. Wemhardus ep. Pat. sedit a. 30. Postea vacat 
sedes a. 7. Bene fecit ecclesie. 
1342. hat ZoM\a$x) Albertus ep. Pat dux Saxonia 
sedit a. 22. £aju t>on jtoeiter #onb : Qui fecit eccle- 
sie nostre Mal. multa bona ut apparet supra in litteris. 
13.. (Don jwetter $anb aufgefüllt: 60) Gotfridus Weiz- 

zenekker ep. Pat. sedit annis Bon )toeiter $anb ift 

nocb ^tnjugeff|t: Albertus de Winchel concorditer electus 
ab Urbano papa V confirmatus. 

hierauf folgen furje Vnnalen: 508. Hoc tempore gens 
Noricorum bi* 1339. Heinricus dux Bawarie rrater iam 
dicti Ottonis obiit Lantshuet ibique sepelitur, relinquens 
unum filium seil. Iohannem. gortgrfefct 1347. 1348. 1375. 
1393. 1395. 1396. Xann Bawaria u. f. to. baftfribe, 
toai am 6nbe btr Sbronif bon ®. $rter ftebt. $terauf 
folgt, tote f<$on ertoäfcnt, bir gortfefcung Don 1363—1374. 
»m ©<$lufi flehen bic SJerfe über bie @pottning »on 
»erc$te*qabem 1382. 

Tai „Cnron. Bawaricum eccl. Maticensis* , toot>on 
tinter 9>e§ena SRacblafi bie Äbförift au* einer Segentfrer 
$®. beftnbet, enthält nur bie befannten @tü(fe Bawaria 
quae et Noricus u. f. tu. mit einigen äufafcen, toorin 
i^affllo nostrae eccl. MaUcensis fundator genannt totrb. 
6« fcetfjt bariu : Severus imperator cum suis ab Algero 
duce Baw. in campo Brixinensi viriliter est prostratus. 



libro synodalium statutorum in bis verbts: Armo 27. 

Octobru habitum est conciUum in Newnhaim 18 scd. 
capitulorum. 



tiub bei Sboflilo: Hic est Thassilo de 




scribilur in 




621 

$aitbf<f)riftat ber UttfoerfttötsbtMiotljef 
in ©raefc. 



fol. 33, 25. ch. fol. s. XV. Alauns de planclu nature. 
Sompnium Pharaonis. Kern ars dictandi. Ad cog- 
noscendum modum et formam dictandi epistolam — et 
sie patet lilium rhetorice. Privilegium Johannis vallis 
falue comitis a Plutone sibi concessum. Sann u>irflt$r 
Urfunben. Infeudacio domini ducis Austrie Styrie et 
Kar. nämli($ «Ubrecbt* toon itarl IV, Seveld 1 348 Sunt 5. 
De adiutorio prestando d. Ludwico quondam Romanoram 
regi, SBertrag St. Susann« mit teil «5pcrjögeu t>on Öfter« 
xtid), ©öbing 13. Kai. Oct. 1323. uub Reg. loh. 506 — 
508. 223. 224. 299. De renunciacione ducatus Karin- 
thie per d. Karolum march. Moravie. D. etc. 41. Confe- 
deracio inter d. Alb. ducem Austrie et d. Kar. imp. cum 
esset marchio Moravie. D. etc. 41. Confirmacio seu ra- 
tificacio renunciacionis terrarum Kar. Carn. et Marchie 
per imo. Karolum cum esset m. M. D. etc. 41. — Quo- 
modo a. Andreas rex Ungarie domine Angneti consorti 
sue filie d. Alberti R. regis comttatum Posoniensem cum 
Castro Pos. etc. tradidit et donavit. D. per mauus Gre- 
gorii Albensis eccl. electi aulis (fo) nostre vice canc. 1297. 
4. Non. Nov. regni anno 8. — Fedus amicicie inter d. 
Karolum reff. Ung. et d. Rudolfum ducem Austrie. D. etc. 
1304. Quodrex Ung. non debet concordare cum aliquo 
nisi includat ducem Austrie. D. etc. 1314. Si aliqui de 
regno Ung. rapinas et spolia committerent in terris Au- 
strie et Styrie, quomodo sint corrigendi. D. etc. 21. De 
treugis habendis inter regem Ung. et duces Austrie etc. 
D. etc. 36. 

fol. 33, 38. ch. s. XIV ex. 3tf($t0&u<& Ä. Subtrigt 
t>on Staiern. 

fol 33, 95. Urf u nbcnab fünften, t>om 6r^. 3o&ann 
gefammelt; juerfl brr $ab6burgifd>eit in archivo eccl. coli, 
ad S. Mich. Beronae, barunter Reg. Rud. 12. Alb. 476. 
unb $etnri$6 VI Sntrfhtur für ®raf Ulrid) bon Biburg 
al* $ro))fi d. Hagenowe 8. Kai. lun. ind. 4 (sie), mit 
«bbilbunfl be« ©leget«, gerner Reg. Alb. 589. Kar. 1118. 
1139. 1140. 1195. Reg. Imp. 1147 (1015 Rotenberch). 



Digitized by 



622 



1149 (19. Kai. Mail 1015. Babenberg). 1345. — i>nn- 
xid) IV föenft ©eroltUborf an ®urf, 1066 s. d. Wirzi- 
burg. — Reg. Imp. 493. — Otto II faenft ©raf SBtl* 
beim ©üter am »erg Doberi* 9. Kai. Oct 975. ind. 7. 
a. r. 20. imp. 13. Conslantiae. — Reg. imp. 1847. Rad. 
317. 318. imp. 2670. 3679. unb anbere Oflerr. fhiütle* 
gieir, Frid. II. 874. 893 ('Drift, in SSien). 892 ( # Drig. 
im flänb. *n$it>). Rad. 290. 325. 478. 721. 754. 855. 
859. 953* 1044. Reichssachen a. 1298 n. 241. Alb. 81. 
610. 180. 457. 527. Reg. Heinr. VII. 7. 161 ff. 
<SnbH$ be* jtonrab SBenger au6 SSriren Sertbetbigung brr 
Deutföen gegen bie SSeföulbigungen be* Iacob Cauiceus 
Parmensis, an Ä. ®igi6munb gerietet. 

fol. 39, 29. enthält ein Necrologhan Secconense. 
fol. 39, 58. Äatfcrc^ronif (benufct bon Diemer). 

fol. 40, 8. mb. s. XII ex. Psalterium ex Interpret. Eu- 
sebii u. a. 3u(r(t Defloratio b. Ysidori in nominatissi- 
mis nominibus legis et evangeliorum. darauf folgt ein 
9te<$t6bu<$, tvafyvfätinüfyPetriExceptiones legum Ro- 
manarum, unb no<$ ein« mit bem Anfang: Qae sollemp- 
nitas in divinis et humanis legibus requiratnr. @6 fommt 



dicit namque religiosiss. et catholiciss. imp. Iostinianos. 
Testamentom non iure factum i. non sollempniter factum 
pro infecto habendnm est et hoc in constitntis. in co- 
dice et digestis. atque in novellis multociens invenitnr. 
Dann bie Lex Bawariorum mit bem $rolog: Moyses 
gentis hebree bie II, 20 enim daplum, bie folgenben 
SHättrr (tnb audgeriffen. SJoran fte^t ein ©tu* über 
2Rünjen unb üJla^e. 

1. 42 , 27. ch. s. XV. Dyalogas Gregorii pape . . . qaem 
scribi fecit d. Erhardus Widmer plebanos in Pischofs- 
dorff. — Honorius de imag. mondi (enbtgt Lotharias 
a. 13 regnarit). Martinas Polonus ed. I. dr nennt 
ftcf) de regno Boemie oriandas patria Oppaviensis. Die 
ftäpfle geben na$ ber Sorrebe bi« (Stent. IV, im Sert en* 
bigen fte: (Innoc. V) saspensam reliquit loh. XXI n. 
Hysp. a. D. 1276 sedit Die Äaifer btt est defanctas. 
Daun Com ecclesia Chremsmünsterensis a. d. Tassiloee, 
für je annalifhfäe 6bronif bi« auf bie fhettige jtaifer« 
tvatyl $riebri$6 unb ßubtotg« inter qaos discordia adhic 




legibus et canonibas approbamos. 




623 



durat. Hber ba« Eefcte ganj furj. Croräca ducum Au- 
strie. Quia tempore ducum Wabarie bt6 auf Den Job 
it. $((bre$t«. l/ec tun/ /iwfa palacü servanda in Ro- 
mana curia unb bann bat Provinciale, S9i«t&ümer u. f. ro. 
Darunter aud? $ier SSarbettrif. 

fol. 42, 35. ch. 8. XV. & a) to a b e n f p i e g e (. "$pe f>e6t fta) an ba« 
fa9ferleia)9tea;tyue($*fc. In nomine Domini. $err©ot(>itnelt» 
fä)er — grricbtf mit rea^t. §t)t tytbt fia) au baj le&en t>üd>. 
Da« crfl Kap. 3Ber Se&en rea)t ajünbfn wtü brr uoltg 
bifem püa) — fcerfdjtlt« nia)t bat/' Sann noa) ein Äbfafc, 
unb barauf Ä. Stubolf« Sanbfrtb mit ber Uutrrfa^rift: 
Ityfer (anbfribe warb gemadrt unb brr prief warb geben 
je brm &of in brtn concilio je 2Bier(*purd) an unfrr 
fratven abenbt in brr baflen (nätnlia) 1287, uub erneut:) 
a. D. m°. ccc°. L°. sexta feria sabato post nativitatem b. Marie 
p. Virginis. 3u(e|t Iacobi de Tranis Processus Luciferi. 

fol. 42, 57. rob. s. XII. au« @. SampreaH 3uerfl ein 
Kalendarium (A. D. 12&7. 4. Kai. Maii exustum est ce- 
nobium S. Lamberti in die S. Vitalis m.), bann eine merf* 
würbtge Darfieflung oon ®. Senebict« geben in Silbern 5 
ein ffltartyroloßtum, bie Diegcl , Privilegium Hainrici fun- 
datoris nostri uub ein fef>r reidje« SR c f r ologium. Gin 
jtpette« beftnbet jta) fol. 40, 44. 

fol. 42, 59. mb. s. XII ex. au« ©. gampreefct. Huf bem 
Jöorfafcblatt fle&t s. XIII. Hos historiographos in uno vo- 
lumine sed sub 24 (corrigtrt 23) librorum distinetione 

1 u 

conprehendere proposuit Hartwicus. Orosium. Ottnnem 

ni iv v 

Fris. episcopom. Romanam historiam. Iordanem. Trogum 

vi vn vi« 

Pompeium. Honorii chronica. Reginonis chronica. Livium. 
vnn 

Nicophorum vel Geor .... nodj eine 3fUc, bie Iriber au«» 
rabirt ifh 

Inc. hystoria Romanorum, Primus in Italia ut quibus- 
dam placet, 12 »üojrr bi« obsessam Adrianopolim acce- 
pit Incipiunt capitula de Gestis Francorum. Cap. 1. 
De origine ac geslis Francorum etc. LH. Quod Karolus 
pugnam gessit contra Hypericum — potestatem. Inc. 
hystoria Francorum. Principium regni Francorum — 
qui nunc anno 6. in regno subsislit. Incipiunt Gesta 
fheoderici regis. Theodericus natione Macedonum ex 
9lrrtto jc. X. 93anb. 41 



Digitized by 



624 



permissa Leonis — a Buccellino viclus nomen vilamqae 
amisit 

fol 42, 63. s. XII ex. au« ©. iampxtty, tüit einigt 
9t Otiten am önbe $etgen. Chron. Ottonis Frisingen- 
sis, bann brr SJrief be« $rirf!rr6 3obanne* an 9. (£ma* 
nuel, Visio Tnugdali, V. S. Bachumii uitb S. Albani. 
Inter Christi coostantissimos — fiant miracala. 3ulefec 
tvirb erjä&It, bajj Sr$b. 9iia)o(f ton 9Ramg ein Jtlofter er« 
baut fcabe; alfo itynliä) tote Canis. ed. Basn. IV, 158. 
Dann Officium SS. XI m. Virginum. 

fol. 42 , 64. mb. s. XII. au* ©. 2ambreä)t. Historia 
Barlaam et Iosaphat, bann *ba* metrifaje äJrrjfid?ntjj brr 
©rjb. toon ©aljburg bii 1168 iiub einige SBuuber 6. 
Gber$arb6. Darauf mit neuer Quaternionentäpluna bie 
®efä)iä)te be* Apollonius Tyrias unb bie HisL Golhorum 
bei (Sffe&arb, p. 115, 50 — 130, 61. 141, 63 — 
150, 31. safliciaL nunc ad describendam Saxonum hi- 
stoham stilus noster se convertat. p. 176, 20 — 1H), 
12. Hoc ordine Heinricus — deficeret. Venerabiiis iffi- 
tur Mathildis — secolorum amen. Finis adest libri fac 
me Dens ethere scribi. SBie bie !Dlüna)ener $anbfu)r. 
«rajiü VII, 487. 

Toi. 42 , 66. ch. s. XV. au* @. 2ambred)t. gormular 
für JReajtSgefcfcäfte afler «rt bei fanonifdben Stents , mit 
febr Dielen toirf lieben Kftenfhitfen. f. 124. Inc. fonnula- 
rium novum conpilatum per Hainricum de Lobenstaia et 
primo de citacionibus. Citacio inquisicionis fiende con- 
tra decanum Soliensem super inobediencia et irregulari- 
tate u. f. to. Sine fe&r beaä)tung6n>ert{>e $anbfa)rift. 

quarto 33, 61. ch. s. XIV ex. au* Ubine. Urfunbestbuä), 

toa(nrfa)etnlid) eine* Stotar«, $riüatfaa)en betreffend 

quart 34, 14. ch. s. XV. Registrum multorum mictorum 
bei $uflo toon Grimberg, f. Denis 1, 467. 
Mille simul cum ducentis annis conputate 
Octoginta pariter a nativitate 
Domini diecula presens est registrum 
Editum in Baubenberg rüde per magistrum 
Qui 6Uis scolaribus illud conpilavit 
Dum Gangolphi martiris scolas gubernavit 
Nicoiao HI sedi presidente 
Regnique monarcnyam Rodolpho regenie. 



Digitized by 



©raff. 



6nt$alt au$ no$ anbere ©ebi<$te, De victoria Christi 
u. a. m. 

quarL 34, 19. ch. s. XV. SBiener £Rc t, Rauch III, 
144, aber mit Vbtt>ri4ungen. 235 Gapitel. Dann bie 
$onb»efl Don 1340. @efa)rieben 1429 tum SBolfgang 
«melflorffer au* f)af[au. — Der $efa)ene Straft je SBprne 
je pa^emt elc. Das ftnb bie ©ffcq unb bp 3öl auf brm 
SBaffer in brr ©tat ju Kenrnburgflofter falben. — Re- 
ceptam contra pestilenciam. — 8$ermerf$t bie Dörfer 
bie in baS ®erid>t gehöret gen JUojlernenmburgf. 

quart. 35, 12. »ergebene* über, für, gegen SBiflef, 
$ufj u. a. 

oct 33, 52. ch. 8. XV. (Historie Romana.) Condita 
ergo a Romulo — Adrianopolim cepit. Inc. Getto Tkeo- 
derici regi$. Th. nat. Macedonam — amisit. 

oct. 37, 21. ch. 8. XV. enthält unter Dielen anbern ©tücfen 
junä<$ft naä) betn tractatas de regimine apura bie Geste 
Francoram, übereinfMmmenb mit fol. 42, 59. 



^aubfdjrifteit beö fliflerjtfitferfHfteS »ein 
ttittorit ©raefc. 



13. Epistolae S. Bernhardi s. XII exeantis. 

39. Chron. Ottonis Frisingensis s. XIL 

50. Passiones Sanctorum s. XII ex. barunter Vedasti, Si- 
gismondi regis, Chiliani (Foit vir vitae) unb Oliliae. 

56. fol. mb. et ch. mixtus s. XV. Martinas Polonas 
ed. II. Die $äpfle flehen abgefonbert üoran, bie 9?ifoL 
III nat. Rom. a. D. 1277 sedit. Dann toott anberer $anb 
furje äMograp&ien t»n SRifol. III, SWartin IV, $onoriu« IV 
— iaxta sepolchrura Nicolai III sepelitor. Sei SRartin IV 
fle&t: Haius tempore malta fuerunt dislurbia in Ylalia 
Apulia et Sicilia de quibus longa est narracio sed in- 
fruetaosa et ideo obmissa. Hic papa post mortem ipsius 
dicitor diversis sanitatum signis apud infirmos claruisse, 

41* 



Digitized by 



626 



Stritt» 



et qui scripsit dicit se hec vidisse. Xie tfdtfrr enbigen 
Conslantino VI, worauf naa) einem flciiifii 3u>ifd?mraum 
Romanum — defunctus folgt. 

$(tmi ©otfrib« Pantheon. Expl. liber Pantheon amen. 

Non venit ad portum qui ducit per mare scortam. 
3ulefct horologiam sapientie. 
69. s. XIII. Vitae Sanctorum. 3uerft S. Remigii aoctore 
lüncmaro, bann S. Stephani regis Ung. aoctore Car- 
tuico unb feine« ©ofcne« ßmcricfi. 3ulefct wuuberbare ®e* 
fd)id)te jweier ©euoffen unb Liber visionum in 150 Ga* 
pitelu. Huf bem ©inbanb fte&t Oscito, gayn unb bafür 
an einer aubern Stelle cein; stemuto, neuse; singultio, 
besehe unb hechse; nausio, spirtzzize unb spirtizze; 
sterto, sni. aemerfenewertj ift noo) ein £eutffl)er Äalen- 
ber bon 1373. 



^aitbföriftat be* «$or!jemitfKfts jit »otan tu 
®tct)ttmatl. 

9taö) bem .ftatalog be« granj ©u*man uon ®ien, 

t>om 3<i&re 1733, unb eigener Untermietung. 



8. Deutfa)e 39i6et, geförtrben 1467, mit einer Ctyromt ber 
ßaifer unb ?)ä>fte bi* auf Äarl ben ©ro§rn , o&ne ge* 
fajidjtliaje »ebeutung. 

9. 67. unb 74. enthalten ©regor* IX Defretalenfammlung 
nadj Iol. Caesar Ann. Styriae II, 866. 

11. mb. fol. s. XII ex. betrieben bon £iemer (Deutföe 
@ebiö)te. SBien 1849. (Einleitung), h>ela)er £ierau*, nebfi 
anbern Deutfajen ©ebiajten, bie Äaifer<$ronif $erau* 
gegeben bat. Den Sajlup büben *JDtto* bon grei« 
fingen Gesta Friderici mit ber gortfe|ung5 bie legten 
3 Sagen fmb aber au*gef($nitten. ©efa)rieben ftnb pe ton 
SBolfrang, iubenle Bernhardo preposilo (1185 — 1202). 




Sora». 



627 



12. mb. fol. 8. XII ex. grfdjrirben auf Äoflen beSfetöeti 
$ropfle6, enthält u. a. nad? ber @efc$i<6te Don Barlaam 
mit 3ofapM bie Passio S. Quirin i. ifatfo 5. Quirini 
marl. VIII K. Apr. cmus franslatio est XVI. K. Iul. 
ab Heinrico monacho dictata. Duo Quirini feruntur etc. 
Erant ex propinquis Pippini duo principes super princi- 



alter Otkarius Burgundionum dux fuit quem a prisco 
gens illa adhuc canens Osigerium vocat. $at bie ®e* 
ftyitye Don //Üeto" unb Diele SBunber. — 'Passio S. 
Tiemonis. Sann (SoKectaueen; SJerfr auf einen eifer» 
(listigen ^rieflet: 
Prespiter Algere libi consilium dare Vellern 

Si volles nostro cedere consilio. 
De muliere tua Walpurgi quam tenuisti 

Per longum tempus longa querela tibi u. f. to. 
Hoc in decretis pape Nasonis habetur 

Quod mulier plures possit habere viros. 
Hoc tu decretum firmum sub pectore serva 
Ne sis catholica pulsus ab ecclesia. 
fDtr^rrreS über bie 9comer unb bie päpßlidje ötirie: Roma 
reclamanti morem gere matris alumno u. f. n>. Sergl. 
Diemer, Deutföe ©ebicfcte XI. 
24. auf »efebl Äonrab« II (1282— 1300) geförirben , ent« 
l)äU Eusebii Hist. eccl. in 11 Sutern. Sann bie Don 
3u(iu6 Gäfar benufcte $au6$ronif Don Sorau s. XVI. 
70* ch. fol. s. XV. Iste Über rhetorica iudiciarii processus, 
seu eloquencie candelabrum iure appellatur. 3n 6 Sö- 
tern, Don SoncompagnuS, mit eigenen Briefen als SRufler. 
Stiele ©riefe ftnbrn ficfc and) in bem legten Zf)t\[ Don Aö- 
nt0 «Ibrec^rS gormelbudj in SEBien, fo bie föerj&aft rrfuu* 
Denen ber .ftömgin Don Ungarn unb $frjogin Don Dfler? 
reicfc; anbere föunen ed)t fnjn. Recilatus equidem fuit 
hic Uber, approbatus et coronatus lauro Bononie apud 
S. Iohannem in monte in loco qui dicitur Paradisus 
a. D. 1215, 7. Kai. Apr. coram universitate professorum 
iuris canonici et civilis et aliorum doctorum etscolarium 
multitudine numerosa. Item datus et in commune de- 
ductus fuit Padue in maiori ecclesia in presencia Ala- 
trini summi ponlificis capellani tunc A. S. L. venerabilis 
lordani Paduani episcopi, Gofredi theologt cancell. Me- 
diolanensis, professorum iuris can. et civ. et omuium 



pes. qaorum 




Bawoarie primus comes. 



Digitized by 



628 



Sorott. 



doctorum et scolarium Padue coDmoranciam o. D. 1226. 
ultima die mensis Martii. ©ine $anbf<ferift biffrt SBrrf* 
befinbet (td) in Sern (Är<$. V, 499) , rine anbere, wie 
4>err Dr. SBterfel mir mitteilte, in 9tonteraf|!no. »rrß f . 
Tiraboschi. Dann Don anberer $anb rin Sieiftttbu^: 
Rex pacificas canctoram it. f. to. Processus iadiciarios cum 

formis a. D. 1453. Darauf folgt no$ ein 9riff< 

ftrller, attfangenb Qaoniam in ante expositis. Die &amm* 
hing felbft tft boflfommen übereinftimmenb mit brr SBtenrr 
Philol. 61. f. 25—83. 3ulfjt fommrit 164 angeblich 
altrömtföe ©riefe, anf. Gaadeo plurimam. 

73. Stuf bem erjlen Statte eingetragen s. XIV. # De haereü- 
cis in Chremsa 1315. 

104. a. XV. Historia de quodam rege Franciae, ift ein 
Stoman. 

111. a. XII. ort. Libri 5 S. Bernhardi de Consideratione, 
ad Eugenium papam. Epistola Petri Cellensis ad abba- 
tissam Fontis Ebraldi: Inspector conscientiaram. über 
Bernh. Clarevall. de gratia et libero arbitrio. Traclatas 
de arte compotorum. Sinige SJerfe, j. Jfl. 

Hoc vestimentum tibi qnis dedit? an fait emptum? 
Eslne tnnm? — Nostrnm. sed qni dedit abstulit 
ostrum. 

Pontificnm spuma, fex cleri, sordida slruma. 
Qni dedit in brama mihi mantellnm sine plnma. 
Pauper mantelle, macer absque pilis, sine pelle, 
Si potes expelle boream rabiemque procelle. — 
Tunc ila mantellus: Mihi neo pilus est neque vellus, 
Et facerem iussum, sed Iacob non Esau sum. 
Daun 6 «riefe 3*>o«, unb allerlei ©rcerpte in f)rofa nnb 
in Serfen. In eos qui de forma oonfidonL Venus Pia- 
tonis translati de Greco: „Ulilitas monitis. Contra de- 
latores de necessitate mortis et conlemptu eiosdenu De 
paupertate. — Die *S riefe, tueldje in ben Gestis Fri- 
derici III, 7. II, 8. IV, 19. mitgeteilt fmb. Waa) «u« 
gen« III «rief fle&t ba* Certamen papae et regit *on 
Hugo Metellus (*n$i* VII, 1005). Dann Confessio /«•- 
briconu ep. Wirzib. Cum bene perpendo, obne gefa)i$t* 
itd)ett 3n^alt. Ruodigeru* de vamtate eaecuk: Fistala 
dulce sonat. De vamtate Scoti: Nuper eram locaples, 
enbigt wie ttre^tp VIII, 409. worauf aber nod? bif« Di* 
fric^on folgt: 




Sorott. 



629 



Ule pudor patriae me non impone tuentem 
lusticiae leges expulit a patria. 
gerner @ebio>te Don 3Maiimianu*, Sebulitt*, Srator, $m« 
bentiu« u. a. fcucfc Qhcerpte au* «ftoraj, Serena Doib, 
Sucenal. Tullios de amicilia. Seneca de beneficiis. 
83erf$iebene* Don Äuguflin, @. Sern&arb. 
Sine anbere beigebunbene $anbfa)rift enthält Hilarius con- 
tra hereses; eine britte s. XIV. einen Sractat de prepa- 
racione cordis, mit ber Unterfgrift: 
URad) gurten toerd)en gejem baj toot 
£a$ man brm f$reiber f($olt loenen tool. 
9taaj einer Sammlung $rebigten folgt enb(i$ no$ eine 
#anbfa)rift 8. XII ex. mit einem '^apflfatalog bt« 
auf älrranber HI, fyäter bejeic&net al« Cronica papalis 
Martini, unb bon berfelben $anb Snnalen bi« Ii 97, 
nämlicb bie SWelfer mit 3ufäben, tote in ber ©arflener 
#anbfdjrift unb Vbmunter gortfeftung. 99enubt Mon. G. 
SS. IX. 

115. Caesarii historiae in partibos 10. 

13?. Kpislola Nicolai abb. JMellicensis, Petri prioris et 

totius conventus. 
135. Saluslii bellum Iugurthinum unb Kpistolae Casparinae, 

ein »riefflettfr. 

147. Passionale Sanctorum s. XIV, o$ne gefo)ia)tlidVn SBertfc. 

151. mb. 8. Suf bem erjlen »latte einige Berfe unb Sie* 
cepte; au$ $ro|)^e^eiungen be« SWapfler Sfcealertu« brr 
grojj ©ternfe&er au« Snngelanbt unb jto $abatt> gepraaj» 
tigert. Sann s. XIV. Seneca de remedits fortunae. 
f. 5. Ep. S. Bernhardt Multi multa sciunt — solem iu- 
sticie d. n. I. C. — Summa fratris Simeonis de Busco 
ducis : Summula de summa Reimundi prodiit ista. No- 
vus Cato. Incipit hic Calo preponens dogmata nato. 
Tractatus de sectie hereticoruvu darauf beginnt eine 
neue, nur beigebunbene $anbf$rift s. XIII vel XIV. 9ladj 
einzelnen 9tott&en de excidio Troiae u. a. 'Chronica Mundi 
bi« 1277, b. i. bie Annales Salzburgenses, julefct Don 
berfdjiebenen Rauben gefa)rieben, o&ne jrboa) barum Ori« 
ginal ju fcpn } bann noa) ein übrig gebliebene* Statt be« 
taju ge&örenben Äatalog« ber ©r$bifa)öfe. 

195. 2>erfelbe »rief ©. SJern&arb« tote in 151. unb Hono- 
rius de imagine mundi. 



Digitized by 



630 



Borats. 



19*. Summa sacrificiorum etc. Item pars epistoUram ma- 
gistri Petri Blesensis. 

199. «uf bem ßiitbanb ein 'gragment einer |>äpftli$en »ufle 
über bie Sermäblung M ©rafrn SWein&arb mit SRarga* 
reta tum .Kärnten. „Nuper per etc. Tann bat •Chron. 
Reicherspergense bis 1191, bon allen anbrrn $anb* 
fd) riftrti abn>ei$enb 5 ftatt brr fRa^ric^ten bon 9tei<$er6berg 
ift bir @rünbung6gefd)i$te bon ©effau eingeföoben. 6* 
füllt 3 Sagen, jrbf bon anbercr §anb5 bon brr bierten ift 
110$ ritt fe£r eng betriebene* SJlatt bor^anben, beffrn 
©egenblatt auSgefönitten ift. 

200. Calendarium mit gef$id)t(t$en Statuten über Sorau. 

209. Legenda Sanctorum 8. XIII, in $rebigtenform. 

210. beSgl. s. XIV. bon Fr. Iacobus. 
216. Historia tripartita. 

225. Breviariom cum necrologio. 

236. Decretum GraUani na$ Ial. Caesar Ann. Slyr. II, 866. 
267. s. XIV. Incipiunt cronica ab inido mundi, woju bann 
jfmanb getrieben &at Honorii. ®on§ abnli$ ben SBirner 
Jflanbföriften Ree. 713. unb Hist prof. 10. »ei 1283 
fängt eine neue $anb an, unb bei 1284 trieben bodj ift 
ntdjt Cnginal, obwohl nic^t lange nacbfyer geförirben. 
&igrntbümli$ ift nur ein fleiner 3ufa( am Chtbe. Vuf 
bem Siubanb beftnbet fi$ ein gragment au6 bem tteuntnt 
ober jebnten 3abrbunbert: 

(G)LOVPISTV IN GOT FATKR ALM AH 

ent in sinan sun den chri 

in den aui (hun ah)tum k . . . . 

dri eines g lmahtig .... 

himil e rd . . . q . . . . 

almahtigin fater . . . 
9l$n(ic$e gragen finb tne&r bor&anben, bo$ ftimmt feine 
biermit überein. 
271. Martyrologium Usuardi, scriptum 1447. Regula b. 
Angnstini. Constitutiones in concilio Lugdunensi Greg. X 
super reformatione Terre sanete; Frid. archiepiscopi in 
Salzburga; Gwidonis in Wienna; Frid. II arch. Salzb. 
1281, Rudolfi 1288, Khunradi 1298, Pilgrimi 1386. 
Gregorii X epistola ad imp. Grecorum ex concilio Lug- 
dunensi. 

274. Catalogus ornatus ecclesiasüci quem Dilricus hic loci 
canonicus et custos, subinde prepositus, in resignatioae 



Digitized by 



Sora». 



631 



sai officii sab d. Chunrado prep. (1282—1300) reliquit. 
Item catalogus librorom quem idem reliquit. ©ebrutft 
unb erläutert iu fiäfar« Annales Slyriae 11, 861—869. 
276. Statuta bei ber SWeformatiou t>on Sioxaw borgeförieben. 
1433. 

294. Dialogas inter clericum et militem de contemptu re- 

f[alis aulae. Dial. inier clericum et magislrum. Conso- 
atorium afüicti clerici. 
299. lie Mannten SBiener Souftitutiouen bee itarbinal 
©uibo bou 1267. ferner Iohannis ep. Tuscul. Herbipolt 
1287 feria 4. post Letare; provincialis concilii archiep. 
Friderici et Chunradi 1304. 1310. 
330. Vita S. Elisabeth s. XIV. 



$anbfdjriftcti free öenebiftuterfKftrt Vbtnunt 

»ergf. *n$ib VI, 162 — 181. £ie bort gebrausten 9tnm* 
mern ftnb fcier eingeflammert/) 



I, 1.2. s. XI. Byblia tota in 2 maximis voluminibus quam 
dominus Gebhardus fundator predicti monasterii eidem 
contribuit, tote e« in $eter6 bon «rbon Katalog beifit. 
Jöorne ftnb eingetrieben *83erfe über bieJ?olge ber örj* 
bifeböfe bon Salzburg unb ber 8bte bon 8b* 
munt, s. XV. Severe ftnb bei $ej II, 210. gebrueft. 

1. (1) mbr. fol. max. s. XI. Passionale, aufjrrorbeiulidj 
fiön getrieben, in 2 Solumnen, auf t>ortreff(i$em tytv* 
gament, unb bo<$ bou* geiler, beren feiner corrigirt ifh 
© fcauftg, and) ü. ob; enthält f. 54'. Passio S. Cohm- 
bae virg. Eo tempore — Senonas die pridie Kai. Ian. 
f. 98. *V. S. Severini. 109. Hylarii auet. Fortunato. 



•) Die Hummern ber jrfeigrn ^titffttfltin^ xüffxtn t>on brr fcnorb» 
nung be* frühen Sibliot^far« Slrnrbift &tabetyofer $cr, ©er* 
faffer« be* flrifig gearbeiteten Jtatafogeft. 



Digitized by 



632 



Äb«Bttt 



116'. Mmtri aoct Fansto. 219. AdkdberH, Mon. SS. IV, 
577. 283. Bomfacü. Teaporibus — sepulta est Sic 
quoque etc. 

2. (2) Pars altera, rtttfcält ®allu«, (Kolumban, $i(a* 

riu * ©oii $oictirr6. 
13. Legendi Sanctorura, mbr. fol. 8. XIV. 9tu$t« Don 9t* 

brutung. 

15. (4) mb. fol. naz. s. XII ex. SBfltcftronif, brrra 
Gnbf frblt, ber lefctf Äbfafc fangt an: Anno inp. Con- 
sUntini XI mortaas est Muhauias prothosirobolas Sarra- 
cenornm qnl fnit pretor annis XX et amire foactus of- 
ficio annis XXIIII. Sprint Original ju frpnj am San* e 
Bnb 3ufa(e Don ganj a\)r\U&ti 6anb unb ä(n(i$ brnrn 
in brr $anbfo)r. M Chron. Ott Fris., tceldjrt frirrin biet 
benu(t tft. — Anfang: In principio erat uerbon. £ann 
Don brn SBfüaltrrn. Sexta ab adoenta Christi nsqne in 
finem secali. preclara Iohannis precursoris baptismate. 
et nooo ac inaadito uirginis parta. ac pro tociu mundi 
salute salnatoris Christi passione et resorrectione ac apo- 
stolornm eorumdemque soccessornm doctorum predtcalione 
et Octaviani Augusti ac successornm eins Romanoran 
imperatorum monarchia; habens usque in presentem aa- 
nam a predicta Christi incarnatione annos 1187. sed et 
indictionis quintae ao solaris cycli 20. habens annm. 

Sui est imperii Friderici imperatoris annus 33. regni aero 
6. epactas 9. concorrentes 3. et annalem litteran I. 
posterius punctatam sibi nendicans. Usque ad huac 
igitur annum compulanlur a decesso Constantiai 
Magni 846 anni. a Karoli quoque Magni obitu 375. ab 
OUonis Magni primi Teutonici imperatoris morte 203. a 
proxima eclipsi solis. quo facta est in Augnsto meose 
sub Lothario imperatore. 55 anni. a proxima expeditione 
Chanradi Romanoram regis et Ludewici Francorum regis 
41. a priori expeditione Gotfridi ducts et Boemundi 
Ipuli 93. Hic est etiam annus in quo domnus Urbanos papa 
ao hac erumpnosa uila 12. Kai. Nou. migrans, successo- 
rem reliquit Gregorium VIII. sanctae Romanae ecclestae 
cancellarium. qui prius Adilbertus dicebatur. (3ufafc Don 
wenig Dfrfa)ifbciier untrn am Maiibr: cuique octo 

tantum sepiimanis perfuncto et mortno successil Clemens 
Prenesline ecclesie episcopns qui prius Paulus erat nun- 




ttbmitnt. 



633 



cupatus.) et in quo in transmarinis partibus orientis. pecca- 
lis nostris extgentibus. Saladinus monarchus Sarrace- 
norum exercitum Christianorum optinuit in prelio et Om- 
nibus penä Christianis trucidatis seu captis. rege quoque 
lerusaiem capto, sanctam crucem nichifominus cepit et 
in Babiloniam asportauit. 

V. Hystorias igitur rerum gestarum ab Adam etc. 

16. Irimberti abb. Admunt. in Regum. mb. fol. s. XIII. 

17. Irimberti abb. Admunt. in losue, ludicum et Ruth. mb. 
fol. s. XII. flcfdjrifben Don ben Tonnen Regilinde uttb Ir- 
Aingardis. ^luf brm erftrn Statte m. s. XIII. ©regore IX 
SuDc contra Tartaros. Düecto filio suo priori provin- 
dali frairum predicatorum Thetonie S. et A. B. Vocem 
in excelso etc. D. Later. 10. Kai. Iul. pont. a. 15. — 
2. Non. Octobris facta est eclipsis solis a. i. d. 1241. 

19. (5) ch. fol. scriptus a. 1425. Dttofar b. $ornecf. 
8m ©a)lu| auf 3 Seiten djronol. unb fleneal. Slotijen 
über ßfterr. gürjlen oon 1273 bie 1420. 

24.25.(6.7) 3tt)fi 8änbe be* bekannten großen $afftona(e; 
aufteilen mit befferen 2e«arten, aU bie anbern ©retnplare, 
bo$ im @an&en fehlerhafter. 3« 25 ftnb borne 99 riefe 
au6 ben Äreujjügen s. XIII; ber be« Semplermeijler« 
Sietria), 1187, bei Baron. $. 4. 2)ann: Nunciamus vo- 
bis domino Archumbaldo mag. hospitalarium Italie u. f. tt*. 
gebrittft in Ansberts $ertd)t über ben jtreitft$ua, griebric^e I 
ed. Dobrowsky p. 2. unb im Chron. Reichersp. 1187. 
„Inclito ac feliciss. domino R. D. G. Ungarie magnifico 
regt .... G. eiusdem gracia Mnntis ferrati marchio .... 
ceterique nobiscum Tyrum defendentes, grbrutft bei 
Denis I, 741. R. patriarcha u. a. an $onoriue. Marl. 
Göll. 5, 1479. — S. de Ionvilla u. a. an benfetben. 
„Cum pro liberatione etc. D...Id. Nov. 3u(efct: A.D. 
1299. Nova venerunl Venecias per duas galeas venien- 
tes de partibus ultra marinis etc. Über bie Sataren. 

58. Homiliae Godefridi abb. Adm. in festa. s. XII. Ed. B. 
Pez Aug. Vind. 1725. fol. 

62. Eiusdem sermones ab Adventu usque ad omnium San« 
ctorum. 

63. 73. Eiusdem homiliae. 

89. Cassiodori bist, bipartita s. XI. 



Digitized by 



634 



Stbrauut 



94. mb. fol. s. XII. SJorgebunben ijl saec. XIII. Passio S. 
Mathie ap. nebfl ber Translaüo, anfangt ä£nlt$ tote 
Acta SS. Feb. III, 445. Dann M&acula = Pez Thes. 
II, 3. p. 7 — 26, aber me$r. Bon t>erfa)tebenen oft toed* 
feinten $anbeit gefa)rieben. 3h ben Mon. SS. VIII, 231. 
mitgeteilten füge idj folge nbe SRotijen • sollempnitate apo- 
stolorum in qua ob reverentiam b. Petri captivi absol- 
vuntur. 

. . . interim tarnen plurima medicamina apposuit , ludeo- 
rum quoque aaxilia ac vetalaram carmina, set nichil ex 
bis remeaii salataris aeeepit. 

vir de Bunna qoe et Verona. Apternaco qui regalis est 
locus. Traieclo quidam oriundus .... morbo quem im- 
pacientissime ut Brabantinus tulerat, exemptus esL 
Platea Treveri quedam carnificum est, unde et nomen 
obtinuit. in qua et ego parvulus cum senatore quodam 
nobili mansi. — Tempore quo Gaufridus abbas cuius 
sub nomine Gesta S. Matbiae versifice scripta dedicari- 
mus monachum professus est quidam paraliticus de 
Tulpiaco regia quondam domo veniens, meritis apostoli 
salutem consecutus est. Xit eigcntlidje ältere $anbf<ftr. 
enthält Pass. S. Ermachorae (Acta SS. lal. III, 251.), 
Florian* (Pez SS. 1, 36 etwa« umgearbeitet), QtänänL 
Sanctum atque perfectum — 8. Kai. IuL post etc. Be- 
mgm. Eodem tempore Aurelianus — Kai. Nov. regnante 
etc. MarceUi. Beatissimus igitur — migravtt ad Chri- 
stum. 

Huf brm lefcten Statte s. XIII. \JHagelieber um grte bri<$« 
bet (Streitbaren Sob, mit 9toten, gebr. bei $ej SS. II, 
398. 399. 

128. mb. s. XIII. „Aurora, huius prineipium est biblia de- 
picta et continentur in eo multa in eius prineipio signata." 
wie e« in $cter6 Don Ärbon Äatalog fceijjt. 9m 3ö)lu§ 
Galterii Alexandreis. 

143. (12) mb. s. XII. V. S. Mauri auet. Fausto. V. S. 
Symeonis stylitae. 

150. Hm 6nbe Fragm. Necrologii s. XII. 13. Kai. (Dec) 
Weruherus abb. (Gottwic.) rotlj. 10. Kai. Outa com. Chuo- 
nigunt marchionissa. 9. Kai. Adam abb. de Rberac »ob 
jüngerer $nnb. 7. Kai. Ekkebertus abb. (Swarzab. f 1075.) 
rotty. Xit anhext Seite ijl aufgeNebt. 



Digitized by 



9tbmnnt. 



162. Canones s. XI. Anshelmus Luc. contra Wicbertura, 
unboflftänbig. 

164. (16) •Chron. Ottonis Frisingensis. 165. (17) £tr 

JMrrfe auf brjfm $ob, Gesta Frid. IV, 11. 
174. (18) 2. Inc. explanatio quam fecit WICHBODO pres- 

biter domni Caroli imperatoris in Exodo. 6. XII. 

184. (20) s. XI. Martyrol. Huswardi. 4) *Necrologium. 
225. (22) mbr. fol. min. s. XII. enthält uod? außer brn 

3(rcf)it> VI. angeführten $riligenleben V. 8. Getto fevae. S. 

ig. Genovefa — fulgenli virgini etc. Preiecti. Superna 

— patienüae. Gengolfi. Veneranda — et vitae etc. 

Medardi. Bealissimi — nostra preterit nt etc. Bedae. 

Munusculum etc. Burchardi ep. Terrenaram — migravit 

ad caelom etc. 
231. (23) Cassiodori Variae, s. XII. 

248. (24) mb. fol. s. XL *V. Severini bon eugiwiue, 
Corbiniani unb Emmerammi bon Mrtbo. SS.mar- 
tyrum Agaunensium. SS. pass. mart. qui Agannom — 
virtus Operator. Quomodo pignora S. Hermeäs de Roma 
huc advenerunt (nadj Salzburg, nämlic^ bur<$ Liuphram- 
mas 851). Sanctorura — Kai. Iol. ubi etc. 

250. Vitae SS. s. XII. o&ne »ebeutuug. 

267. (25) s. XII. fol. Metelli Quirinalia ed. Canis. 
III, 2, 117. aber frier ift tne&r: Sexta pars Quirinalium. 

Peri Paracliton sive de advöcatis. 
De imquitate iudicum et advocatorum. Flectens omnia 
etc. Sorgen ifrrrr frutnmru SBege brauet fr au$ freb«« 
artige 83erfe, närntid? bie ficfe audj rütfwart« ober nmgr» 
ftrUt lefen laffen, n?at bunfc S9u<$jlaben über ben SBörtern 
bejeicfrnet ijl. 

Nos igitur factis primatum retrogradatis 
Vel propriis volis oblique scilicet actis 
Vel gravibus votis divino robore victis 
Retro flexile causa» versu dicimus ipsas 
Ut latebras cancri vestiget formula cancri. 
Sie frier erjäfrltcn ©efdncfrten ftimmen ftum £freil übercin 
mit ben bon Üfreobor SRaper mitgeteilten im 9nfrit> ber 
SBiener «tf. b. SB. 1849 II, 342 ff. 
De adcocaio qui demone correptus villam pretorianam 
cum appendien* 70 mansuum reddere conpulsus e$t. 
(Später freifit bott $er$og Arnulf: 



Digitized by 



636 



ttbmnitt. 



Dax talerat terras Arnoidas pesüfer Utas 
Nisus scandere vi non lectus culmina regni 
Ac temerans veteran tone plorima cenobiorum. 

De Isanrico qui in parta curtis b. Quirin* bovem ex 

banno oblatum iugulatu ip$a nocie perüt. 
Fit monaslerio tutor post tempore paoeo 
Non equidem fervens nec caasas monere censens, 
Non nimiura durus, neo qai capide talerit ins, 
Set studio iasti spernebat commoda lucri, 
Et dederat nomen Bernart huic lenius omen. 
Qai scelere dandum nolebat tollere bannum, 
Fauslus coniage clara celso slemmate nata. 
Stirps fuit hec comitis iam supra desipientis 
Quem retuli pro se rem sacris restitaisse. 

Tit folqeubc (frjäbluug ift ffbr bunffl. 

De adoocato Sigbotone et eius vicario Wolvoldo. 

De Arbone ablote et qualiter eum advocatat contüio 

nequam reum ce$ari fecerit irreparabili dampno lud. 
Abbas prefuit Arbo Stridens limine cardo, 
Dum gemitus populi capieus, fert commoda nulli. 
Quo valuit nisu miseros bic fovil ab ausu 
Prememorato, censor ubi sua vult sua questor, 
Qui sibimet legem sanxerunt, rodere plebem. 
Dat comitis mire frans istum cesaris irae, 
Consilioram tegna, penis conficienda, 
Qua dederat tandem tantam vis regia cladem 
Dum locus hic stabil quod eam non exsuperabiL 
Rex Latio rediens Heinricus previa miltens 
Summis nuntia claustri, iussit prandia mitü, 
Per fluvii Talles Eni, quo fert via Calles, 
Sicui Norica tellus post Laüum petitur ras. 
Möns ibi celsus honori te dat magne Georgi; 
Illic cesaris alis pausunt agmina lassis. 
Ipse prior sacrae rex offert martyris arte, 
Hunc reverens ordo proceres fert non sine dono, 
Re tenuis qui tunc locus ipse viget melior nunc. 
Christi milite darum auem flos miliciarum 
Cum populis ambit sollers, auem munere comit. 
Arta manet sedes, medicans nie queritur edes, 
Tanti nomine saneti, siqui clade coacti, 
Seu febribus tacti, spem poscant anxietati; 
Quem titulum donis abiens rex aoxit et agris. 




abrannt. 



637 



Plaustris congraa roandans illuc miserat abbas 
Seryicioram xenia, set tutor vafer illa 
Astu verterat acri, suadens non ea tradi, 
Ceu fuerit fallax de cesare nuntia portans, 
Qoe melius noscens post miüat munera prudens. 
His retinet verbis mens callida munia regis, 
Tradit crimine victum spreti principis istum, 
Crebro qui sibi plebis causa nomine regis, 
lus minitans questus interdum solverat eius. 
Sic graviter frustra prestolans non sibi missa, 
Rex nimium neglecta re motus, ferit acta, 
Digno verbere culpis instans durius Ullis. 
Poscit curia missis ambos regia scriptis: 
Actor scilicet ac consultor pellitur illac, 
Qua procerum turmae Ratispone glomerant se. 
Abbas pleclitur eris dampnis, tutor honoris. 
Iste quater geminas templi de sede Coronas, 
Quas solidas flavo nee non ars fecerat albo, 
Ebdomadarum sex pastu dat, sie adigit rex. 
Ille parat fasces sumptos Otto gerat ingens (toon ©olf» 

rattfyaufen) 

Vir generis clari quem restat commemorari. 
De comite Ottone adeocato S. Quirin* et de fine vicarü 
supranominati. 

Tandem tempore nostro fit tutor comes Otto u. f. tv. 
De sepultura vicario eidetn vix obtenta $et a demotubus 
diu sepiusque violata. 

De Adeleida sorore comitis et oblatione eius ac morte. 

Egra soror comitis tutoris nomen habentis 

Mater splendida stirpis Sulbacio dominantis 

Cuius filia Greci scandit culmina regni, 

Fratris menia visit etc. 
De scismate inter papam et regem ubi preterita referens 
poeüco more presentia tangü. 

Quod diu scisma lateque resederit, etiam auetoribus eius 
defunetis, et qualiter archiepiscopus ecclesiam b. martyris 
tractacerit. 

(mortuo Gwiberto) 

Set residet pestis rebus sub scismate gestis. 
Presul denique montis libera iura canentis ($rtnrio) 

tum $rrtfing) 



Digitized by 



G38 



Stbtnunt. 



1098. Regis munere sedero tantam nactus et urbem, 
Navim non bene Petri scandit munere sceptri: 
A patriarcha*) predilus ordine pontificarus, 
Qui retinens a rege datas tone res Aquileiae, 
Post dominum papam com cesare paetfieavit. 
Exin quoslibet ordine lectos ampliticavit, 
In proprits gradibus finnatos consolidavit ; 
Quos slatuil pridem, primatas culmine stravit, 
Quorum portio grandis presul premerooratus 
Semper scismate culpabatur cauteriatus: 
Quamquam limina Petri scandens se stabiliret, 
Clari pragmale cleri quamvis presul obiret 
Atqui sevior illis arebiepiscopus") horis, 
Ac titulis lesis it corrector diocesis, 
Per geminos comites in Cisalpina potentes. 
1135. Martyr ubi pausas, aspernans hic petit aulas, 

Laudum carmina sprevit, nec prece (hus adoleril; 
De foribus lateris trans templum versus abibat, 
Hinc reliquas edes quam multis septus adibat 
Fratres cum patre poscens quare dixit adesset, 
Quod veteres aras sacrando frangere vellet etc. 
Quod altaribus confracHs SS. Crisogorä Castorn con- 
spectii o$sibus extimuerit. 3n biffem ÄbfuJ bridjt bic 
$anbfa)rift ab, brr offenbar Slattrr freien. 
Historia belli sacri in 6 SMc&rrn. Belligeras audite 
vias Ierosolimite bit Urbs spoliis crevit. bello pacata 
quievit. 

275. am Stnbanb Fragm. chronici s. XI, Don brn 3a$rrn 
142 ff. 

289. Anselm! Gantuariensis Meditationes ad Matildem co- 
mitissam, s. XI. 

315. ch. s. XIV ex. 9) Hist Alexandri. 

320. am (Jnbf Fragm. Necrologii — fanb fid) nidjt barin. 

326. (27) mb. fol. s. XIII. Bedae HisL Anglorum. Pa$- 
sio S. Lamberti auet. Stephano. F. Otmari. Igitur Otma- 
rus — deferretur. Brictn. Ig. post excessum — roagni- 
fice sanclilatis. Radegundis, r>on Fortunat, Purcardi ep. 
wie 225. Walpurge auet. Wolfhardo. Gertrud**. Sancta 



•) Udalrico. 

Äonrab f uon Salzburg. 




«bmtint. 639 

et — festivitate etc. «Cum miraculis. German*. In illo 
tempore — proximo loco. Ermachore et Fortunati. 
Preaicante bealo — 3. lduslulii. Stuf bem lefctrn Blatte: 
Anno gracie 1260 regnabit Mefredus bastardus etc. 
Prophecia Martini Romani. 
352. (28) Rp. Gebehardi. 

376. s. XII. Passionale — Afrae, Lamberti, Etnmeramnä. 
390. s. XII. Gornelii Secundi Cosmographia stylo Africano 
conscripta. 

392 utib 589. mb. q. s. XIV. Inc. prologus in annotacio- 
nem omnium librorum Admotitensis cenobü. Obedientia 
etc. Anno ig. d. i. 1370 (1380. cod. 392) sab domino 
Alberto abbate facta est inquisicio librorum noslri Ad- 
montensis monasterii per Fr. Petrum cantorem (P. Suevum 
de Arbona predicti monasterii monacham professum). 
Et inventi et sollempniter sunt notati libri infra scripti. 
ÜRetflettS nodj toor&anben. Hystoria successorom Karuli. 
Inc. Regnante domino. Hystoria Francorum. Inc. Pippi- 
nu$. bermigte \d). Sin Sremplnr ber Scolastica hystoria 
ifl au$ bcm Srgat Friderici monast. Adm. notarii, bem 
99ü(^cr au« ber Stbmunter äMbUotjjef berbrannt waren. 

393. (29) s. XII ex. vel XIII. Mon. SS. IV, 580. Enthalt 
uoa) V. Genofevae, Gamulberti, Gengolfi, unb mitten itou 
fajrn V. Gengolfi unb Liutgeri rin Wittel gegen morbus 
cadueus, Saften it. f. n>. unb tiefe &efa)tt>örunfl : 

Sicut cervus thebeus viperam naribus pro- 
ducit. sie ego te nessia. tropho. crampho. 
herdo. nagado. accadens morbus in nomine 
patris et filii et Spiritus saneti et in nomine 
omnium sanetorum edueo etc. 

400. in„q. s. XII. 'Honorius de imagine mundi, ofywt 
alte Überfa^rift. Sie 3a^(en bei ber Snbictioneiibereajming 
ftnb 70. 15. t 12. 1120. Der lefcte Hbfdjnirt Don Karolus 
an fcat bte Überfa)rift: Regnum Bawarorum, unb ift nno) 
Sotfcar bon anberer$anb fortgrfefct bt« ju griebrta)«II Söa^I. 

401. s. XV. Descriptio Terre sanete. „Cum in veteribus. 
Historia belli sacri 1217 — 1220. ifl Oliverii scol. bist 
Damiatina. 

410. (30) mb. 8. s. XII ex. 'Passio Tiemonis. 
412. (31) s. XII. q. Passionale. ©nt&ält noa) V. Sigis- 
mund! unb Benigni. 

HrrfjU) ic. X. Sanb. 42 




Digitized by 



640 



abrannt. 



431. (32) f. *rc$to VI, t76. 

434. (33) s. XII. vel XIII. G erhöht Reichersp. cod. epi- 
stolaris, entölt bie gereut* gebrueften ©tü<fe in 99. f)ejen8 
Thes. VI, 444 — 534; feine ?fpologie an $abrian IV; 
©rief an ben Äarb. Dftatrian „ Diaconas vester Nicolaus 
— huius perplexio.* ©rief SJrunoS fron ©trajjburg, Thes. 
1,2, 220. Dann bon ©erhöh unb ihn betreffenb / toaS 
im Thes. VI, 534—563. 398—400. 563— 593 gebrudt 
ift, unb ein ©^reiben toon ihm an bie Äarbinafe „Si lin- 
guis — inimicis meis etc. 

439. (34) mb. s. XIV. Summa dictaminis Laurentii de Aqui- 
legia. Darin u. a. Frid. tmp. prineipibus. Com secan- 
dum creatorem ... imp. anno 1. Siele »riefe £)fterret(h. 
unb Äärnth. $erjöge. 

440. (35) V. S. Wolfgangi. Mon. SS. IV, 525. 

443. 3. 8. XII. Hieronymus de scriptortbus illustribus unb 
Anonymus Mellicensis. 

454. (37) s. XV. ohne SBerth. 

455. s. XII. Homiliae Gotfridi abbatis. 

462. 7. gragment eines G^artularS s. XIV. unb eines Srirf* 
fleUerS s. XV. 

475. (40) mb. in fol. min. s. XIII. Das C&artular M 
ÄlofterS, getrieben c. 1240. SJorne ift bie fron SanifiuS 
(erausgegebene *&§xon\t, tottyt |i<h ber V. Gebehardi 
anf<hliefjt$ bis 1235 ift fte ganj gleichmäßig getrieben, 
nac( txntm anbern Original, worin 1177 ein 83Iatt gefrtlt 
ju \)abtn fd^etnt. Die gortfefcung (Pez Thes. II, p. LIV) 
geht bis 1242 unb tum anberer $anb bis 1259. 8or 
ber Shronif ift fin ßuat. eingeheftet , mit ben ©efrfeen 
griebrich« II Reg. n. 389, aber batirt December 1221, in 
einem SranSfumpt ©regorS (X) Lugduni 15. Kai. Dec, 
unb einer Slufforberung ©regorS (X) an ben 6r$b. ton 
©afjburg unb feine ©uffragane, baS Äreuj ju prebtgen, 
nebft Darfteflung aller bafür Dom ßoncil befrifligten 3"» 
bulgenjen. „ Si mentes — mentionem. D. Lugduni 15. 
Kai. Oct. Pont nostri a. 3.« (1274.) 9tn<h ber Chronif 
ift bie Urfunbe eingetragen, tooburdj Sertholb Don §9am* 
berg, Sllbert, $artmann unb Stubolf, Äöntg ÄubolfS ©ohne, 
mit ben burdj ben Sob prineipum Austrie, Styrie, Kahn- 
thie, Carniole et Marchie öaeant geworbenen Sehen brr 
Samberger Ätrche belehnt, apod Pabenberch 1279. 15 
Kai. Oct. S)ann beginnt baS eigentliche Sopialbuch, guerft 




ttbmnnt. 



641 



bif papf)lic$en Urfunben bi* 1187/ bann (trjb. Don @alj» 

bürg, 8bte, Aaifer u. a. bt6 1235. 8u* beiben Pez 

Thes. III, 3, 659 — 808. 
488. mb. s. XV. Mag. Rolandini summa notarioram. 
497. (41) mb. in q. s. XII. 1. Consuetudines Cluniacenses, 

im Huftrage bon übt SBtf^cIm für $irf$au aufgezeichnet. 

2. * Der merrifebe Katalog ber ©rjb. bou Salzburg, 
toorott ft$ eine V. Gebehardi föliejjt, unb eine *Passio 
Tiemonis in JBerfen. Äuf ber folgenben Seite no$ 
eine gleichzeitige 8ufjcidjuunß über übt ©otfribe Stob 
1228, gebr. Mon. SS. IX, 593. 

501. (42) mb. in q. s. XIII. ino. ^apjlfatalog bi«auf3nnof. 
III. Dann tum berf. öanb *Ann. AdmunL bi« 1250. 
1425. Pez SS. 2, 150. Mon. SS. IX, 570. Don (Siner $anb bift 
1200 fefcr forgfältig getrieben unb gleichzeitig corrigirt. 
Dann fe&lt ein 89latt$ 1205 föeint fäon bon anberer 
$anb ju fepn, e* ifl fein 3tot$ me$r angebracht toie früher} 
bon ba au tt>ec$felnbe §anbe, bo$ 1213 — 1225 triebet 
eine fortlaufenb ftyreibeub, fo bajj ein anberr* Original 
borgelegen ju haben föeint. 8m (Silbe ftub Slätter au«» 
gefdjnitten. 

522. s. XV. eh. Honorius de imagine mundi, enbigt: re- 
gnum Perearum defecit quod steül per annos 233 etc. 
Expl. Honorius. 

530. s. XII. Irimberti abb. Adm. in Cantica. 

552. (44) Bedae Hist. Angl, unb Passio S. Thomae Cant. 

559. mb. s. XIV. Chron. de construetione urbis Korne. 
„Murus civitatis Rome — card. S. Agathe." ©anj fa» 
betraft. 

560. mb. s. XIV. Mag. Gualterii Gastellionensis Alexandria- 
dos Carmen heroicum. 

567, 3. Innocentii II ep. ad sorores Admunt. „Super bis 

etc. D. Lat. 13. Kai. Apr. 
583. s. XV. Hist. scholastica. 2. Decisio univ. Viennensis 

contra quosdam errores ludenburgi grassantes a. 1420. 

3. Odorici de Foro lulii Hist. orientalis. 
589. f. 392. 

596. ch. s. XV. 4. Epitaphium Sigismund i imperatoris. 
„Cesaret — peto fiet. tt et domini regis Alberti. „Eccle- 
siam Christi — peto. a — Dann Contra Rockyzanum u. a. 

600. 8m Schlug öopie bon Reff. Frid. II, 890. s. XIV. 

602. (46) 8. XII. V. S. Leonhardi. „B. ig. L. tempore 

42' 



Digitized by 



042 



St&tnunt 



Anastasit. Hermachore. „Predicante etc. Liatoldus 
abbas, Oudalricas patriaroha ertoitynt. Ballbildis, Mab. II, 
775. o(ne bni $rolog. 

605. ch. in oct s. XV. Liber de amore et dilecüone Dei 
et proximi uon SUbertanu*, f. oben p. 500. 7a6 GaflrO, 
iti tpel^em er gefangen tourbe, &cifjt fcier Ganardum; 
bn* Sichtige tfl too^I Gavardum. 

607. (48) Vita S. Elisabeth. 

642. mb. q. s. XIV. Historia Lombardica Iacobi lanuensis. 
Slm ©cblufft ftnb folgenbe furje Standen ftugeförie ben : 
A. D. 1100. Ordo Cystercyensium incepit 
1206. Ordo fratram minoram. 
1216. Ordo predicatoram. 

1156. Marchionatos Auslrie mntatns est in dncalom. 
Eodem anno ducatns Boemie matatos est in regnnm 

?er F. imp. 
171. Thomas Cantuarie passus est. 
1213. Gerdrudis regina Ungarie occisa est. 
1215. Innoc. papa habet concilium Romanum. 

1235. Natus est Heinricas dux 13. Kai. Sept. 

1236. S. Klyzabelh translata est et Heinricas aaxilio 
relegatus. 

1241. ficlypsis solis facta est et Ungaria devastata 

?er Tartharos. 
260. Flageilatores surrexerant et rex Boemie vicit 
Ungaros. 

1244. H. dux Bawarie dominam Elyxabeth duit 
uxorem. 

1257. Rex Boemie victus est a domino H. duce Ba- 
warie apud Müldorf. 

1278. Tertia feria post Bartholomei rex Boemie Otta- 
caros occiditur per Rudolfum regem Romanoram. 

1305. Rex Wenczesslaas obiil 

1306. Wenczesslaus filius saus occiditur in die Oswaldi 
regis. (Aug. 5.) 

Später fefet eine anbere $<mb ne<$ golgenbe* gu: 
1346. in tercia feria in translacione S. Bened. conf. 
(Iul. 11.) electus fuit marchio Maravie primogenitss 
regis Bohemie in imperatorem vel regem Romanoram. 
1344. Arneslus ep. tactus est archiep. in purificacione. 
A. D. 1351. Rex Bohemie et Romanoram rex inhibait Uxil- 
los ludere. 




Äbmunt. 



643 



650 itnb 682. s. XII. IrimberU abb. Adm. in Roth unb 
Puit vir. 

65i. (50) 8. XII. in q. enthalt au* V. et Tran$l. 8. Mar- 
tini. Plerique moiUlinm etc. V. Wenezlai. Crescente 
etc. 

664. (61) enthalt no$ V. Lantpert Don ®tepban, ofcne brn 

^rolog > Afre: Aput Retias etc. Floriam: In diebus. 

Radegundis, t>o\\ gortunut, otyne Prolog > Goaris. Ada 

SS. Id. II, 333. 
668. 8. XIV. 9. Honorius de im. mundi, unboOftänbtg. 
673. 8. XII. V. S. Galli Don SBalafrib (Strabo. 
677. (52) s. XII. V. 8. Remign auct. Hincmaro. Gloriosa 

guedam — omisimus scribere. Diefrlbe 708 (54). 
68o. 8. XII. *Necrol. Admunlense. 
703. (53) 8. XV. V. S. Wcneslai: Oriente. Procopü: Pro- 

copins dicitnr qnasi etc. 
712. (55) mb.q. s. XII. 1. Huguflin de perfectione iusliciae. 

2. tm 4trn Quat. fol. 5. Kiusdem de natura snrnmi boni. 

3. im 7trn fol. 5. Remigius de materiis psalmorum. 

4. im 8tm fol. 16. *Lex Bawariorum, fcon brrföte* 
bciifu ^äuben geförteben, bir mit brn Quaternionai 
Uffeln. Bu<$ bie offrnbarflm geiler finb ni$t corrigirt, 
nur riue $anb 8. XV. ift ptybar, fo baß pe nie im ®e- 
brau* ßewefen ju fepn föeiitt. ©te fönnte tpo&l nodj 
üon bcr erften flitaftattunfj berrübrrn. 

@o weit förint bir tfcanbfcbr. urforünglicfc jufammen gr» 
$ort ju bobett, brr SJnnb ijl neuer, tote bie Seif Innung 
ber Quatermonrn bnr<b Slrabifc^e 3iffern jrtflt, itnb bte 
3n^n!t6üngabf be$ $eter Don ttrbon, worin na$ Vtiguftin 
unb Remigiu« folgt: Et Leges Iustiniani. Et super Cantio. 
Et super Apostolorum. Et vita Vilhelmi abbatis. brwetf t, 
baß uor bcr vita Wilhelmi Quatrrnionnt berauftgenommen 
pub. 

5. quat. 15. Prefatio regalis decreti. Edictom Ste- 
phan! regis Ungariae. 

6. quat Ib. Epistola ad regem Karolum de monasterio 
S. Benedict! airecta. Propagatori etc. Exemplar pro- 
missionts antiqnorum patrum. Capitula quae tempore 
Ludewici iinp. ab abbatibos direcla sunt. „Anno i. 
d. n. I. C. bl7 — (o. 78.) arbitrio" unb onbere Ate» 
geln. — Die $<tnb biefe« Qttaierntö, ber früher nidjt 
bajtt gehörte, föntue f<bon bem 1 3teu %a\)xt). angehören. 




644 



Äbmnnt. 



7. qaat 17—20. *V. Willi hei mi abbatis. @efrr forg* 
faltig gefdmeben unb gleid)$eitig burdjcorrigirt. £ie 
©(fcrift ifl ber ber Lex Baw. ganj ä&uliä), ftum fytii 
ibenttfc^ mit brr, toorott ein gacflmile genommen ift. 

714. s. XIII. Cartolarias magistri Conradini scr. 1223. 

735. (58) mb. oct. s. XII. enthält naa) brm gleidforitigen 
3nbalt6&erjei$ni§ 1. Excerpti versus psalmoram etc. 

2. Placidos de honore ecctesiae (Pez Thes. II, 2, 75.). 
Dann^ ein SBrief ©regor* VII an $ermann Don fDtrg: 
Qood ad perferendos — concordantes, tvo rr abge* 
broa)rn ift. 

3. Privil. Constantini irop. qaod dedit S. R. E. et S. 
Silveslro papae, tft fo toenig oorbanben, »ie 

4. Libellus Petri de duabus arboribos. 

5. *Calalogus apostoli corum. 

6. Serie* quorundam regum et ducum. gefctere fe&len, 
erftere aber ift bopprlt, übereinfHmmeiib mit Hist prof. 
686. fol. 98, f. oben @. 478. 

7. Tractatas de sacramento altaris. 
739. 'Victor Vitensis, 6. XII. 

759« s. XIII. „Aurea gemma" b. i. Ars notariatus. Sarin 
ein faiferl. f)ribilrg f. 2pon: Romane reipublice. 



©ae fttofe 8 e ß e it b o t i u m. 



gafl in Jeber ber bi*$rr rrtoabnten 33ibIiot$efen fanfcen 
fta) einjelne fflänbe eines großen 2egenbar« bor, toela)e wir 
un* borbe&alten $aben im 3ufammen$ange gu befpred)en. 
S)ü6fclbe ijl fa)on bte(faä) benufet worben, unb fcat »egen 
feiner 9tet(&$altigfeit unb aU einzige öuefle mehrerer uriifeti* 
gen 2eben«befa)reibungen eine befonbere SBeritymtbrit erlangt. 
Hua) in biefem *r<$ib ift »ieberM* (III, 312. 567. VI, 166. 
182. 185. VIII, 724.) babon bte «ebe gewefen, boa) Met 
ßa) nirgenb* ber Snfal* beflfelben boQftänbig jnfammengefieflt. 
3a) fcabe Mfyalb alle ©tütfe, tt>eld)e irgenb in ben ÜBereia) 




JDod große Segettbartttm« 645 



unferer Arbeiten faden fönnen, t>erjei<$net , unb (offe bur$ 
8Rittbeilung biefe« Sn&alt« fpäteren 3)enubern be«fe(ben man« 
djen 3eitt>rrlufl $u erfparenj feiner Stric^^ahtgfrit wegen toirb 
er ft<b au$ bei ber Prüfung anberer gegenbarien leidet be» 
uufeen (äffen. 

£te ©runblage ber ganjen (Sammlung bilbet ba« Segen« 
bariutn von 98oltyarb, uom ©nbe be« neunten 3afyrbunbert«, 
beffen an 83. &r$ambalb toon Sicbflebt gerichtete Sorreben 
ju ben einzelnen SRonateu $ej uitb $ueber ^erauÄgrgebfn 
baben, Cod. dipl. I, 90; jum Ztytii au« einer Segernfeer 
tofity u>o\)\ SSolfbarb« urfprüngli$e* Söerf enthält. JBon 
ibm flammen o&ne Stvttftl bie Dielen au« ©regor« oon Xour6 
©Triften entlehnten ©tütfe, fo toie bie $affion«gef<$ic$ten 
au 6 ben erflen Sabr^uuberten. giir un« n>i$tiger fiub bie* 
jenigeu Siograp&ien, totlty in fpäterer 3eit ber Sammlung 
eingefügt ßnb. Sie nod) oorfcanbenen ftremplare jinb fol* 
genbe: 

1) in $eiligenfreuj n. U.Sannar, gebruar, SDtärj; n. 12. 
ttpril, 9Jtai, Suni bid inol. (Sbübrubi*; n. 13. 3uli, 
ttugufl, September 5 n. 14. 9loü. Don Kolumban an, 
£ecember. Diefe« Sternklar föeint ba« ältejte &u 
feijn, ba bie Steide ber ©aljb. ©rjbifööfe bei Dct. 27. 
bier föon mit »balbert (1183 — 1200) Wiegt.') 
2>ie ©<$riftjüge unb bie aufjerorbeutli$ rei<$ unb ge* 
fc&madtooO oerjierten Smtialeu entforecben biefer 3eit» 
beflimmung tooflfommen. Der Sert ifl im (Sanken fe&r 
correct, o$ne jebo($ eine SBerglei^ung ber anberen 
©remplare überffüfftg ju machen. 

2) in 2ilienfelb San. gebr. SRärj, unb 3un. 26. bi« 
dnbe September«, f. «n$io VI, 185. Jfcie« (Sremplar, 
toel<$e« idj nicbt felbfl grfeben babe, bürfte too&l birect 
au« bem .fceiligenfrcujer gcfluffcu feijn. 

3) in SBien n. 336. Hist. ecd. 5. saec. XIII. 9tyril, SWai, 
Sunt. 

4) in «bmiint n. 25. San. gebr. 2Rärj$ n. 24. «prtl, 
SWai, 3uni, saeo. XIII. 



*) tirr würbe Won 1168 tfrjbifcjof, aber bur$ Jtonrab ton Qttainj 
1 177 — 1 183 tofrbräitflt. Da im Irjrtc bie ©unbrr bei (eil. 
{Birgit nad? 1181 erjagt teerten, fönnrn bie Söortf „ad pre- 
scotem domnum A." nur auf bie deit jmiförn 1183 unb 
1200 belogen toerben. Do« dtoetler Sremplar fügt no$ <5ber« 
barb binju. 



Digitized by 



646 



£a* gtop c Sefiettbartnm. 



5) in 3«>ftl n. 13. San. %tbt. SWärjj n. 24. fLyvil, 
SRai, 3uni$ n. 14. 15. Der. 9Jot>. 3>rtrmbrr. 

6) in TOrlf F. 8. saec. XIII ex. %a\\uax unb gebr. bi* 
incl. Scolastica, f. «r<$it> III, 312 — 314; M. 4. rnt» 
t>alt brnStrftbomgrbrunr, üRärj, Stpril$ M. 5. SRai, 3uni$ 
M.6.3uli,«uflujh M.7.@q>t.Dctcbrr; M.aC.12.9to*. 
S)ff ember. SMrfr Sanbr pnb rrft am 6ubr br« funfjf^ntrn 
3öfyr$uubrrt« ton brm (Eoubrnrualrn E&rifrepbfr Sieb 
grfdforirbrn tt>orbrn$ Äropff in brr Bibl. Mellicensis 
p. 317. brfa)rribt pr unb tfcrilt bir 3n(a(t6angabt mit. 

99rmcrfrn*n>rrt(? pnb noa) bir Dirlrn Sriförn Ärgrnbrns 
rt fa^rint, ba§ ui<§t nur im ©cfjoiirnfiift SRontfcr birfrr 9ta» 
tion waren, tornißflend pnb in $riligrnfreug bic 3rifö*n 8r* 
grnbrn brfonbrr* ffrifjia, ßrlrfm unb mit Stanbbrmcrfungrn 
saec. XIII. üfrff&rn. 6« fcrijjt ba: Numquam in Tita mea 
tarn preclara miracula legi sient sunt hec admiranda mundo 
prodigia nisi quod incredibilia viderentur. sed Deo omnia 

sunt possibilia. Solas sanetus Patricias est sibi si- 

milis in miraculis. S. Mochulleus Hybernie episcopas simal 
tria milia mortuorum suscitavit. S. Flannanas et S. Co- 
lamba et S. Brigida, isti sunt excellentissimi sanetoran 
Hybernie. S. Colambanus, S. Gallas, S. Farseas et san- 
ctas noster Malachias, isti omnes gloriosi de genere Sco- 
iorum. 

Sei brm folgenben SBrrjria}nif[r fcabr i$ fo birl toie mög« 
lia) ang,rg,rbrn, too bir rinjclnrn ©rürfr ßrbrutft ju pnbrn 
Pnb $ bei brr SBrjri^nung ber Gnbtoorte ijt &u bemrrf rn, baf 
gfttjö^nii^ brr Ir&tr ©afc: prestante Domino u. f. tu. nid)t 
brrü(fpa^tigt ift, ba rr pa) übrrafl toirbrr^olt, unb ni$t al* 
Arunjrid)rn birnrn fann. 



3. Genofevae virgims. S. igitar G. in Nimetodorensi — in 
virginis dignitate. Acta SS. Ian. I, 143. Hxfy* III, 312. 

4. Clari abb. Viennemii. Vitam vel actus, fcirr — pridie Non. 
Ianaarii. Acta SS. Ian. I, 55 Mabillon Acta SS. 0. S. B. 
II, 483 (— agitur Kai. Ian.). 

4. 'Severin* auet. Eugippio. Tempore quo Attila — am- 
pliatur. mit brn bribrn SBrirfrn; f. Stroit) VI, 169. 

8. Herhardi ep. Ratisponensii auet. Paulo, lnler lilia — 
ascendere polest. Ian. I, 55. Ärajiü III, 313. 



3 a tt tt a x. 




&a* grofce eegenbarinm. 



... *Mochuttei ep. Hibemiensis, f. 8n$to III, 313. 
13. Hilarii ep. Pictaviensis. Igitur b. Hil. ep. regionis 
Aquilanae — letatar sanctis etc. 83ergl. Hnft. III, 313. 

15. Mauri abb. auct. Fausto. Faastas — lumen vilae. 
Mab. I, 274 (— dies 14). 

16. Fursei. Fuit vir vilae — beneficia orationum. Ian. II. 
36. Mab. II, 300. trr<jl. »nfcto III, 313. 

18. Seveii episcopi. B. igitar S. natione Indus — raedici- 

nam recipiat ßr fumrnt nad? SJifnnr. 
22. VincerUH diac. Caesaraugustani. Probabile salis 

est edificala. Ian. II, 394 (— quielem reponilur). 

25. Preiecti ep. Arvernensis. Superna karitas — pacien- 
liae. Mab. II, 646. Ian. II, 633. $ro(og uitb ber Ir&te 
S&fil U1)U\\ ^irr. »r<$it> III, 313. 

26. Balthildis reginae, o&ne ben ^rofofl. Benedictas Do- 
minos — Dominum exorare. Ian. II, 739. Mab. IL 775. 
»erol. «lrd>it> III, 313. 

27. Gamulberti. Opusculum quoddam — sanitati. Ian. II. 
783. 

29. Valern ep. Trevirensis. Post obitum S. Eucharii — 

percepisse laetatur. Ian. II, 921. 

*m ®c$luß im «SRclfrr Srcmtolar Visio Wettini, Mab. IV, 
1, 265. f. »r<$tt> III, 314. 



8 e b x tt o r. 

9. Marian* Scoti mon. Ratispon. Sanctorum patrura — in 
Syon Deum. Acte SS. Feb. II, 365. «r*it> III, 314. 

10. Scolasticae. Soror S Benedicti — sepultura repararet. 
18. Frihardi inclusi. Multi enim etc. au* Öregor Don Soure. 

Vitae Palrum c. 10. 
20. Fmiliani heremitae. Quantum disciplina — translatus 
est. ib. c. 12. 

24. Mathiae ap. cum tratislat. et miraculis. gffctrrf, bic im 
$rilia,cnfrciijfr ®remp(ar fehlen, fcnt 89. au* bem 
aSrlffr (Krau*gca.fbfn, Thes. II, 3, 1. ©ie jtimmrn über* 
rin mit ber SS. VIII, 23t. bfnufctrn grlangrr #anbförifu 

25. Waltpurgin. Cum igitur sacra virgo — ambulandi re- 
cepit. 

28. Lupicim et Romani abb. Iurensis monaeterü in Bur- 
gundia. SBo&l au« Greg. Tur. V. P. c. 1. 



Digitized by 



648 



Xtad große Segenbartnm. 
SR ä x a. 



1. Herculiani tnartyris, worin Sottla toorfommt. Ex prima 
condilione — filiis suis gratias agens Deo. Pez Thes. II, 
3, 126 ex cod. Meli. 

2. Senech. Vanitas vanitalum — habenda mandavi. Ex 
Greg. Tor. c. 15. 

4. Humberti Malis (Igniacensis). Sicnt hac nocte — ad 

quem ipse pervenit. Sie auf brn Anfang, wir bcr Sermo 

be* f). »rmbarb, I, 1072. ed. Mabillon. 
10. Attalae abb.Bob. auct. Iona. Cum ergo — fnictus re- 

cipiant. Mab. II, 123. gc&lt im SKrlfcr Somplar. 
12. Gregorii I papae auct. loh. diacono. 
15. Rabrdhae abb. Nulli katholicum — presidio subleiran- 

tur. «u* Greg. Tur. V. P. c. 3. 
17. Gerdrudis. Igitur venerabilis — operari. ©ir&e Är* 

$i\> VI, 169. 

21. BenedicH abb. bon $avft ©regor I. ge^It im Steifer 
Srrmplar. 

22. Glodesindis. Temporibus Childerici — froctu reversas. 
Iul. VI, 210. Eodj fcl?lt frier bcr Prolog. 

27. Rupert ep. f. »r<$to VI, 170. 183. 

28. Gunderammi regis. Post mortem — ipse constraxeraL 
Vu* @regor Don Soure. 

29. Eustasii abb. Luxov. auct. Iona. Igitar venerabilis — 
exemplum dimisit. Marl III, 786. Mab. II, 115. 

«m ©d)lufle biefe* S3anbe6 flefrt im ^rtligenfre ujer (f rem» 
plor bie Visio Wetini; im 3»ftler eine Sorrefponbrn$ brt 
8bte6<£r&o (II t>° n Prüfling 1168—1187?) mit bem3Rön$ 
gugelfrarb, nnb toon bitfem rrga^ltr SBunbergeföiAten bie 
rrfle tat »iföof (gber&arb Don Samberg au« 3talicn mitge* 
bracht. Volmerns decanas Babenb. fommt barin bor. 
8lbmunter fletjt am ßnbe V. b. Kuoiguode virginis. Ex 
preclaro etc. 1 ©fite s. XIII ex. 



2. Burgundofarae. Meminisse lectorem — paucis non cre- 
dit. Mab. II, 439 (— videlicet sponsam). 
4. Ambrosü auct. PauUno. Hortaris — suplicium. 
8. Theudarü abb. auct. Adone. Ado — donet Mab. I, 

678. 




£aö gvoße ßfgfnboriura. 



649 



13. Liudgeri, f. Hnfciu VI, 166. ©fließt mit bem gnbe 
t>on c. 32. brr Huftgabr Mon. SS. II, 423. 

16. Gregorii abb. S. Andreas. Cum divine pielatis — 
noslri piissimi cesaris (Oltonis III) äugende saluti reser- 
vaviL 6« fommt etwa« Don brn ©arrajetttn bariu bor : 
Unus ex Sarracenorum primoribus Scandalis nominatus a 
rege suo in obsidione Cassiane civitatis delegatus. 

19. 'Leonis IX. auet. Wiberto. Mab. VI, 2, 49. Acta SS. 
Apr. II, 648. 

23. Nicetü ep. Lugdun. Presentiae divtnae — gesta cog- 
nosceret. Apr. I, 96. an« Greg. Tur. V. P. c. 8. 

24. Adalberte f. Mon. SS. IV, 576. 

26. Richarii. Sollempnis haec — sufficiL Acta SS. Apr. III, 

441. erwähnt. 
29. S. Petri Lombardi. 

29. Gregorii ep. Unqon. au« ©rrgor boit Xour« V. P. c. 7. 
Egregiae — declaravit. 

29. Hospicii. In diebus Ulis — perierunt. SIu« brmfrlDrn 
nctxpixt. 

30. Wakburgae. Igitur postquam felix — sanitatem rece- 
piU Jöou SBolfynrb, ofcnf bie (Einleitung, uub am (£nbc 
»rrftitrbrn. Feb. III, 523. 



1. Sigismundi regit. Tempore Tyberii — redeunt sanita- 
tem. Ada SS. Maii I, 86. 

4. Floriani. In diebus Ulis — tertio Nonas Mai. ib. p. 462. 
cf. Pez SS. I, 35. 

5. Godehardt ep. Hildesheimentis, Don äSolftrr, benufet ton 
Drrj, f- *Nm» IV, 225. 

13. S. Mariae ad tnartires — rüir furje 9laa}rta)t über bie 

ßintDfi^ung birfer Äirdje uub bir ©infe(jung bf« Hfler» 

^ciligcufcfle« burd) Subtvtg ben grommen. 
13. ServatU. S. Servatius sicut in geslis eins legitur anti- 

quioribus — habet locum sepulturae. 9Ufo naS) $aria,nr. 
\3.Gangolfi. Vir itaque Domini — et vitae Domini etc. 

Mai II, 645. £cr ^roloß fr^Ir. 

15. WiUifridi ep. Eboracensis. Anno quo Brittanniam — 
calle sequatur. Stroit) VI, 167. Acta SS. Apr. III, 294. 

16. Peregrini ep. Auüsiodorensis. Tempore illo cum — 
Iunii. Mai III, 563. 



SR o t. 




650 Xtad ßroji e 8rgfttbarinm. 



20. Austregisili. Igitnr A. nalns Aagino etc. Mai V, 229% 

22. Senesn et Theopontii translatio. Omnipotentis — Iunü. 
Ughell. cd. II. V, 492. 

23. Desidern ep. Vienn. t>o« 8Barna$ar. Quanta sit — 
non permisil. Mai V, 244. 

25. Al&arti. S. Albartus uatione Anglus — non sunt sepa- 
rate (Sr tfl ber ©fitofTf brt b. drl^arb, fommt mit tym 
unter gormofu* nadj 5Ri>m, bann afletu über $dläfttna unb 
©aljbura, naä) 9trgcn6biirg, tuo tr fltrbt. 

26. Augustini Angl, episcopi. Anno ab inc. — eodem rege 
regnante. 

27. Bedae. Munusculam — andivi. Der Srief brt $ri(. 

Soitifnj. 

28. Carauni. Carannas igitar sanctus etc. Mai VI, 749. 
28. Germani ep. Autmoaorensie. Igitnr Gennanus ti. f. w. 

SJon SonflauHiie. Ial. VII, 202. o(nu bte SJorrfbe. 
28. Germani ep. Parisiemis. Omnium sanctoram — octies 
denos temporum vixit annos. nunc vivit elerno .... unica 
potestas. 

28. Iohannis I papae. Natalis S. loh. p. quo tempore Theo- 
dericus — Olibrio consule. ®an§ furj. 

29. Maximini ep. auct. Lupo. Lupus — mcreamnr. Su- 
rius d. 29. Maü. 

...'GregornVIL auct. Paulo Bernriedensu gefctt im 3»etttrr 
öreinplar. 



I. Symeonis inclusi. Igitur vir Dei — ascendit pedibus. 
SSun ©brrrotn , Acta SS. Inn. 1 , 89 , nbcr obue bm 
9>roloo,. 

4. Quirini ep. Sisciensis. Cum mundi principes — Iunü. 
lun. I, 381. 

5. Bonifacii, f. Mon. SS. II, 332. 

8. Medardi. Beatissimi Medardi — omamentum. jßon gor« 
tuiiüt. Inn. II, 79. 

9. Columbae. Beati nostri patroni — Inleger labe ipse. 
JBon Stbnmnmi. Inn. II, 197. 

II. 'Bardonis archep. Mog. Bardo qui et Bardeo n. f. vs 
Mab. VI, 2, 5. 

12. Venantii abbatis. Solitarium alque — arbitramar. Hn* 
öregor t>on SEour* V. P. c. 16. 



Sunt. 




©ad große gegenbarinm. 



051 



16. Ferreoh. Greg. Turon. de Gloria martyrum I, 71. 

16. S. Quirin*. Temporibus Claudii — anno 921. $lrdji& 
ber SBiener »f. b. ffi. 1849. II, 291—303. 

17. Avili abb. Miciacensis. Igitur Avitus infra Aureliano- 
rum — conservare dignetur. @ebru£t bei Surius, öergl. 
Acta SS. lun. III, 352. 

21. Albani, mit 9tci$ri$tfti über ba6 Aloftrr @* ttlban jn 

SRainj, ton ©ojtrin. Canis. ed. Basn. IV, 157. 33ergl. 

AcU SS. Inn. IV, 89. 
23. Edildrudis, au6 33eba. Accepit rex Ecgfridus — ab 

altithroni. Ion. IV, 491. 
28. Haitneradi, ton (Stfcbert. Domino — divite vena. 

Iun. V, 386. 

30. Martialis ep. Lemovicensis. Predicante domino — 

partieipes adscisci. gabetyaft. 
30. *Ottonis ep. Babenbergensis. Moyses — fecit. 9tadj 

brm $itligenfreu£er Crremplar herausgegeben bon Cfublidjer 

im üierten 33eri<$t ber ©efeflfäaft für ^ommerföe @e* 

fa>i$te unb Wtert&umefuube. 
3m S3iener (Somplar fdjeint ba« Iefete SMatt airtgefönit« 
teil ju feijn, bafür aber jtüei anbere ctugct>eftft , tperauf t»on 
rintr §aub s. XIV. bie Shifftnbuug ber {Reliquien in ©. $ö(* 
tcu gefajriebeu ifl, gebrueft bei i>ej SS. I, 744. 3m 3tt>ctt* 
Irr folgt noa) bad Beben ber $ilbegunb tcu Weng, bie 
au« $iiläflinn alt SKann toerfleibet fam, im Streite ber bei« 
ben Trierer $iätenbenten einen Srief an ben $apfi naa) 83e» 
rona bringt, uaajljer tinter bem 9tamrn 3ofa>$ SWöudj in 
(Schönau tuirb, in JBerfen: Grande novumque — lacis 
amena. Anno ab inc. D. 1188, 12. Kai. Nov. obiit an- 
cilla Domini in Sconaugia. 83ergL Acta SS. Apr. II, 780. — 
hierauf uod) ein unbebeutenbe« 33erjeia)ni§ t>on 3wettler 
$anbf$riften, saec. XIII. 

3m SKelfer (£ remplar befanben f\d) einft nodj bie Unga* 
rifüjeu Segenben, tveld^t aber jefct fehlen. 3m 3n(alt6« 
t>erftei$ni§ (lebt nämlid; : In fine voluminis videl. a folio 294. 
ponuntur 4 legende seil, de S. Stephano rege Hungarie. 
Item de S. Hemerico filio eiusdem. et de S. Ladislao rege 
Hungarie. Et de S. Gerhardo ep. Moronensi (sie) et mar- 
tire regni Hungarici. Que tarnen legende non pertinent 
ad Seriem legendarum in hoc volumine contentarum. SMeU 
lei^t befanben fie fi$ aua) nur in bem Original, tvel^e6 
bem Schreiber üorlag, uub nmrben Don tym toeggelajjen. 




652 



£o* fttofie Segrttbarinm. 
Soli. 



I. Karileß. Religiös! et sanctorura — damit rairaculis. 
»erat. Mab. I, 650. 

4. Ouaahici, Don $rrno. 

...'Willehelmi abb. Hireaugiensü. Mab. VI, 2, 725. 

6. Goaris. In diebus Hiltiberti — dignatus est. Acta SS. 
Iul. II, 333. 

7. Willibald. Origenem egregii — Domino collalis. Canis. 
ed. Basn. III, 1, 16. 

8. Kyliani. Sanclorum martyrum — manifestare curabimus. 
ib. p. 174. 

I I. S. Benedicti tranelatio. Cum diu gens — laudibus per- 
egerunl Siow HbretvalD. Mab. II, 352. 

11. HiUulfi ep. Treverensis. Quicumque bapüzati — con- 
ventu fidelium. Acta SS. Iul. III, 221. 

12. Hermachorae. Post resurrectionem — 4. Idas lolii. ib. 
p. 251. 

12. Hcdnrici imperatoris. Anno — accendatur. Hon. SS. 
IV, 792. 

15. Marcetti ep. Parisiensis. Beatus igitur Marcellus — 

migravit ad Cbristum. Statt gortuuot, o&ue bie SßorxtU, 

bei Surins, Nov. 1. 
18. Matemi ep. Mediolanensis. In illis diebus succiso — 

15. Kai. Augusti. Acta SS. Iul. IV, 364. 
21. ArbogasH ep. Argentin. Sanctissimi sacerdotis — be- 

neficia prostat pius patronus. Acta SS. Iul. V, 177. 

»et ©ranbtbirr 1, p. XXX. 
21. Victoris ep. Massiüensis. Cum sub Diocletiano — 

12. Kai. Augusti. »rrgl. Acta SS. Iul. V, 141. 

21. IuUae. Tempore illo lulia — eis vitam eternam. Acta 
SS. Iul. V, 133. 

22. Mariae Magdalenas, cum miraeuhs. Narrat Iosephus 



22. Marthae. Sanctae ecclesiae — quandoque subiaceret 
»ergl. Acta SS. Iul. V, 214. 

23. Apollinaris. In diebus — 10. Kai. Augusti. Acta SS. 
Iul. V, 344. 

23. Ldborii ep. Cenomanensis. Beatus L. vir — immnn- 
dorum spirituum. ib. p. 409. mit abwct$rnbcm Unfaug. 

27. Miracula S. Pantaleone (in f)a[fau). Post longa — 
auxilia sibi. 





JDa$ große Seqenbarium. 



653 



Ä n g tt fh 



1. Etaelm ep. Vercctteruis. Quae Deo auctore — omni- 
polens Dominus, ©ebrucft bei Ughelli, Italia Sacra. 
Vol. IV. 

5. Oswaldi regit. In laudem — gloriam predicabat. SBotyl 
bic Acta SS. Aug. II, 95. B. erwähnte Vita. 

7. Afrae. Apud provinciam — altingit. Apud provinciam 
— pervenerunt Acta SS. Aug. II, 55. 

8. 'Altmanni vita antiquior. Scripturus vitam etc. Sei 
SS. 1, 116. Tat fcilir «fr Iber (£remplar enthält nua) bie 
jtueite Vita, ib. 138. 

13. Wichperti presbyteri auet. Lupo. Reverentissimis — 
reconpensare dignetur. Acta SS. Aug. III, 133. 



sequanlur. SJon gortunat, o^nc bie SJorrebe. Acta SS. 
Aug. III, 68. 

16. Arnulfi Metensis. In omnipotentis — XV. Kai. Augusli. 

»er fl [. Mab. II, 150. 
20. *Stephani regit. Omne datum — signaverunt. 6ub* 

lieber, Rerum Hungaricarum Mon. Arpadiana I, 139 — 162. 

20. Bernhardt abb. Clarevaüensis. Scripturus etc. in 5ä)ü* 
a)ern. Acta SS. Aug. IV, 256. 

21. Privati episcopi. Natale saneti — debitam commigravit. 
»ergl. Aug. IV, 438. 

22. Symphoriani. Tempore illo — aperiatur ingressus. 
Acta SS. Aug. IV, 496. 

... Goßt ep. Arvernensis. Nobilitatis mundanae — cum carne. 
Mabillon I, 116. au6 ©reßor* Vitis Patrum c. 6. 
3m SRelfer (fremplnr folgen am ©übe be6 Sanbe« No- 
mina abbalum 0. S. B. canonisatorum. 



1. Aegidii. Sanctus igitur Aegidius — laudibus ferentum. 
Acta SS. Sept. I, 299. £rr 9)rolofl fefjlt. 

6. Magni. Ilaque in tempore illo — Semper existat £er 
Anfang tvir bei Canis. ed. Basn. I, 655; V, 2, 913. 
ber erflen ttuftgnbe. 

7. Clodoaldi presbyteri. Beatissimi Clodoaldi vitam — re- 
quiescit. äJerfdjtebeit Don Mab. I, 134. 




Bealissima Radegundis — inirabilia per- 



September* 



Digitized by 



654 



JDa* grof e Stflenbartum. 



8. Corbiftiani. Dum cupimus — iugiter sanitatis. 83on 

SCribo, gebrutfr bei SMeicbelbetf uub Acla SS. Sept. II, 735. 
15. Liudmilae. Mater b. Wenzlai — miracula. (gebruft in 

meinen Beiträgen p. 52. ge^lt im 9Kelfrr Chemplar. 
17. Lamberti auetore Stephano. Domino Herimanno — 

Lamberti est reddita. Acta SS. Sept. V, 581, too ba* 

Gnbr oerfebieben ifh 
19. Quinäam ep. Arvernentit. Omnis qui se — restingui- 

tur. Gregor. V. Palrum c. 4. Sur. Nov. 13. 
22. MauricH et sociorum eius, cum miraculis. Sanctorom 

Sassionem — laudes reboanL ÄJeral. Acta SS. Sept. VI, 
42. 

22. Emmerammi. Sanctorum dicta — premerent. SBon 9Re» 

ginfreb-, Acla SS. Sept. VI, 488. 
25. Lupi ep. Senonensis. Sanctorom gesta — coronat 

triumpho. Acta SS. Sept. I, 255. 
28. Wenzlai. Crescente u. f. n>. Tic Begrübe D bei £o* 

bxoto&ti). 

28. Tiemonis archiep. Salzburgensis. Insignem — IV. Kai. 

Octobris. Tengnagel, Vetera Monumenta contra Schis- 

maticos p. 70. 
28. Liobae, \>on Slnbolf. Acta SS. Sept VII, 760. 



1. Bemigü, toon «fctnfmar. Acta SS. Oct. I, 131. 

1. NicetH ep. Treoerensis. Si fides dictis — exsolvere. 

Mabillon I, 191. Greg. Tur. V. P. c. 17. 
1. Germani ep. Autisiodorensis. Igitnr Germanas — con- 

firmatur predicatione. SBon ßouitautiue, aber o$ue brn 

^rclog. Acta SS. lul. VII, 202. 

1. Vedasti, r>o\\ Sllfuin, ofcne bie SBorrebe. Dominus — 
beatitudinis gloriam. Acta SS. Feb. 1, 794. 

2. Leodegarii. Domino . . . Erminmario — absconstm. 
Oct. I, 463. 

3. Bwaldorum. Duo quidem — referebat !Brrg(. Acta SS. 
Oct. II, 205. 

4. Siäpicü ep. Bituricensis. Sanctus ergo — etiam sa- 
nantur. 

6. Fidis. Sancta igitur Fides in Agennensium — miracala. 
Revelatio eiutdem. Post revelatum — apud Coochas 
agitur. »ergl. Acla SS. Oct. III, 288. 



© c t o b e r. 




£a* große gegettbattura. 



655 



9. Dionysti episcopi, mit ben Sriefen tum St. SuMvig unb 
übt $übum. 

10. Gereonit. Thebeorum — consortiis ad laudem etc. 
Acta SS. Oct. V, 36. 

11. Purchardi ep. Wiriburgerms. Terrenarum molus — 
deesse laelelur. Cauis. ed. Basn. III, 1, 1. 

11, Brunonti, t>on »uotfler. Mon. SS. IV, 254. 
13. Cholotnanm. Princeps — pertimescat. Mon. SS. IV, 
675. 

16. Lulli ep. Moguntini. LuIIus apnd Anglos — dictita- 

verunt. SJergl. Acta SS. Oct. VII, 108 J. 
16. GalU, t>on 88alafrib ©trabo. Nisi me — offendant 

Mab. 11, 228. 

21. XI milhim virginum. Regnante domino — capiemus, 
tt>ie bei @urtu6, bmm uod) eine Editio nova. 

22. Severi ep. Ravennatis. Qaolienscunque virorum — 
introduxit. Acta SS. Feb. I, 82. 

. . . Iuliani martyrii. Magnum in nobis — vilae custodiam. 
Acta SS. Aug. VI, 176 au* ©regor Don Suui« de Gloria 
Martyrum II. 

24. Manegundis virqinu. Insignia — virtutem. Acta SS. 
lul. 1, 313. Mab. I, 202. au* ©re^or bon Xoux* Vit. 
Patr. c. 19. 

26. Amandi auct. Baudemundo. Scriptunis vitam — est 
Helnone etc. Acta SS. Feb. I, 848. Mab. II, 710. 

27. Ur$U et Leopatü. Legiferi — sepultus est. Acta SS. 
lul. VI, 564 ex Greg. Tur. V. P. c. 18. 

31. Quintini passio et inventio. Oppido Vinnandense — 
habuit. »rrgl. Greg. Tor. de Gl. Mart. I, 73. 

31. Wolfgangi auct. Othlono. Fratrum — laudavit Mon. 
SS. IV, 525. 

9tot>ember. 

3. Malachias. 

3. FirmML Multi quidem — misericordiam Dei. Sei 
Mone p. 30. 

.. Benigni (Dwion.). Post impletum — landabitur qui etc. 

6. Leonharde Beatus igitur L. tempore Anastasii — curan- 
tur. »etfll. «r<$ib III, 312. 

7. Wiüibrardi, bon Blfuin. Domno — et premia. Mab. III, 
1, 603. 

«r$(v ic. X. 93anb. 43 



Digitized by 



656 So* gtef e grgenbortnra. 

11. Martini, t>o\\ Sutyictu* ©rt>mi«, mit brtt 4 »ü^rm 
Miracala ®rfflor6 o. Sour«. 

12. Matermam ep. Rem. Cum porituro — quadragesimo 
secundo. 

12. Chuniberti ep. Colon. Fuit vir — regressum. 

13. Bfictiu Hodie karissimi — vivens. 

16. Othmari. Finitis ete. oon SBalafrib ©trabo, Hon. SS. 
II, 41. 

... AnathelofüM ep. Mediolanensis. A. igitar — rehnqacre 

voluere. Maral. SS. I, 2, 207. 
21. Cohmbani, bon 3ona«. Dominis eximiis efc. Mab. 

II, 5. 

26. Chunradi ep. Constant. tum Ubalföalf, Mon. SS. IV, 
429. 

27. •Ktr^fte, Eberhard, Kartetet t>on ©aljbntfl. Canis. cd. 
Basp. III, 2, 395. 

27. Gm ep. Mediolm. Gayus ergo — largitor aetenn. 
Murat SS. I, 2, 207. ©tott brffrn ftf$t im »elffrSirm« 
plar bie JüöÄo S. Benedicti: Temporibus Karlomamu 



©ecerab er. 

1. Casiridani ep. Medial. Seviente forte — atlenlias 
perpensetor. Mar. SS. I, 2, 210. 

3. Solae, o$ne ben Jrolofl. In paganomm — subiaceat. 
Mab. III, 2, 429. 

4. Benedicti Translatio. Exigis — regressi. Mab. IV, 2, 
350. n>o bo* Snbe toeggrlajTen tft. 

5. Dahnatii ep. Ticin. Cum sancta — veniam. 

9. Kalimeri ep. Mediol. Translato ad — anno et medio. 
Mar. SS. I, ?, 213. 

12. Eucharii, Valerii, Materni. Quam?is beala — perce- 
pisse letatnr. Acta SS. Ian. II, 918. 

13. Otäiae. Temporibus Childrici — Idas Decembris. 
MabiUon III, 2, 438. 

... Gerdrudis. Cum multos — est operari. £ie Miracala 
ib. II, 468. 

17. Marthae. Sanctae ecclesiae — sufficiat 
... Martini abb. Magnum nobis — de tamalis. 
... Monas ep. Mediol Calimero — vigilanUa. Mar. SS. 
I, 2, 215. too ba* Subf anber« lautet. 



Digitized by 



£>aa große Segettbariitiii. 657 



22. Matkildis reginae. Venerabiiis — recessit. $er dffe» 
frarbifae *u*jufl, f. Mon. SS. IV, 283. 



$<mbfd>rifteit ber t l ttttitierfttätebiblio^ef 
in $tag» 

»ergl. «r$U> IX, 464. 469-472. 



I C 24. ch. fol. 8. XIV ex. Pulkawa nadj ber erjlen 
ftecenfton. 91m Snbe fte(>t: Is qui conscripsit hec cro- 
nicam eam hocusqoe dumtaxat perdoxit. £anii folgeit 
no$ 8erjei($niffe ber gürflen Don Sitymen bi6 1376 utib 
ber »ifööfe t>on $r<to, bt6 1379. 
f. 90. (1) 'Vita Karo Ii IV. f. (24) Hlc continetur 
modus coronacionis invicUssimi principls et domini d. 
Karoli R. I. IV. Casus quoque et eventus in via pro 
consumacione soe coronacionis eidem contingentes et 
primo habetur collacio Johannis dicti Porta de 
Annoniaoo super gestis tocius operis subsequentis. 
„Scripsi in libro etc. Tat Sil* ifl im 3. 1354 ordi- 
natus per .... Petrum de Columbario Vien. dyoc. Ost. 
et Velletr. episoopum cardinalem et scriptus per rae loh. 
Porta de Annoniaco Wien. dyoc. capellanum et familiä- 
rem domesticum commensalera be6 jtarbinals. ©fliegt 
f. (72'.) concessi quietem. rann folgt bie Jöefdjreibung, 
ber Steife beftjtarbinaU t>on Htngtion na$ 8tom, aua) boti 
3o&. $orto, beffen 3iietgnitng von 1356 batirt ijh — 
F. (79). Agenda ceremonialis qualiter papa coronatur. 
f. 170. (82) Sequitur tenor auree bulle de eleccione 
imperatoris. f. (96'.) Infrascripte leges promulgate sunt 

in curia Metensi per d. Karolum IV a. D. 1356. 

„Si quis priocipibus — erudiri. tt Expl. leges imperia- 
les principum et officialium regis Romanorum. 
f. 189'. Inc. tractatus de translacione imperii de 



43 




658 



Grecis ad Francos, de Francis ad Almanos. „Vestra 
noper — exposcat.* 

f. 197'. Inc. excerpla cronice Polonorum que ad pe- 
Ucionem ven. viri ei d. d. Wenceslai principis et eccle- 
sie Wralislaviensis ep. 21. ac illuslriam prtncipum Lu- 
dovici Bregensis et Roperti Legniccnsis ducum Sleiie est 
collecta. „Scribitur in antiqnis etc. Tamx bir Striae ter 
S3re6latitr 39if<$öfe, aüt* auf 7 Seiten, 
f. 204. 6icerj>te au* 3<>&. b. ÜRarignola (1 »iatt), $e* 
iraifa, unb bann au6füfyrli$rr au* ©otfrib* jan* 
t \) r o n. 

hierauf folgt f. 312. Don ganj anberrr bebeutrnb fpä« 
tercr $anb 8. XV. eine Sammlung brr für Stymrn* ftaat** 
rr$tlia)e 5Ber$altnifir toia)tigfien Urfunbrn, nämli$ fol» 
genbe: 

1. @erla$ b. SRain$ betätigt bir Sncorportrung br* #rrj. 
9>oIen unb ber 9au(rnrr SRarf mit brr Äronr SBöfymrn. 
Nurenberg 1355. Lucie. 

2. be*glei$en brr terraram Bararie. 

3. $ran*fumt>t bon grirbria)* I $rtbilrg n. 2386, au*grfer< 
tigt auf 9lnfua)rn unb in (Begenftart br* SRarf grafrn Äarl, 
in $rag 1346. Ian. 12. 

4-7. Reg. Frid. II, 41. 180 (Id. 26). 42. 43. 

8. Qrinrio)* IV Urfunbr über bir ©renken br* fraget S9i** 
tfrum*, 1086. Apr. 29 (au« 6o*ma*). 

9. Reg. Frid. II. 687; 10. Reg. Rieh. 73 (mit Aog. 11); 
11. Reg. Rad. 1074; 12. 13. Reg. Rod. 1052 in 2 t>rr* 
f$itbrnrn*u*frrtigungrn; 14. 15. Reg. Rod. 980. 1076; 
16. Reg. Alb. 73. 

17—22. in benf. »rgrfirn Reichssachen n. 167. 163. 173. 

166. 223. 224 (D. 2. Idas Martii). 
23 28. Reg. Adolfi 1, Rud. 289. Alb. 518. 295. Rod. 

981 (3. Idas). Adolfi 2. 
29. Ä. Subtoig f$Iägt Sanbgraf Ulria) bon £rua)trnbrrg noä) 

400 Vfitub ju ben 1800, wofür i$m glojj unb Sarffletn 

ber^fänbet finb. D. Regensbarg, Montag nach Kreazfin- 

dang 1321. r. a. 7. 
30 — 37. Reg. Alb. 85. 294. Lud. IV. 407. Rud. 763. 

Wilh. 269 (o&iie 3o&rr*i40. 207. Rieh. 18 (14« die). 

Lud. IV, 386. 

38. gubwig ber Saier brrfprity St. 3<>$ann für bir Äonig** 
ttabl 20000 SWarf, wofür er Cgrr, glojj unb »arffletn 



Digitized by 



659 



torrpfänbrt, tinb 31109111, Coftelq unb f)o(ortic) bon brm 
4)fqi>9 Don j&fterrn^ au*&ulöfrn, wofür er Sürgen {teilt. 
D. ap. Frankenfurt 13. Kai. Nov. 1314. 
Secuntur littere prwüegiorum domini Karoli IV R. /. et 
Bo. regit date regibus et principibus Boemie super tu- 
ribus et Ubertaäbus suis. 6 Urf unten, bann 10 päpftl. 
Staffen, unb jule&t Iaramentaro prestitom Rom. ecclesie 
per d. K. IV. R. I. tempore sue promocionis, SJufle Don 
Snnoc. VI. d. Avin. 2. Kai. Feb. Pont. n. a. 3. 
Diefelbe Sammlung ftubrt fi$ au $ in Stavern H i 1. 
<Siiblt$ tyat ein Späterer no<$ folgenbe Urfunben na$ge* 
tragen : 

Iohannes filius regis Franciae promittit profectom et ho- 
norem regis Karoli et filiorum sooram fideliter procurare. 
D. in tentoriis nostris ante Aguillon penalt. die Maii 



Idem promittit d. regi Karolo profectum suum costodire 
et impedire gravamina sua. D. in nostris tentoriis prope 
Lomberias die 4. Aug. 1347. 

Liga inter d. K. imp. et regem Franciae. Et quod del- 
phinatus et Burgundiae dacatus ab imp. in feudum reci- 
piantur. Urf. tfarl* IV. Präge 1355, 7. Kai Sept. 
Littera reversalis dicti regis Francoram saper liga, s. d. 
Littera missilis regis Fr. ad imp. qaod pronanc non pos- 
sit predictam ligam renovare et quod rex Angliae in- 
vasit eam hostiliter. D. Paris, d. 6. Ianuarii. 
Liga inter regem Angliae et Kar. r. Romanoram. D. 
apad Weslmonasteriam 23. Apr. anno regni mei Fran- 
cie 9. Angl. 22. 

Liga regis Fr. cum rege Boemiae perpetao. D. Paris. 
1356 mense Maii. 

Confirmatio praecedentis ligae. D. Metis Dec. 1356. 
Promissio 50 millium florenorom. D. Metis 1356. Dec 28. 
Stabe oon Karolus primogenitas regis Francie. 
I C 25. ch. fol. s. XIV ex. ©eföenr von $eljel. Vüa S. 
Wenczeslay. Oriente — miserabiliter finivit. Darin ein 
Sttunber neu 1347. V. b. Adalberti. Est locus — pa- 
teretur. Vita et passio V fratrum. Cum beatissimos — 
2. Id. Nov. — In translatione beiDer. — D. S. iVoco- 
0to. Pr. dicitor quasi procus pius etc. — De S. Eliza- 
beth. Venerabiiis et illustris — integravit. 3o mit 
getrieben 1377. Dann J^eoIoflif^eS. 



1346. 




660 



I D 10. eh. fol. s. XV. f. ya\adx), SSürbtgitng p. 168. 

a. loh. de Marignolis Chron. Bohemie. 

b. Cronica Pnibiconis de Tradenina per eondem de 

festis incliti regni Boemie compilata fei. ine de a. D. 
374. (Pulkawa.) Die $anbfö)rift, »ona$ S>obner feine 
Shttgabe machte. 

c. Vita Karoli IV. 

d. Hoc opos licet imperfectum cronice haius est compo- 
situm per egreginm virom Laurencium de Brzexina 
(fo rorrigirt, aber, wir e* febeint, gleta) Dom SRubrtcator, 
für Brzezona) arciom liberalium inclite nniversitatis slu- 
dii Pragensis magistrum. 

e. DrSfelben ©ebtö)t, f. Dobner Mon. 1, 16a <te ift 
aber jrfct ba* erfte Slatt au*gefd)nitten. — »on nrurrrt 
$anb fmb noa) bir ^rioilegien ber ©tabt $rag u. a. ein* 
getragen. 

III G 3. mb. in q. s. XIV inc. Liber de amore et di- 
lectione Dei et proximi et aliarom rerum, et de forma 
vite, Don Albertanus causidicus Brixiensis de ora S. Agate. 

f. 52. Inc. Summa dictanwm mag. Domimd Yspani. 
Omne datum u. f. to. »nrgl. «hroji» V, 499. Ego Do- 
minicas Dominici oriundus de civitate Visentensi, in 
arte dictatoria diseipulus discreti viri d. lohannis Seve- 
rii b. m. quondam archidiaconi Calaguritanensis, thesau- 
rarii Visentensi* .... brevem dictandi summam secan- 
dum qnod notarii archiepiscoporom et episcoporom no- 
tarie officiom debeant exercere et alias litteras etiam 
ineipiendo per ordinem in hoc brevissimo volumine com- 

flicabo. 
, 67. fangen au<b anbrre »riefe an. Ret. in Chr. pairi 
d. Ja. t. S. Marie . . ven. dyaeono cardinali Ber. D. 
G. episc. etc. Et si interdum — ineepistis. ©cfcicft ibm 
ioealia. 'Notificat d. Innocencius Mediolanensibus quod 
factus est papa. Summos orbis opifex — 6. Non. lul. 
pont nostri a. 1. 

ti8. Excusat se quod non aeeepit domtm. Missa blan- 
dita sunt retenta. Remiltit amicus equum amico cum 
graHarum actione. Equus missus — puletur. Non vult 
regratiari amicus amico ad presens. Licet grata — ad 
grates. Rogat amicum quod regracietur Domino de sa- 
nitate sibi reddila. De Providentia — labiorum. Re- 
sponswa. Reeepimus namque — peregrinum. 'Conso- 




661 



latoria de morte. Proprio filio — benedictam. (Tro- 

es 65.) 

9. LUtera ad idem. Vox aodita est — exemplar. 'Ad 
idem. Vox lorluris — honestate. (Papae de morte co- 
miäs Provinciae ad filium.) 9 De morte cuhisdam domim 
legum (Iacobi de tali loco). Aodivi et doloi — iodi- 
catom. 

70. 'Fridericus de morte filn. Petr. de Vin. 4, 1. 'Ut- 
tera de morte Marcellini eviscopi quem ocddit Fr. 
Grande piaculum — advocandis. (Matth. Paris. 1249.) 

73. Pape et card. Petr. de Vin. I, 1. Dann toirbfr Lit- 
tere citatorie coram ordinario u. f. to. 

74. Commendatur lator presentium. Vir probate — af- 
fectu. 'Item alia. $fal$gr. 2ubtoifl citirt Ottatar (um 
23. San. 1275. (f. Reg. Rod. 132.) 

75. Prelato scribitur quod sit näsericors. Pront aodivi 
— sanciati. Super mandato d. pape preces adicit. 
Mandato domini — rogatis. Iterate preces nuäoris sunt 
efficacie. Iterate — intendit. Preces secure dicit amicus 
se dirigere. Plenam et indobitatam — effecto. Peticio 
amici. Petere a vobis — qoatenos etc. üortatoria quod 
prelatus recipiat subdUum suum. Descendit pater — 
os eios. 'Imperatori ex parte card. pro marscalco 
suo. Celsitudo terrena — conterator. (Palat 49?) 

76. 'Recepit Fr. unum militem in graUa. (Roffiredo.) In 
recoperatione — sacerdotom (Marlene 26). 'Quod reci- 
piat in graäam comüem de Cellano. Si diligenter — 
ampliabtt 

77. * Recommendatur arckiep. Colocensis. Regt Fronde 
etc. Com ecclesias — commendare. 

.... „Divini mandali — passionis." (ofme 3»^lt). 'Nun- 
tiatur strages facta in Terra Sancta. Rachel plorans — 
genitorom. 

78. Super exercendis beüis Domim. Divino moniti presi- 
dio — cantatori. 9lur $brafrn. Amicabües UUere. Et 
si ad vestra — voto. Exhortatoria pro monacho. Ce- 
lum vos — frangi. Quod fiat- amico iusticia set plus mt- 
sericordia. Credentes vos iosticie — correctoris. Pro- 
nätüt auxilium amico. Fatemor nos — volontatis. Hahn 
1 , 380. Amicabiles littere. In gravaminibus — mitti. 
Exponit se et sua amico. Torbamor et premimor — ex- 
pensis. Excusatoria. Gaodemos etc. Hahn 1, 374. 



Digitized by 



662 



£tr 9bfr|uttg gr. II bur$ 3««. IV. Ad apostoliee etc. 
f. 82. '/tem aha. Fridericus ... V. illustri regt Boe- 
mie . . . bonum. Cause nostre — subminislrat. D. ap. 
Taurinum. Non. Aug. tercio Ydus. Reg.Frid.Il d. HOL 
Item aha. Viro nobiU et potenti d. Jf. de Corhgia et 
• providis vhis andani$ consilio et communi Padue. G. 
de Pns pot. castaldiones consilium et commune Verone 
salutem stabilitate et iusticia decoratam. Audito reslre 
ordinale predicacionis titulo et sennone canlavimus Pater 
noster. SBeiter nichts. Item alia. Flori floram — su- 
stentet. u. f. to. ofcue politifäen Sn^alt. 
f. 84'. rine bittere .Klage be* villanus }u 2of, früher Sco- 
laris Paduanus, bafj mau tym beit Drt fo gelobt fyabe, ber 
tod) nur ein fd)Ie$te* iod) fen. 

f. 95'. Rex leo fortisrimus ammahum atino et lepori 
pdehbus suis graHam suam et bonam voluntatem. Cum 
omne genas feraram et omnis maltitodo bestiamm tarn 
■itium quam non mitium nostre dominacionis subsistit 
inperio et obediant inconctanter. sola deceptionis vulpe- 
cala contumax invenitur qoe nostre potencte magnitudi- 
nem non veretur eademque citata multociens in nostra 
curia noloit comparere pro coius excessibus sedes nostra 
tota est inpleta querelis et conquerentes de ipsa nullo- 
modo potoerant asequi rationem. Qoapropter fidelitati 
vestre predico qoatenos peremptorie citare curetis ot pro 
sibi obiecüs nostro se debeat conspectui presentare VII. 
Kai. Apr. gallis et gallinis legitime responsora. formt« 
citacionis oiem coram quibos et quicquid inde feceritis 
nobis postmodam per vestras litteras slodiosius intimaüs. 
»erflt. ttrcftit V, 374. 3»7. 

f. 105'. no$ eine *Urf. gr. II für G. com. pal. Toscie. 
III G 5. mb. in q. s. XIV. Compendium theologice rerita- 
tis. f. 87'. V. S. Ciarae Assis. In ci vitale Assisii — 
reliqaeront. 1 ©eite. — f. 116 ff. fmb »ou berf. $aub 
no<$ me^nre Heiligenleben eingetragen: OswaldL 
Rex Osoaldas — venerari. Eucharn Valerti MaternL 
Cum b. Petrus — prestantur. ServacH. Anna et Rsmeria — 
angelo minislrante. Odalrici. 0. Christi conf. ex Alamannorum 

— coruscat miraculis. Ruperti. Tempore Hilbert! — angeli 
visiUrent.Carfofturot. Famulus Dei — tumulalus. Radegundis. 
Beatiss. R. barbara — probaviL Goaris. Tempore Uildeberti 

— miraculis. ®te fmb ju furj, um voUftänbig ju fcpn. 




663 



III G 16. eh. in q. s. XV. @$riftett Don $u§, »rirfr unb 
Urf. au* brr 3rit. f. 31. unb auf brm teilen arfc^ic^tltc^r 
Vuf&fic^mingfn 1414—1420, bir au* Laar, de Brze- 
zina crerrpirt ju frpn f$rinrn. 

IV C 23. eh. 8. XIV. Summa dictaminis, enthält fr$r 
ja&lrridjr Urfiuibru unb SBrirfr Don Ä. Sodann unb Staxi IV 
tinb au* tyrar 3'it, au* Sitymrn, üoflflätibig bi* auf bir 
Saaten. 

IV H 18. ch. 8. XV. Flores Temporom, «nfang: Prima 
etas duravit. Über jTonrabin fcrijjt r*: Conradus filius 
Conradi regia nepos Fridrici iuxta propheciam Clcmen- 
tis IV in Apulia decolatus est cuius Theutunici ibidem 
quendam fabrum de Ahsenwort nomine Sstok regem sta- 
toerunt licet plarimum renitentem qui carialis ab exercitu 
se subtrahens post 8 menses ad ineudem in patriam suam 
est reversas a. D. 1269. Die Äaifer rnbigen mit JTarl IV: 
Sed rex Bohemie seil. Karolus Rom. regnum obtinuit et 
amicabililer cum illo de Swarczbork complanatus me- 
diante marchione de Brandenbork. Hic igitur Carolus 

Iuot annis regnatorus sit nescio quia adhac vivit. Gun- 
lerus vero veneno obiit ut dicitur. Der legte ^ayfl ifl 
(SlrmcnöIV, rnbigt: lnfelix conjunx rea criminis fugit ad 
papam cum sua familia. Ast illustris rex Ungarie pa- 
pam, 4 cardinales ac sui germani occisi relictam cum 
aliis pluhbus quibus crimen homicidii imponit, commu- 
niter diifidavit 

IV H 25. ifl ntc^t Martinas Polonas, fonbrrn bir brm 3o* 
$ann bon grriburg jugrfajrirbriir fi&ronif bi* 1261. 
®. obrn @. 463. 

V A 6. 8. XIV. Inc. prologus in epistolas sive Uterulas 

ewiles (b. i). flabtifa)r) Iohan bifureato seu bi- 

parttto stUo in aliqtutnUs übt opus fuerit seil, veteri et 
moderno, brevi neenon laciori it. f. tp. Strennua nam- 
que etc. S^ril* toirflic$r, t&ril* grmadjtr trifft, tote e* 
fo)rint; ofynt Stamm. Gine Striae ift an brn $erjog pro- 
prium dominum gerietet, bann anbrrr an brn Äönig, an 
bm Stöm. iTaifcr 5 an lefctrrrn 3, ttorin bir Stabt $ülfr 
grgrn giruanrn, Xartarrn unb (Somanm brgrftrt, ober für 
orrfproojmr $ülfr banft. — Dm 9tamrn im Xitrl fyat 
frier, »ir in bielrn $anbfo)riftm, rin früherer ©criptor brr 
SSibl. au*grfa)nittrn, torloser rinrn Jtatalog anfertigen foüte. 
äm Snbr ftub folgrnbr Srirfr gugrfr&t: 



Digitized by 



6G4 



L. Deorum graüa cwu$ dominium verenhar pecora to- 
dui provincie dominabut aucis in pulcro praio satutem 
pro tneritis. Pravarum raenciom ignominia de beneficiis 
inpensis. se ingratam satagit efficerc. dorn per modern 
temerarium indulta sibi abaiitor poteslate. Kt ideo dam 
saa floscipendit commoda merelor reportare per exces- 
sos nepharios contamelias et vituperia iurgiosa. Hinc 
est quod ex qoadam generositatis noslre clemencia vo- 
bis domine aoce hactenus vitro indalsimus qood per 
saltos nemorom nostroram ac moncium et per crepilodines 
alveorom et nostroram fluvionim. per campos qaoque 
nostros per prata irrigoa per pascoa nostia floribos va- 
riis thymo et cytizo multimodisque herbaram decorata 
generibus passu iocando et libero pedeqae lato incedere 
potoistis. rostrisqae vestris spaciosis et patolis decer- 
pere gramina et depaacere qoeqoe loca nostra rigida. 
sine offensa qualibet valuistts. quam libertatem in abo- 
sionem ad malom vestrom procndolor convertistis. Nam 
carissimom tempe nostrom in quo specialiter solaciari 
conswevimos ausu quodani temerario sicot quondam Sym- 

f Solides mensam regis Phynei stercoram vestrorom squa- 
ore prochdolor defedastis. Super quo contempta nobis 
facto et super irrogata irreverencia vobis vehementer of- 
fendimor et indignabimar quam diu alitus est in nobis. 
nec vestras reciptemos excusatorias com dicat Canon, 
qood evidencia patrati sceleris, voce non indiget acla- 
mantis. quin ymo vobiscom sintaosam ac tortoosam cal- 
care coream decrevimos absque gesticolaribos fidicinibos 
tybicinis et qojbuslibet tympanistris. 
Serenissimo principi L. in tali loco humües auce de 
villa Gerhardt servicium secundum tue potnbüitatis mo- 
dulum obsequiosam ad omnia reverendam cum fidei pm- 
ritate. Cum nichil sit laudabilius nec nreclarios gene- 
roso cuilibet ut dicit Tullius quam placabilitate ac cle- 
mencia superari et Salomon dicit misericordia et veritas 
decent regem, et roboratur per clemenciam thronos eins 
Nobis ergo dominorum domine dignetor vestra genero- 

sitas Ta l>crt ber Sriff auf. 

V A 14. ch. fol. s. XV. Tita S. Stanislai; eine fürjrrr 
Überarbeitung , mit äBrglatfung bc* $ifh>rifd)rn ; in bm 
9Rirafchi tocOftäntigcr als XII B 2. $irr fa)rtnm bribe 



Digitized by 



665 



au« ben Veten gef$b>ft ju fcaben. Sann Uber de peni- 
tentia u. f. w. 

V D 23. eh. fol. 3. XV. Die Vita S. Bernardi ift Diflmrfjr 
eine HtyanMung über He nnbeflefftr ttmpfängnijj SRariä, 
bie mit einem 2obe ®. »ern^arb* beginnt. 

VI D 9. eh. fol. 8. XV. Nomina provincianim Romani im- 
perii, bann bie tarnen ber jtaifer bi6 Jtonrab III unb ber 
$ap(if bi6 S5(eflin III; bann: Qoo tempore concilia ce- 
lebrari ceperunt et de 4 conciliis, tmb Kuftä^Iung ber 
übrigen Soneilien. Inc. prefacio Ysidori in sequenti 
opere. Inc. über concüiorum. Isidoras mercator etc. 
Decreta ponüficum btt 3Rel$iabe6, bann bie (Soneilien. 
9ta($ bem Conc. Spalense II fte$t no$ bie »orrebe jum 
britten %\)tiU, weiter aber ni<$tfl. 

VII D 6. f.*r$it> IX, 470. (Sine neuere ^anb frat et auf bem Bin* 
banbe bqeidjnet al« Chron. loh. Gerbrandi a Leyde carme- 
litae de rebus Hollandiae et praesulibus Traieclensibus. 
Extat eadem historia impresa in folio paginis . . 9. Hoc 
autem ms. videtor eins compendium esse. Sangt an: 
Flandrie ab occidente; l /% Styalte bie naciones. Hucus- 
aue Uber de proprietatibus rerum. Dicitur autem Hold- 
fandia quasi terra sylvestris secundum ydioma Teutoni- 
eum. nunc quidem et ipsa provincia vocatur Hollandia 
per Tocabulum sincopatum. QuaUter et a quibue Hollan- 
dia eit dtoUa in episcopatum et principaUtm. Principes 
ergo Francorum u. f. n>. Sie am (Snbe ertoä^nte discor- 
diA ifl jtoiföen bem ©rafen Don QoHanb unb feinem 
©ofcne über bie hoexpertye. 

VIII A 16. s. XIII. vel XIV. mb. fol. Epistolae S. B ernhar d i , 
mit Prolog „Frater Robertos — ordinata tt (ber aber fpa» 
ter augefett föeint) unb JRegijler über 250 »riefe 5 bie 
(e(ten »(ätter beft XtxM fehlen, fo baß er mitten im 
242. »riefe ad Conradum regem R. „Nec dulctus ab« 
bricht. — SBome ifl fpäter eingetragen ein »rief an $er&. 
SSlabitlam Don »dornen „Est michi sermo, jum .ffreujjug 
aufforbernb. 

VIII B 11. ch. fol. s. XV. bejeidjnet alt Martinas Polo- 
no s, mit bem bie hierin beftnblidje Gbronif aber wenig 
ÄbnliAfeit $at. Sie fängt an: Ab orbe condito usque 
ad diluvium u. f. to., ganj furj$ bann Modum autem 
conslruccionis Romane urbis toie M. P. mit bem fte von 
Vier an 411m S&eil übereinftimmt, nadj S. @. aber me$r 



Digitized by 



666 



unb me$r abtotify, juleftt au$ ganj unb gar in btrgorm 
ritirr rrjä&Irnbrn (tyronif übrrgrfct. Aufgenommen ifl bir 
fi&ronif br6 So&anne* Don greiburg 6i6 1261, aber au$ 
$ier mit brm fehlerhaften mccxli toir IV H 25. Dann 
folgt A. D. 1261 rex Thartharoram toir im Chron. S. 
Aegidii. «uefü^rli* txfält ifl 1267 (bort 1262, abrr 
t>rrfa)irbrn) bir @c$laa}t bei Qallabal in Düringen, too 
Ulbert t>on Sraunföiorig unb $rinri$ Sorun üon 9n» 
£alt gefangen würben, ©fliegt 1278 Iohannes XXI u. f. to. 
totebrr ganj wir Martinas. 

8m Gnbr brr fielen nodj t>ott neuerer #anb bir für« 
jrn Sfnnalen nebft brm JBerj. brr ©ö^miförn Surften, too* 
mit bir Sfcrontf be* Franciscus Pragensis beginnt. 

VIII E 18. ch. fol. s. XV. bejeic&nrt aU Martinas Pol o- 
nas; fangt an: In primordio temporis. SBritrrfrn ifl 
too^l Diel Übereinftimmung mit M. bo$ nt$t übrrafl. 
Anfangs Jfaifer unb $äpfie ßa) gegenüber, bann burajrin« 
anber gemengt in groger JBrrnrirrung 5 mit rinrr ausfuhr* 
liefen gortfejung, wela)r faliefjt: A. D. 1334 papa Io- 
hannes obiit in Avinione die 4. roensis Decembris qae 
fait dies dominica littera dominicali currente B. ponlifi- 
catas anno 19. Vacavitque sedes diebus 16. Et d. Ia- 
cobas presb. card. Iii. S. Prisce mag. in theologia ord. 
Cist in papara est electas. Elegitqae vocari Benedictas. 

VIII G 29. ch. s. XV. in q. «uf brit Äalrnber folgt „Boc- 
marias minor" rpigrammatifc$r Sßerfe naa) brm Älpbabet: 
Defficit effectus tibi caasa defficiente. (Der Anfang 
fe^lt. 6ube: Zelotipare cave sobeat qao non animam 
ve. Per manus Iokannis de Lethonicz. Uic male fimvi 
quia multum bene bibi. — Die Collecta reo. soeü Petri 
unb ber folgenbr viatiau dictandi enthalten ni$t6 ä)raua> 
bare«. 

VIII H 7. mb. fol. s. XII. Aviani fabalae, Theodali eclo- 

fae, bann ber Anfang beS fogeu. Pindaras Thebanas. 
tat ©nbe fe£lt mit bem Stefte brr $anbfa)rift. £ngrbun» 
ben ifl bie etwas ältere tfanonenfammlung. @te be- 
ginnt mit *83er$eia)nif|en ber Aaifer bis Liberias dehiac 
qnintom annom agil ind. 1. unb $äpfir bit Urban II, 
worauf bir 9lamen bis Anastasias uub doii anbrrrr $anb 
Alexander III folgen. Sann: De Uno et Cleto. loh. III 
papa omnibos episcopis. Pelms u. f. u>. 3ulrfet De sa- 
cerdotibos qui in ecclesia tollerantar. Nicol. ad consalla 




«Prag. 



667 



Bulgarorum. 83iel au* ben 6ai>itularirn unb bem 9lom. 
SRea)t. — *uf brr lefcten ©fite flehen bir *83rrfe über bir 
golgr brr @aljbura,er <£rj&ifa)öfr bis auf @eb$arb, 
übereinfHmmenb mit ber Kbmuntrr $anbfa)rift* Darunter 
als geberprobe s. XIII. Amicorum suoram karissimo do- 
mino H. ven. abbati S. Lamberti. 8Jic0eia)t flammt bir 
$3. attd @. iambxtfy in ©teierinarf. 

VIII H 75. Missio Asoph. tfl uiajt s. XIII, fonbrrn XVIII. 
„Anno 1700 die 19. Marli i in festo S. Iosephi • . . . dis- 
cessi e Moscoa etc. 

X A 5. ch. fol. 8. XV. enthält @. 39ern&arbS 3 S9üd)rr 
de consideracione an tyapil (fugen, unb ©riefe de 4 be- 
nefieiis „Dilecte sorori unb Ad Adam monachum. „Si 
maneres. 

X C 18. eh. fol s. XIV ex. Iste liber est d. Wylhelmi 

Iriebani de Traebenicx. Inc. oronica Romana edita a 
ratre Martino penit d. pape. Die köpfte ftnb fortge* 
fe&t bis loh. XXII nacione Caturcensis sedit a. 19. m. 5. 
diebus ; nur ein Statt. Dir jtaifrr folgen bann ab« 
gefonbert. Snbe: Constantino VI. Expl. cronica fratris 
Martini ord. fratrvm (fo) scripta per d. Wilhelmum de 
Beiina amen. — Dann eine 99ef$reibung bon $aläfltna. 
Domino sao ven. et fratri in Domino R. D. G. Toletano 
comiti. R. eadem gratia archid. Anthiochie. — 3) De 
monstrosis hominibus. 4) De nativitate vita et morte 
Alexandri magni. „Sapientissimi quique etc. 
XII A 20. Specimen ann. eccl. Bob. tfi eine Arbeit be6 bo« 
rigen 3afcr$., torlose mit einer S3ert(^eibigung be* falfdjeu 
G^riflian gegen Dobner beginnt. 
XII B 2. Mon. Trebon. mb. q. s. XIV ex. Reverendissimos 
in Christo pater d. Arnestus S.Prag, eccl. primus ar- 
chiepiscopus, vir magne litterature mireque pielatis, tante 
erat contemplacionis , qood paulisper nocturno tempore 
sompni capiebat. ila quod cum compleret devolarum 
oracionom sacrificium matutinum, sacris leccionibus in- 
herens, in lege Domini meditabatur. nocturna silencia ut 



cium veridica didieimus relacione, taliter indesinenter 
expendendo. Inter cetera vero opera sue devocionis 
idem pater legendo libellum de apibus, post quamlibet 
ystoriam ipsius libelli seu narracionem manu sua vene- 
rabili oracionculam, qualem se a Deo disponi secundum 



religiosaram et notabilium 




sibi commoran- 



Digitized by 



668 



narracionem eiusdem ystorie affectabat, per modom coius- 
dam recapilalacionis in marginibos ipsius libelli conscri- 
bebat Quem quidem libellum sio manu soa propria aa- 
nolatam, de monasterio Saccensi accepimus muliatum, 
et eum rescribi procurantes, eciam ipsas oraciuncalas ob 
memoriam ipsius et derocionem legentiom in presenti 
nostro libro in marginibus fecimus consignari. Inc. proL 
in librum de apibus quem banum universale vocant. — 
f. 138'. Expl. Uber bonos de apibus. Inc. auedam no- 
tabiha bona de gaudio et pulchritudine ceiesüs patrie. 
f. 150. Finis. Serrao de S. Martha, wir fir SarraScon 
grünbete, it. f. to. f. 151'. Expl. vüa S. Martha. 152. 
'Vita S. Stanislai. Tradunt annales etc. (gebrucft in 
Martini Galli Chron. ed. I. V. Bandtkie. Vars. 1824. & 
p. 321. 3m (Standen corrert, nur Meinen manchmal 3eU 
Im autgelaffen ju fe^n. — f. 159. V. S. Ludmille non 
(S^rifltan (fr. sanctus nomine ausgetrieben). — f. 167. 
De S. Wenceslao. Igitor composito confinnatoqie — 
queritant propriis. — f. 171. VitaS. Albam incipit, eine* 
&öitig* toon Ungarn, ein Vornan. Vm @djlu§ ftr^t: Li- 
ber mon. S. Egydii in WiUgnaw comparatas per nobi- 
les dominos de Rosenberc primos ipsius monasterii fun- 
datores. 

XII B 20* eh. fol. s. XV. Dir Cronica Lucum (gef$r. 1410) 
ift ein Roman. Hm (Snbe ber $8. ift ein Martinas 
Polonus; jfatfrr unb $äpfte ft<$ gegenüber» erflere en» 
bigen: Constantino VI. Tic tyaptit aber ftnb jiemlidj au* 
füfcrli<$ fortgeführt bie Urban VI. Obiit autem Rone a. 
D. 1390 Yd. Ort. et requiescit in ecclesia S. Petru 
SBorauf no$ eine (Jrjafclung oon brm Sürfrnftege 1387 
folgt. 

XII (ni<bt XVI) B 21. ch. s. XV. Ä Corone. tt f. 142. Bern- 
hard* abb. capitula ad milites templi: Hugoni militi. 
f. 148. £ef[. »riefe ad abb. Guidonem de Tribus fonti- 
bus: Unde vos; ad Gwilhelmum abb. S. Theoderici: 
Quod me per fratrem ; ad Brunonem vostea Colon, ar- 
chiep.: Queritis a me; ad parentes Helge monachi: Sola 
causa; ad Fulconem puerum: Bone indolis; ad sanet*- 
monialem de contemptu mundi: Magnum est; ad Gisil- 
bertum ep. Lugdun. Longe satis ; Dilecto et ven. dommo 
D. G. Suession. et Reacin. monasterii ab. a. suus con- 
solacionem etc. 



Digitized by 



669 



XII E 4. (niajt XIII F 14.) mb. s. XIV. enthält Egidius de 
sacramento corporis Domini, Qomüien Don ©.Sern« 
fcarb unb f. 100. beflen Briefe, nämlic^ Don bru obigen 
bie 4 erften unb brn fechten. 

XIII D 20. mon. Trebon. mb. fol. s. XIV ex. Omeliae S. 
Gregorii. f. 159. lieferen Heiligenleben wie in I C 25; 
f. 241. V. Arn est i. «m Cnbr fte&t: Uber mon. S. 
Egydii in Witignaw comparatus per nobile« dominos de 
Rosemberk primos ipsias mon. fundatores. Sann folgen 
aber nod) me&r Passiones SS. worunter f. 250. Sfyif- 
mundi: Tempore Tyberii etc. 253. Adalbert Don Sruno. 
Dann Verna: Qaattaor immensi u. f. w. 283. *V. S. 
Gantheri, ^irrnaa) herausgegeben in fitere Thesaurus 
absconditus, wo au$ bie $@. befajrieben tfh — f. 292. 
V. S. Silveslri pape. 317. Servacii: Ulustrissimi viri 
— aspira. Troyugenarum melropolis Francorum — ex- 
acta sunt cooperante etc. 332'. de transL S. Wences- 
lai: Licet plura — invenitur. 334'. Passio S. Calixti 
pape. 337. Passio SS. virg. XI milium. 3ule(t wieber 
eine ä&nlio)e Snfa^rtft wie oben. 

XIII G 7. ch. s. XV. mon. Trebon. Die Notabilia jinb mo* 
ralifa), nia)t $ifh>rifa). Da8 lefcte Statt enthalt einige 
furje »Otiten s. XV. 

XIV G 33. ift eine neuere *bfa)rift ber Urf. f)rjemi8l8 Dom 
17. San. 1205, wobura) er bie Sterte unb Sehlingen 
bee Älojler* Dftrow betätigt, nebjl einer Sude Clemens V. 

XIV G 44. mb. s. XIV inc. Inc. modus dicUmdL Saluta- 
tione* ad papam. SancUssimo beatissimo etc. (frttyält 
feine ©riefe ober Urfunben. 

XIV G 52. ch. q. s. XV ex. Tel XVI. 1. 'Vita Wernheri 
ep. Merseb. — 2. SSon berfelben $anb 'Cronica Mer- 
seburgensis ecclesie. — 3. S3on anbrrer$anb Libel- 
lus de zelo Christ, religionis, bon Lupoides de Be- 
benburg. 

XIV H 10. (niajt III E 26.) mb. s. XIII ex. 9ta$ einer 
Sammlung moralifcfcer Grntengen folgt ein 99 rief fiel ler 
„Dictamen est ad unamquamque rem u. f. w. Steint 
in SJologna »erfaßt. «Daraus entnahm ia): griebria) II 
fa)reibt feinen @etreuen de Romaniola, bag er A. ju fei« 
nem SSicar per totam Romaniolam befleflt $abr: Dilectio- 
nis vestre tamquam — cognoscat. griebr. II giebt bem 
G. com. pal. Toscie ein Castrum }u 8e$en: Si fidelos 



Digitized by 



670 



nostros — testes. ©regor IX getoä&rt brn Soinbarbrn 
ba* Strebt ut quocienscunque inirare voluerit imp. Roma- 
nos Ytalicam regionem, sicut in concordia filie ilL b. m. 
regine Gonslancie continetur, possitis societatem facere 
ei iuramentis et promissionibus tos legare pro Testria 
racionibos conservandis; unbtföabrt brr Stritt unb 8n» 
forüc&t, »riebe btr Jfaifrr de pacto Tel consuetudine &at: 
Aares apostolice — ineursurum. 

Dir Rectores Lambardie brrbirten brn @täbtrn brt Sun* 
be* bir ÄuSfufcr bon SBaffeu unb £rbm*tmttr(n: Qoia non 
est — acquiratur. Siefribrn tnrlben, bog bir brm 9>apfir 
jugf fagtcit 500 milites SMtttf Sanuar abgeben foflen, unb 
forbrrn rinr (Brmriubr auf, tyrtn fctit&ril ju flrflrn: Ad 
Testram — Tideatur. ®raf B. de Manente mrlbrt brm 
9)faljgraf oou Suftcirn G. feine ©ffrrtung au* brr ®e» 
fangenföaft M Äaifer*: Respiciens creator — est rever- 
sos. Knttnort barauf: Gloria sit Deo — saciari. gerner 
fotgfiiber Sricf, bictttidjt Don 1226: Preclaro ac magnifico 
viro donäno P. Hyan ($rtrr 3taut) Venecie. Dalmacie. Croa- 
cie. et dimidie tocius imperü Romanorum. nec non et 
quarte partis Romani imperü. duci felicissimo dignis et 
mugnis laudibus decorato. O. illuttris dux AusUie et 
Slirie. salutem et optata Semper felicüate beari. Volen- 
tes ad Romauam curiam pro qoibosdam negoeiis profi- 
cisci. a Testra gracia postulamos per Testras partes com 
nostra familia fiduciam transeundi. Slnttoort: Strennuita- 
tis vestre magnificencia bene novit qaaliter nos oportet 
locis proximis et vicinis civibus deservire. quia si con- 
traria faceremos. ipsi nobis victualia denegarent Cum 
antem gracia Lambardoram in servicium Romani prinet- 

fus velitis accedere sicut fertur. fiduciam vobis non Ta- 
emus concedere quam petistis. licet in aliis cupiamns 
excellenciam Testram pro viribus honorare. 6* fann 
bir* nur auf fceopolb VI br&oßrtt toerbrn; brr fitere 
©^rrtber frfctr grbaitfritlo* 0. tnril bamale Dttofar 
fccrrfötf, wir baS fc&r oft borfommt. 




671 

$<mbfd)rifiett be« ftlofter* £of>ettfttrt 

fDtitgrt^rilt bon $rn. Dr. {Rödler in SBien. 



12. Cod. ch. in 12. s. XV. Formale varie, föeinen bon ei* 

nem tyatfautv Notar ju fepn. Darin ritt »rief t>ex\ 99ifc^. 

»ern&arb (+1451). 
83. ch. fl. fol. 8. XV. Inc. cronica Boemornm ab ipsorum 

iniüo conscripta, de moltis excerptt illius provincie etc. 

mit einer bö&mifö getriebenen gortfefcung 1419 — 1440. 
364. ch. in q. s. XV. Sallustii Catilina, glofjirt. »riefe bon 

Aeneas Silvius. 
.. ch. fol. s. XV. Vita Karoli IV. 

.. ch. in q. s. XV. 8uff<$reibebit$ bee 3o&. ©taiqe beim 

Sonfhm&er Gonctl. 
• . ch. f. s. XV. Silberbibel. Briefformen unb geföityti^e 

Stötten über »itymiföe gamilien. 
..ch. f. s. XIV. SrieffleHer; barin »riefe ÄarlS IV. 



^anbfdiriftnt bet I. t Unitierfttätebibriot^ef 
in Clraüj. 



1. II. 6. «ugrturaer Ctyronif b. 1548— 1564. 

1. II. 19. ch. fol. 8. XV. „Conventns S. Bernardini extra 
Brnnam. tt ßnt&ält überarbeitete Heiligenleben. 

1. II. 20. Sbenbafyer? ch. fol. 8. XV. Sacro principi domino 
Marlino V P. M. Iohannes de Olivetti* scriptor apostolicus 
hoc Romanorum regum consulum imperaloram conpen- 
dium dedicavtt." »is jum Xobe be$ ©aleriu*. b) Inc. 
cronica ab exordio mundi usque ad tempora Eraclii et 
Sisebuli principnm. Cnins aactor extitit (leerer 9ianm). 
Ürc^{«> ic. X. Sanb. 44 



Digitized by Google 



672 



„Brevem temporum Seriem — alfo Sfibor. c) Oplis 
carissirae marchio — roodicam occidentis.* Finitas fe- 
liciter libellus qui dicitar AuguetaUs continens sab com- 
pendio brevem descriptionem omnium aagastorum a primo 
Cesare usque ad ultimum (9BenjeI) ad illaslrem Nico- 
laam march. Estensem. Editus et compositos per lau- 
reatum poetam d. Franciscum Petrarcham Florentinum. 
Slngebunben ifi d) Hainr. de Hassia super prologo biblie. 
e) Summa legum. „Iste liber legum etc. Propter pa- 
ternalem amorem etc. SRit befonberer 89e$ie$unfl auf eine 
®tabt (Srünn?), 4 99üd>en baS legte (Kap. de reproba- 
cione articulorum de speculo Saxonum. Tann Decade- 
ron i. e. 10 errorum contentorum in speculo Saxonum 
per sacre theologie magistros reprobacio, nomine (?) fr. 
loh. Klennkot. 

1. II. 21. ttbenba$er$ früher Liber Augustini archidiaconi 
Prerowiensis. Huf bem (Stnbonbe flr^t eine 9ta$rtc$t über 
bte ®runbfleinleguti0 jum mon. S. Bernardini extra muros 
Olom. bur$ ben übt Don §rabif$, 1453 dominico post 
Stanislai. Dann auf ben erflen Jölättern *86|>tnif(&e 
iinalen bi* 1368 (bis 1330 = Franc Pragensis), 
83eraet($mfj ber Jöitym. gürflen, unb fernere «finalen 1372 
— 1378. 1387. nebfl einem 3ufafc Don einer fetten $anb, 
bie au$ im Vorigen ädertet Sorrecturen unb 3ufäfee am 
gebraut, unb julefct ein *83erjei($ni§ ber ^rager 
JBtfcfcöfe bie 1414 (pronunc in a. 0. 1414) jugefett 
i)at. 

1. II. 23. oh. fol. Huf bem ©nbanbe (le&t: Insignis et 
preexcelse magnificencie domino validissimeque streaoi- 
tatis glorioso militt domino Procopio de Rabsstein inditi 
regni Bohemie supremo cancellario Procopius civitatis 
Karoli notarius u. f. tu. ©e&örte bann bem Conrentus 
S. Bernardini extra Brunam. Cassiodori Variae. 
Expl. liber Variarum mag. Cass. Aurelii viri illustris. 
finitus ante Letare anno D. 1401 lohanni cardinali scri- 
ptus per Bartholomeum de Uteri. 

1. III. 16.saec.XVI.33on$rof.9Ronfe. »ö$mtföe Überfe(ung ber 
Srünner ©<$öppenfprü($e. „Leitha Panie 1343. 
Sedlaczy z Ssibnicz u. f. tt>. 

1. III. 17. ch. fol. s. XVII. Son ben Seiten in »rönn. 
Privilegia civ. Brunnerms ; fleißig benufct x>on 2>'6toert in 
fetner ©eföitye »rünn« (f. @. 4.). 




673 



1. IV. 1. ch. fol. Kxpl. Uber tripariiie hgstorie a.D. 1448 
in ?ig. apostolorum Phil, et lac. per manus fratris Al- 
berti professi in mon. Lucensi hora 19. Inc. hystoria 
ecclesiastica Easebii Cesar. Don bemfelben 1448 Valentin! 
bcrnt igt. Inc. recapitulacio eiusdem hystorie per manum 
fratris Alberti. „Assyriorum igitur u. f. tu. fortgebt 
bie auf bie @öfrne Sutouig* M frommen : Karolus vero 
plus Franciam Burgundiam et Aqaitaniam obtinuit solus. 
Dann nodj ein fnrje* ÄaiferDerjeiajniß bU: Lotharius dux 
Saxonum regnavit annis 3. Conradus regn. annis 
Fridricus dnx Saevorum regn. annis . Expl. reca- 
pitulacio ii. f. tu. 

1. IV. 5. ch. s. XV. Darin Oratio ad ambaziatores gene- 
ralis conciln Basileensis quae sie ineipit: Magister sci- 
mus quia verax es. — Oratio ad amb. regni Bohentiae: 
Deus in adiatorium. 

1. IV. 8. ch. fol. s. XV. Inc. liber qui Romaleon inti- 
tolatar eo quod de gestis Romanorum tractat, editus ad 
instanciam strennuissimi et spectabilis militis Gomecii 
Yspani de Albornocio (onrnaU Stattbalter* Don Jöologna). 
Anfang: Principalibus placuisse. 8m Schiffe beS 10. 
J8ua)ee (Galerius) (lebt: fia que secuntur scripta sunt de 
libro Io. de CriveUis quem de imperatoribus conscripsit 
temp. d. Hartini V pape satis breviter et concordat ut 
plurimum ad Fran. Pe. in libello quem fecit et appella- 
vit Augustalem. Die f?ortfe|itng, Don onoerrr $tinb qe« 
fdjriebcn, beginnt: Et Romam obsedit — constituit. Ii- 
ber XI continens gesta cesarum a Constantino usqae ad 
Sigismundum. Constantinus I — unde nunc ad te paler 
optime (Mart V.) redeo qui divinitatis instinetu de la- 
tronum omnium audacia gladium abstulisti cuiusque iam 
septenni pontificatus tui prospera dicione singula iusticie 
pacisque dulcedine gloriantur. Ob seva improborum re- 
gimina destitutas oves aberrare minime pacieris set su- 
perno robore tecum armatus ipse Sigismundus rebellio- 
nis cuiusvis atterita tyrannide ultro quietem populis per- 
petuam afferet Milljjj quadring. 20umque quintum annum 

Phebus aquario residens agebat, cum finem huic 

operi tuis laudibus exaeto et a te gratiam et benedictio- 
nem tue sanetitatis flexis genibus implorare constitui. 
Io. de CriveUis. Dann noeb ein Sap. moral. 3nMt6: 
„Supra — meminero. Io. de CriveUis scriptor apostolicus 

44* 



Digitized by 



674 



$e ipmm adpedttm oscula beatorxm. 3tt>if$ra birfnn unb 
jnietn ftc&t eine furjr ß&ronif na$ 7 elales, bie übrrgfbt 
in eine Schreibung Don 9lom na4 Conditores castella 

porte regiones n. f. tt>. Omnia superiüs scripta 

sunt scripta in studio Rmi d. d. de Ursinis. In camera 
pavimenti ipsius d. card. mirifico opere depicte sunt 12 
Sibille qae sie dicant de advento Christi u. f. to. 

1. V. 9. (früher 28t) ch. oct. De Obrzano. enthält 3) Vi- 
tae SS. per annum s. XV. ©an$ furje Srarbritungnt. 

1. VI. 11. mb. q. s. XIV. Branae Soc. Iesu. S. Iohannis 
pauperis de contemplacione anime oraciones, mit 3img* 
tuing an bie Jtatferin ftgntf. 

1. VII. 4. ch. oct. s XV.velXVI.Soc. Iesa Iglaviae. 1669. 
„Hie hebent sich an die Statrechten ze Wiemu Got 
vater allmächtiger seint da die weit beschaffenn hast 
etc. 1) Wie man sich vor Recht halden sol. Dir (rfctrn 
SHätter freien, t$ bricht ab im dap. von der venckntsse 
Recht. 

1. VII. 11. mb. q. s. XII. Augustinus de fide unb $tnfmar* 
V. S. Remigü, fr$r föön affdjrirbfn. „Uber iste datas 
est per III. prineipem d. a. Georgiern ducem in Slesia 
Monsterbergensem Olse. Comitem Glacensem etc. pro 
mona8terio Sarensi Rev. patri domno d. Vito abbaü a. 0. 
1498. a Pro conventu Brunnensi Ff. minornm Strict obs. 
ad S. M. Magd. 1659. 

1. VII. 13. ch. q. s. XV. 3) Disputacio anime com cor- 
pore anam se audisse testator mag. Hilbertus grossi ca- 
pitis aoetor egregias. „Noctis — commendavi. tt ®rför. 
1478. SBrrgL Jtarajan* grü^IingSgabe. — 8) Libellns 
PH Enee ad Ladislanm de educacione liberorum 1477. 
12) Subscripcio episcoporam nomero 58 decretnm oni- 
versalis concilii eaictom in nomine principis. „Solidi- 
Utem — subiacebit. a Agairre ed. Catal. 3, 449. 
26) Enee Sibii ep. Senensis ep. ad Fr. Iacobum „Co- 

fnovi ex unb Cancellario Istrie „Scribimns aliqua. 
0) Iwfrlbrn hist Bohemie. 1476. 
31) f>tu* II ©rief an Machamet princ. Thurcornm „Scri- 
pturi ad te. 1476. 

35) Oracio commendacionis rev. magistri Gregorii Pra- 
gensis rectoris universitatis dignissimi per mag. Dvckko- 
nem ex Mielnik facta 25 Nov. in lectorio theologorum 



a. D. 1476. 




Dlmüj. 



675 



38) Pii II oratio contra Turcos, Mantuae habita. 

46) Ep. Enee Silvii de heraldorum institutione ad loh. 

de Hinderbach secret. regis, grfc^r. 1480. 

Sußerbfm Dirlr Srieff Staliriitfc^rr ©flrfortrr, ati$ br* 

3o^aun t>on Shnogr* Somniam Pharaonis. 

1. VII. 26. ch. s. XV. 1) Declaratio d. pape (Mart. V) 
saper censo ecclesiarum an b«i Srjb. p. ©liefen, btr 
SBifc&ofe t>on 2ebu* unb ßlmüj. 

2) Reductio Grecorum et conversio (per Eng. IV). 

3) JBrirf Darüber an btr SBiener Unit», uotn Sarb. Julian 
S. Angeli. 1439 Iul. 12. 

16) Cedula missa d. imp. Sigismundo de concilio Bas. 
cum tractata seqaenti de concepcione virg. gloriose« 

17) Remedium quo rex Sigismundus in visu suo reca- 

feratus est, ut iam amplius berillo non indigeret 
8 — 24) Griffe Don unb an loh. de Capislrano. 
25) 33rief St. ®igi«munb0 an bie @tabt f)rag über bat 
jtonftan&er Concil. 

2. I. 3. Vincentü Bellovac. Spec. historiale t>. 1470. 99b. 1 
unb 2. 

2. I. 4. ch. fol. $asf. boflftänbifl in 4 ©anben. Expl. pri- 
mum volumen Sp. hyst. finitum sab a. D. 1465. — Con- 
ventus Znoymensis fratrum min. strict. observantie. 3n 
jebem Sanbe ftc^t am Silbe mit rotier ©cfcrift: A. D. 
1466 Reverendissimus in Christo pater et dominus d. 
Wilhelmus de Colonia Agrippina Dei et ap. sedis gratia 
ep. Nicopolensis et archidiaconus Brunnensis per com- 
mendam ordinis fratrum heremitarum S. Augustini huno 
librum scribi fecit pont. sui anno 25. Hic existens pre- 
dicator egregius Brunne in conventu S. Thome predicti 
ordinis assumplus fuit per sanctissimum d. Eugenium pa- 
pam IV proprio motu in capellanum et penitenciarium. 
deinde in episcopum. Et solempniter fuit consecratus 
Florencie in conventu S. Spiritus ante dicti ordinis in 
ornatu et pontificalibus eiusdem sanctissimi d. pape per 
Reverendissimos patres et dominos Rodolfum episcopum 
civitatis Castelli protunc sacristanum et confessorem pape 
eciam eiusdem dicti ordinis et Ortanum ac Valvensem 
episcopos seculares dominica infra octavas corporis 
Christi a. D. 1442. pont. eiusdem sanctissimi d. pape 
a. 12. Hic Wilhelmus episcopus postmodum sub 4 pre- 
sulibus videlicet Paulo de Milicztn, Iohanni Haaz, Bo- 



Digitized by 



676 



©Imftj. 



hussio de Zwola, et Prothasio de Boskowicz moderno 
Olomacensis ecclesie exlitit vicarius in ponlificalibos. vir 
per omnia zelator fidei catholice et apostolice obedien- 
tie propugnator. Hic eciam ecclesiam parrochialem As- 
sumpcionis yirginis gloriose in Stracz et capellam S. 
Crucis in Melicz iam translate in Wissav cum dicto ar- 
chidiaconato auctoritate apostolica tenait in commendam. 
Orate Deum pro scriptore. 3m 4tru ©anbe tft noo) ju* 



Si tu scriptoris nomen cognoscere velis 
lo sil priroum han medium nesque supremom 
Quidam Boemus nacione de Nimburg. 
3m gftfitrit unb trimm SJonbc folgt torirrr Don anbrrrr 
$anb: Hic reverendissimus episcopus a. D. 1451 circa 
festum S. Petri ad Vincula per 40 dies fuit inter- 
pres Reverendi patris et b. m. fratris lohannis de Ca- 
pistrano in Brunna et pro empcione loci Brunnensis pro 
ratihabitione dedit primum grossum. Deinde in vigilia 
SS. Symonis et lüde eciam magna difficultate habita in- 
troduxit fratres ad locum et benedixit tandem imposuit 
primarium lapidem et post 3 annos consecravit chorum et 
postea fundamentum ecclesie et post (vacat^ annonnn 
curricula totum locum consecravit cum omnibus altaribus 
ambitu et cimiterio. Eliam idem Reverendissimus epi- 
scopus consecravit totum locum fratrum in Znoyma a. D. 
1476. Item in Lupschitz ecclesiam et in Oppavia cho- 
rum ac in Olomuntcz chorum ad honorem Concepcionis 
B. M. V. cum 3 altaribus. Et istos libros contulit pro 
loco S. Bernardini in Brunna a. D. 1479. anno ponL 
sui 37. Sanctissimi domini nostri d. Sixti divina Provi- 
dentia anno 8. 

2. I. 7. ch. fol. s. XV. Sermones Clementis VI pape, 
barunter de passagio faciendo. Jlnfaiiß: Faciem suam; 
de mortui* pro card. Iaquitani (?): Tempus. Quando 
passagium fuit concessum regi Fronde: Accingimini; 
bfll. coram prelatis Parisius: Deum timetc; in sepultura 
card. Neapoleonis : Leonem. Collacio quando venerunt 
de Francia Cardinales Tasculanus et Penestrinus : lbant. 
Coli, in die cene contra Bavarum : Atrium. Coli, in red- 
dihi card. Bernardi Ruthenensis de Arrogonia : Et isle. 
Coli, quando procuratores ex parte Bavari presentabant 



fl'fat: 




Clraüj. 



677 



procuratorium et submütebant res et bona ad osculape- 
dum beatorum: Nolite. Sertno contra archiep. Mogun- 
tinum: Filius. Sermo in ereccione Nicolai card. Te fa- 
ciara. Coli, qtiando venit card. Allna de Ytalia: Sicut 
frigus. Coli, in ereccione civitatis Pragensis in metro- 
pobm et aUarum duarum villarum in dvitates, unius 
in Bohewäa alterius in Yspania quam ceperai rex 
Casteüe Alphonsus vocata Algisüla anno 2. pont. nostri 
ult. die Aprilis: Benedictione. In adventu cardinaUs: 
Kgrediebatur. Coli, quando fedt processus contra inter- 
fectores Andree regis Sicilie die i. Feb. pont. *w a. 4. 
Vox sanguinis; bgl. a.4. die 7. m. Apr. in deposicione 
H. archiep. Mog. Com iudicatur; in processibus f actis 
contra Bavarum in cena D. die IB. Apr. anno 4: He- 
reticum. Sermo in canonizacione recolende mem. d. Yvo- 
nis Heloy presb. Tretorensis dioc. pont. sid a. 6. 3u» 
lefct Cotiacio facta per archiep. Prag. a. 1345: In te, 
unb Coli, facta per d. dementem papem VI in appro— 
baaone Karoli in regem Romanorum electi, die Lüne VI 
mensis Novembris a. D. 13 46 pont. nostri a. 5 : Salo- 
mon. £abon fe&lt ba« Chtbe. »ergl. ttr$it> II, 203. 
2. II. 21. ch. fol. s. XV. „Carth. de Dolano." Summa Innoc. 
pape IV de penitentia. Acc. 1) Tractatus Wikeffislaram 

Sresentatus Serenissimis principibus regi Pol et magno 
uci Lytwanie (oon ber Statt f)rag) a. 1420. mit brr 
Slnttoort. 6) f)rotefl gegen bie Einrichtung be« 3o&. $u§. 
7) *9tac$ri<$ten über »ifc$. »runo Don Dlmüj. 12) 
Statuta capituli Olm. von 9). Sodann 1352 nebfl 9to$» 
rtc^t ron anDeren StyiobalbefoSlüflen unb ben ßtnfünften 
ber Jtirc&e; julefct Jt. 8Ben$el6 Urf. „Pia maiestas. 
2. II. 24. ch. fol. a. XV. Lecüones per anni clrculum in 
dioc. Prag, dicendae, scriptae et distributae per Yen. 
Patrem Gonradum ord. Garth. a. 1353. Unboflftänbig. 
Darin ba« Beben @. SJebajlS Don 9IIfittn, o$ne ben f)ro» 
log, unb Gerdrudis: Credimus largiente — dignatus est 
operari. 

2. III. 3. mb. s. XIV. fol. „Conv. Olom. ad S. lacobum." 
Martyrologium mit nefrolog. Staubbemerfungen. Äuf 
brm Detfel fle&t ton gleiAjeitiger $anb: A. D. 1618 in 
vigilia Ascensionis Domini Bohemi Pragae deiecerunt ex 
fenestris cancellariae in arce d. Slavatam et d. Smiecan- 
slura (?) consiliarios Mathiae imperatoris et regis Bohemiae 



Digitized by 



678 



ei d. Philippom secretarium et facta est rebellio maxima. 
A. D. 1619 facta est rebellio Brunae a Moravis in vi- 
gilia Ascensionis Domini et die dominico infra ort. Asc. 
D. Iesuitae fuerunt proscripti Olomutio et ecclesia data 
hereticis S. Mauritii Olomutii. Eodem anno in festo As- 
sumptionis B. M. V. fuerunt omnes canonici Olomucenses 
positi ad cansas ab hereticis rebellibus et eoram domus 
spoliatae. Die lunae infra oct B. M. V. fuerunt omnes 
vicarii eiecti extra civitatem et eorum domus spoliatae 
ab Hartmanno Buchara Capitaneo Olomucensi qui exercuit 
summam tyrannidem in catholicos. 

2. III. 31. ch. fol. s. XV. Iosephi Antt. Iudaicae. Sann lie- 
ber de orientali eccl. quem edidit ep. Acconensis (Ia- 
cobus de Vitriaco). £«6 brüte 93u$ fefclt. 

2. IV. 13. ch. fol. a.1501. Visiones b. Mechtildis. 3) Hist 
Udonis archiep. Magdeburgensis. 

2. IV. 16. ch. fol. s. XV. Sermones de sanctis. 

2. IV. 22. ch. fol. s. XIV. Glossa super psalterium. — 
Epistola univ. Oxoniae ad Rieh, regem pro tollendo 
senismate in ecclesia a. 1395. 

2. V. 1. mb. 4. s. XII. Augustinus de doctrina christiana. 
3) Ammonitio Adelgeri ep. ad Nonswindam reclusam de 
laude caritatis. ®ct>r. Pez. Thes. II, 2. 

2. V. 4. mb. q. s. XIV. Sermones de temporibus et de 
sanctis. 3ulfßt De S. Wenczeslao: Oriente — patrie 
perhennis. De translat. eiusdem: Licet ex ante scriptis 

— dimiserunt eum. De S. Cholomanno: Regnante — 
deponi. De S. Elizabeth: B. E. quondam — reddidit. 

— Epistola presb. loh. ad Emmanuelem regem. 

2. V. 12. mb. q. s. XIV ex. 2) Summa Heinrici „Sicut 
dicit lex etc. 3) Sermones de sanctis Iacobi de Vora- 
gine. 

2. VI. 16. ch. q. a. 1469. Speculum animae Henrici de 
Hassia. 15) Epistola univ. Cracov. generali spodo 
Basil. directa. 

2. VI. 25. ch. q. s. XV. „Carthusie de Dolano. Ä TracU- 
tus de sacramentis. Acc. 4) 6inr furje S^rouif: Nota. 
Crisostomus dicit quod lesus vixil 33 annis et dimidio 
bie Item papa Innoc. VI cepit a. D. 1352. — 5) *3krj. 
brr Olmüjcr Sif^öfe. — 6) Senno ad concil. Con- 
stant. contra Io. Huss. „ Divini ac summi. — 9) Oratio 
facta per mag. Iacobum ep. Laud. super condempnacione 




679 



Ieroninü de Prags heretici in Const concilio. — Sluf 
V/% ©eiten einige ßef^ic^tlic^e Stötten über Sitym. gür* 
fien u. o. 3ule(t von anberer §anb: Item a. D. 1309 
rex Iohannes subintravit terrara Bohemie; eodem anno 
duxit uxorem Eliiabelh. Item a. D. 1338 locaste in- 
namerabiles vise sunt. Item a. 1348 terre motos factus 
est magnas in conv. S. Pauli. Item a. D. 1349 flagel- 
latores venerant ad terram Bohemie. Item a. D. 1350 
fnit prima pestilencia. Et a. D. 1360 fuit secunda. Et 
post annnm fuit caristia magna. Et a. D. 1368 fuit ler- 
cia pestilencia. Item a. D. 1378 obiit Karolus imp. in 
vig. S. Andree hora 2. noctis. Item a. D. 1379 con- 
firmacio facta est Urbani pape. cui insurrexerunt Gebe- 
nenses. Item a. D. 1380 tuit pestilencia per Bohemiam. 
Item a. 1390 et 15. die m. Sept. Sigismundus rex 
adiunetas est thoro maritali in terra Ungarie. Item a.D. 
1396 feria 6. proxima ante Scolaslice tonitruum auditum 
est et coruscaciones in die stante (?) et tunc fuit mor- 
bosilas et, . . . sitas hominum nimis. Item a. D. 1392 
ineepit iubileus annus dominica Letare in Castro ßisse- 
gradensi et vigebat usque ad exalt. S. Crucis. Item a. 
D. 1394 rex Venceslaus detentus fuit proxima feria post 
Potenciane per lodocum march. Moravie et per dominos 
terrestres suos etc. Item a. D. 1378 obiit Karolus imp. 
in vig. S. Andr. 2. hora noctis. Item a. D. 1385 in 
die m. Sept. coniunetus est rex Sigmundus maritali 
thoro in Ungaria. Item a. D. 1394 rex V. detentus fuit 
in die Potenciane per dominos regem Sigismundum et 
lodocum etc. — 13) Stflerlet ©ifäidjten, jurrfl u?ie Jini« 
fer $cinrt(b II ben fc. Siifolaii* 9Rej|c Iffeu fn& unb eine 
jDfjrffiflf erbtelt „pro faligacione coniugis tue Gunegundis 
quam indebile per purgaciones fatigasti." unb boüou f)\\u 
Fenb tourbe. — golßenbe <3cßen6formrl für äöuiibrn: 
In dem namen des (vaters) und des sunss und des hei- 
ligen geistes daz wasser muss alzo vol gesegent seyn 
zam der heilige lordan vas do goth ynoe getawft vard, 
daz vas unser liber her lesus Christus daz ist var in 



mailte bunde mit den rechten karachlern gotes unsers 
üben hern lesu Christi daz du dein sweren dein swellen 
dein smecken dein faulen dein sauren dein nisen dein 
flyzen lassest seyn und alles ungelikke lassest seyn. es 



gotes namen amen + Ich 




dich heut du unwor- 



Digitized by 



680 



Dlmfij. 



sey flengen oder spynnen. oder was das sey daz dysem 
vasser schade sey daz muss von dysen varten tod seyn 
dy ich hye gesegent han mit den varten gotes daz ist 
var in gotes namen amen f du gebenedayter her 
Iesus Christus dyne heiligen funff wunden dy der fawllen 
noch der sawrten ny noch geflossen noch der stokten 
noch geswullen noch enswuilen nye noch der rotten, 
noch der totten nie. do geslug nye keyn ungluk zu. 
Alzo muss zu disen wunden und zü disem vasser keyn 
ungluk stachen noch kumen zu. es sey ungesegent oder 
ungenant oder velcherley daz untugenl sey. daz dysen 
wunden schade sey. daz müz von disem vasser tod seyn. 
daz ich hye gesegent hab mit den varten gotes daz ist 
var in gotes namen amen f unsere liben herren Iesu 
Christi funff wunden dy heilten wil vaste von gründe 
und sten auff disen hewtigen tage von gründe geheilt 
do geslug nie keyn ungluk zu. alzo muss zu disen 
vunden und zQ disem vasser keyn ungluk stachen hewt 
und ymmer ewicleich daz ich hye gesegent hab myt 
den varten gotes. daz ist var in gotes namen Amen f 
Vart ye keyn vasser pass gesegen den daz vasser. zo 
kum daz vasser zu dissem vasser und ein vasser zu dem 
andern vasser. daz sy den peyde alzo wol gesegent 
seyn, als daz heilige vasser vas daz goth auss seyner 
seyten ran. dy selbig wunden vart nye rot noch unge- 
stalt. noch kam nye keyn ungluk da zu Alzo mus zü 
disen wunden und zu dissem vasser keyn ungeluk ku- 
men zu dy ich hye gesegent hab mit den varten gotes 
daz ist var in gotes namen Amen. Reportacio Anno 
Domini etc. 2°. 
2. VI. 29. ch. q. Ars memorandi etc. 4)3fllauerSta« 
tuten tum 1348, 2 Slättrr, bcr ftnfang fe&lt. 5) £<i6 
99frgrr$t jtönig SBrnjeU VI. Sribr* s. XIV ex. 
7) „Daz sind dy artikel einhellig und uberain sind wor- 
den zü ainer volchömen und gemain ainung der ganczen 
chrislenhait czwischen dem aflcrmtfchtigistin fürstin Ro- 
mischen und zü Ungern chunig und der hochwirdigen 
potschaft des concilii ze Costnicz ze ainem tail und der 
durchlewchtigen fursten und chunigen von Arragoni von 
Castell von Nawar und ander mächtig greifen und herren 
der gehörsam des pabstes Benedioti zw dem anderia 
tayl. Item u. f. tu. 3u(rfet: Gnädiger lieber herr es 



Digitized by 



©Imüj. 



681 



hat dy universitelt und schül am Erichlag prieff gehabt 
von Maister Petren von Pulka onsern poten ze Costnicz 
der schreibt wie daz dy I«X rueff prieff dy daz concilii 
schickchen schol dem chünig von Arragony alz ir in 
dem ersten artikel habt hartt innerhalb czwain meneyden 
geantwurt werden. So habent den dy chünig von Arra- 
gony von Castell etc. drew meneyd gen Costnicz ze 
schikchen ausgenömen an der verczyechnng do mag ewr 
gnad wol merkchen daz ainer wol möcht aber raer 
czyechen and ritter werden and dennoch cza güler czeit 
zü Chostnicz chömen zfl der wellung ains pabsts.* 

2. VIII. 11. mb. s. XIV. 3) Sermo quem fecit Mag. Ma 
theus de Cracovia S. Th. D. coram Urbano papa VI cum 
ceteris ambasiatoribus studii Pragensis. 

3. II. 11. ch. f. s. XV inc. Henricus de Hassia de sacra- 
mentis. Acc. 1) Statuta eccl. Pragensis a b. Ernesto edita. 
2) Statuta eccl. Olom. per lo. et Conr. episcopos. 

3. II. 13. ch. f. a. 1471. Speculi hislorialis pars II. 

3. III. 1. ch. f. s. XV. Sermones. Acc. Statuta eccl. Gne- 
znensis et Wratislav. quae Conczo de Zwola administra- 
tor eccl. Wrat. a. 1423 promalgavil 

3. III. 15. ch. f. s. XV. „Fratrum minoram conv. Olm.* — 
Ep. S. Cirilli. Acc. 4) Vita b. Elizabeth: Fuit igitur se- 
candum genus — virtutes, ad laudem etc. 

3. IV. 3. ch. f. s. XV. Sermones. Acc. 6) Disputaciones 
inter corpus et animam per ven. mag. Rudbertnm Lico- 
niensem ep. grossi capitis. „Post hominis mortem que- 
rant avide tria sortem. Vult onus carnem Sathan um- 
bram proximitas rem. — Ecce mandas moritur viciis se- 
pultus. 76 JBrrff bi« talis. Noctis — commendavi. @c* 
t>örtf Conv. Olom. ad S. lacobam. 

3. IV. 15. ch. f. s. XIV. Tractatus brevis de vita philoso- 
phorum. Acc. 4) Statuta synodalia loh. ep. Olom. 5) Sta- 
tuta provinc. Ernesti arch. Pragensis. 

3. V. 8. ch q. s. XV. enthält Sermones de sanctis ofynt 

4. I. 8. 28 ^rtoilegim brd Stl. $rabifo) ttä$fl Dlmüj, ton 
1446 - 1601 5 hraiisfumirt 1660. 



Digitized by 



682 



Son bat $anbf($riftrn brt £)(mä)rr DomfapitrU 
(Ära)it> IX, 484) untrrfutfctr ia): 

177. saec. XII. enthält naa) brn £p. Bernardi: Scrmo b. 
Anshelmi ep. unb Kxpositio sex versicalorom per cancel- 
lariam missa archiepiscopo Pragensi. 3ulrjt einen Skr« 
trag attrifa)m SRarfgraf 3o$anu unb brm 83iföof tooit 
Dlmüj. 

188. Dir Cantus germanid jtnb brrjificirtr Srgrnbrn. 

200. Dir Historia eatgrica fängt an: Interroga de diebos, 
unb ift a!fo bir 3orbanfa>, MaraU Anlt IV, 951. 

202. mb. fol. 8. XII. Uber conciliorum et coüecta Purcardi 
iB tibrorum: Hec est formula secandum quam debet a. 
synodus in nomine Domini fielt Daun bir Canones 
apostolorum, concilii Niceni u. f. to. mit Unterfdjriften. — 
f. 49'. Collectiones Purchardi ex canonibus diversarum 
synodomm. «m ©nbr bie Uifunbrn bei ätoqrf n. 230 
unb 234. 

205. mb. foL s. XII. „Romanoram decretalia pon- 
tificum synodalibas tempore prestant conventibus non 
incongroe in nostre defloracionis opusculo primas sibi 
vendicant partes. 3n dironol. Drbnung. Suf Bttpfyan V 
folgt f. 69. gleich ßco IX, «Irr. II, Urban II. Dann bie 
Goncilirn. f. 101'. am ©übe brt XIII. fiuat. ift rtnr 
Irrre ®ritr mit brm *Conc. Remense von 1131 brfärir* 
fr ft! . — f. 119'. Hactenas de corpore canonum ea que 
secuntur aut sentenciae sunt orlhodoxorum patrum aut 
leges catholicorum regum aot synodice sentenciae galli- 
canorum ant germanorum ponlincum. — 1. De bis qui 
a parentibus propriis monasterio offeruntar. (Sine fojlr* 
mattf$r Sammlung, Worin abrr aua) nrirbrr päpfUi$r 
Drfrrtalen unb Goucilirnfa^Iüfir Dorfommrn. — Um Snbr 
•grifft, Don St. Subtoig VI übrr bir SBabl Snuor. II 
ttub Don 3>inoc. an bir Drutfa)ru gürftru, $tfa 20. 3uni» 
fernrr ton «balbert o. 9Rainj, n. 230 bri »oqrf. «ttrt 
s. XII. Dann auf 3 S3!ättrrn Don rinrr $aub s. XV. bat 
Gran am Kathalogi (furjr ©rföicfctr ber Sifcfcöfr ton 
JDlmüj), »ou rinrr jtpritnt $aub forgfaltig bura)corrigirt; 
Uibrr uuDoflftänbig. — Äuf brm rrflru SSlattr tfl riugr« 
tragrn brr SSrrtrag jtoiföen Äalirt II unb $riuria) V (über* 
riuftimmrnb mit brr §anbfa)r. 2.) unb bann o^nr aOr 
Untrrföribung Cap. 1. tu f. to. bir erjlen 17 ftanonr* 
brs Concil. Lat. I. Don 1123. 




Clmüj. 



683 



210. Mine glofltrte Sombarba saec. XIII. mbr. Bricht Sei 
L. 2 Lomb. II, 29 ab ? t>orangr$eftet ifl ein Slatt, worauf 
ein gragment brr in Kr$it> VII, 783. X, 383 erwä&ntcn 
fyifloriföen Ginlettung be* £ombarbacommeutar6. 

230. Vitae Sanctorum s. XIV. flitb überarbeitet. 

270. Da« 9Ragbeburger Stecht ifl Don 1352, ba* 2e$enrec$t 
Don 1403. 

328. Da« JBrünner Stecht ifl brr fogenannte Manipalas. Vit« 
fang: Duplex. 

342. Präger ©tabtrec&t saec. XVI. 

350. Petrus de Vinea ifl bie ftflematiföe Sammlung. 

411. mb. f. 8. XIV. Cronica regum Britannie Don Galfridus 
Monemutensis. 

468 unb 504. Epistolae, pub Uturgifö. 

575. mb. 4. 8. XIII. Poetria nova, glofjirt aU rfretoriföc* 
SERufler. „Imperialis apex.* Islam epistolam mittit im- 
peratori ut impetret veniam regi suo. „Flos et apex." 
Hanc epistolam mittit archicanceflario Anglie commendans 
eum. „Quod pape. tt Inc. ep. prohemialis magistri Gau- 
fridi Viuosslaui quam scripsit cancellario mencionem fa- 
ciens de hoc libello et eum yperbolice commendaL 

9li$t aufjufiuben warm n. 98. Ep. Bernardi, Diellei^t bie 
Don JBocjef als 379 bezeichnete ^anbfc^rtft, woran* er bir 
Briefe 3nnocen$ II, £uctu* II unb Crugen« II mitteilt; 
benn 379 ftnb ^rebigten. 8u# 126. Ep. Bernardi, na$ 
©ocjef n. 262. enthält jene« ni$t. gerner 208. Collectio 
legum. 289 Epistolae. 308 Constitutiones papales s. XII. 
nadb ©ocjef p. 67, wo aber 205 gemeint ju fenn fc^fitit; 
464. Petri Blesensis ep. s. XIV. unb ber Codex privil. 
episcopatus s. XIV. 



B. II. 8. $anbf$riften. 

Iura, statuta et consuetudines civitatis Olomucensis, mb. 
in folio. Ius Magdeburgense. Wenceslaus de Iglavia. 



Digitized by 



684 



Urfunbf n. 

M. I. 32. Privilegium Stubolf« I b. 1278. Reg. 462. 

H. I. 24. 3o&aiin erlaubt, eine S3tfla an brr 9tarc$ ju 
bäum. 1314. Sept 29. Präge. 

I. L4.Drtfr(bfn9Marft»>rtbilfg. $rag b. 30.©ept.l314.R.a.4. 
BL I. 1. 3>erf. föenft brn 3ofl ju Dlmüj. Brünn 26. gebr. 

1315. R. a. 5. 
BL I. 15. £erf. befiatigt ba* $rtoileg &. SBenjett b. 1291. 

»rünn 1318. Sept 6. 
R. I. 25. Drrf. änbert »eftimmungen be* SRagbeb. 3te<$t* 

über gefto&lene f)ferbe. Wraüslawie 1326. R. a. 15. 
I. I. 19. 2>erf. bewilligt berf<$. Strebte. ÜReran 1331. 
I. I. 1. £r*gl. Chutt. 16. ©ept. 1331. 
V. I. 2. «Warfgraf Äarl befiatigt ba« »ünbnif j». DImüj, 

SReuflabt unb 2ittau. $rag 1346. Sabb. post Conv. 

Pauli. 

B. I. 26. SRirtfrcilung M »rrtlauer diente an bie ©tobt 
JDlmüj. 1351 vig. Porific. b. V. Marie. 

H. I. 1. SRarfgraf Sodann bewilligt, ba§ Dlmüj bat 3Bag« 
brburgrr Stedjt gebraute wie Sretfau, unb ba§ bie übri» 
gen ©tabte in Wahren, tote Sieufiabt, 2ittau, ©ternbrrg 
unb alle anberen, toeI$e bit je|t ÜRagbeb. Stecht Ratten, 
nur Don DImüj at* ber Qauptfiabt i$r Strebt $*len fallen, 
»rünn b. 3. SRai 1352. 

M. I. 9. Äarl« IV fWbileg, in $rag frei )u fanfen unb ju 
»erfaufen, tote bie Srünner. Präge a. 1376. 8. Kai. IaiL 
R. B. a. 31. Imp. 22. 

C. I. 28. ©efiätigung ber fhrttnlegien bur<$ St. SBenjrl. 
3>rag 17. gebr. 1411. 

L. I. 21. St. SBenjel befreit bie ©tabt SD. auf 2 3a(re t>on 
aflen Sofungen unb Abgaben, bamit flr tyre @$ulbenlafi 
befio beffer abtragen fönne. f)rag, £in«tag bor fistomilü 
1411. 

N. I. 2. jt. SBenjel befreit Sanbleute um Dlmüj t>on Abgaben. 

Tocfnick 1412. 1. Mai. a. R. 49. 36. 
N. 1. 13. 14. Derf. befiatigt unb bermefrrt ba* 9tiber(ag** unb 

©tragenre^t. $rag b. 26. u. 27. 9lob. a. R. 49. 36. 
M.1. 13. Derf. befiatigt bie 3oflfrei$eit. $rag 1413 ben 16. 

©ept. R. a. 51. 38. 
T. I. 2. St. «Ibre^t II bewilligt Sictorin bon ©<$onioalb 

facultatem teslandi, mäuniglic^ fein ®ut ju ^interlaf» 



Digitized by 



©Imiij. 685 

feit, abgenommen @eiflli$en. f)rag b. 8. 3uli 1438« 
R. a. 1. 

V. I. 3. Die ©tabt Srünn wfort(&t ID. $ülfr gegen jebe 
Knfe$tung \\ad) St. Klbre$t* Sobe. 1438, grritag nor 
älat&et. 

V. I. 1. Sünbnifj jtoiföen Dlmüj Srünn 3napm unb3glau. 
Srünn ©am«tag na$ Bonifacii 1467. 
Slujjerbem ja^Irei^e Urfunbrn ton St. ©igiemnnb. 



^aitbfrfjriften bet flänbifrf>en Sammlung in 
Srfttm aus (Scrrottiö 9tad)la$. 

»ergl. *r<$ip IV, 264. 



5. ch. s. XV. Srirfe au* bem 15. 3afcr$unbrrt. 

11. «bförtftm s. XVIII. au* ber Sibl. be* Domherrn @ra» 

fenSiannini inDImüj$ ein}e(n aufgeführt Hrd&io IV, 264. 

Die 'Urfunbe Subtvigt be« Deutzen ift für SBunftorp unb 

batirt Franconofurt pridie Id. Oct. regni in orientali 

Francia a. 33. ind. 4. 
23. Kpitomc chron. Bohemici fehlte nod). 
27. 'Arnoldos Lobecensis s. XIII. am Anfang ftarf 

befdjäbigr, nur 3, 25—5, 3 ftnb Dorljanben. — Horatius 

8. XIII. 

88i ch. s. XVIII. Cosmas, eine Kollation be« £re«b. unb 

SRetrop. Cober. Coronae regni Boh. satyra in regem 

Hongariae Sigismondam. Ex cod. S. Clem. Prag. ch. 8. 

XV. Y. II. 4. n. 65. Chron. Bohemici fragm. ex cod. S. 

Clem. Prag. Y. I. 4. n. 9. t>on 1420. 

Carmen de elecüone Mathiae in regem Bohemiae. Ex 

cod. S. Clem. Prag. Y. I. 3. n. 99. 

De exordio Sazaviensis monasterii. 
92. 89 riefe unb gormein au« Aar!« IV 3eit. Gopte 

s. XVIII. 



Digitized by 



688 



Brünn. 



108. Dalemil s. XV in q. ch. — Fragm. poem. Bohea. 

8. XV. de Mathia de Trenczin qui Moraviam vastaril. 

De Henrico de Lippa et Hassenbargicis. De bello ba- 

ronom cum rege Iohanne 1316. De Plichta de Zierotin. 

«He* auf 2 »tattern. Cf. Dobrototfp ®rf$. brr Sofrin. 

Qpx. ed. II. p. 147. 148. 255. 
157. Fragmente de syn. Basil. s. XV. 
209. Kpistola concilü ConsU ad Hussitas. Codex a. 1417. 

Stephan! dial. adversas Hassam. Cod. dedicatos lohanni 

ep. Olmacensi. a. 1413. 
234. ch. q. s. XV. Lilterae missae Wenceslao unb brrfö. 

Hassitica, brrrn no$ t>irl bor$anbni ifi in anbrm $anb* 

fcörtften. 

Historia de S. Wilhelmo, bon Vquitaniru. HisU de S. 
Carolomanno — nur bie bcfanuten ®ff$ic&trn. 

263. 9»eue «bförift. Fragm. chron. Bohemici 90 — 104a 
(Spät (4 Serrngarr) unb nickte 8ö&mtf($rt rntyaltenb. 

285. Nalezy (<2>d)op\>tn\ptüty) 1585—1609. 

292. q. ch. s. XV. Nicolai de Bohemia ord. minorem 
chron. Bohemiae, brm ÜRarfgrafcn Sodann bon SKantua 
(nad) Cerroni* J8«nerfung 1432—1444 perpetaas guber- 
nator imperii) jugerignft. Sriber ifl nur ba* rrfte S9u$ 
bt* 1308 unb brr Anfang brt folgenbnt rr^attrn. Xit 
Srjä^Iung ifl ausführlich unb mit Urfunbrn brlrgt. 

321 — 327. 332. Puhony a Nalezowe au* brn 3a$rra 
1343-1600. 

328. Pulkawa (war no$ in 98ien). 

386. 9lfur «bförtft bon Theodalfi Aurelian. Capitolare ,Ad 
Yirtates difficile. 



f>anbf^riftett ftee ®tat>tar4)it>6 in »rann. 



1. mb. fol. 8. XIII. Sa^fenfoiegrl, SRagbeburgtr 8te<$t, £*n 
Urteilen unb JMagrn, 3g(auer @tabtre$t, $rager 6taM* 
rrc^t (SRojjler über SBrbeutung unb 99r$anb(ung brr @rtf. 



Digitized by 



»rfinn. 689 

brt Stents In ßjterr. Kn$ang p.IX.) Dann t>on fiterer 
$anb »rünner ©tabtre^t. 

2. »rünner ©tabtrea)f, gefa)r. 1353} f. fWonfe, bie aiteßen 
SXunictpalretye in SRa$ren, in brn «b$. b. f. 856m. 0. 
b. SB. 1787. 

3. Codex juris Brunnensis. Manipulus. 1389. 

4. bgl. Wenceslaus de Iglavia. 1446. 

5. Srünner ©gdwenbuo) saec. XIV exeontis. 

6. 2>a6f. Satetnifa) unb »ö&mif* XV. 
7 ff. gorrfffcungen tum 1471 bis 1616. 

34. f)rtoilegien ber Grabt bis 1478. 

35. $rtfll. saea XIV. 

38. «Itejlrt ©labtbuaj ton 1344. 

39. Sofungtbua) tum 1343 bis 1360. 

Sine genauere Seföretbung btefer $anbf($riften ijl in beut 
gtpeiten Sanbe bon 8töpler* ftetyftbentaaiens au* S*$. 
men ju ertoarten. 



#<wtbf$?ifteit be« Äloftert Stammt bei ©rfitm, 

Bergt. «ra}it> f. jtunbr ßfterr. (SkfcfitcbtftqueOen. 1849. 
«eft 5. 



Martyrologium Oddonis s. IX. (fangt an: Aeterna Christi 
monera .... HI. Kai. Iah Rome natal. b. apostolomm) 
mit ben berühmten fyrifltf($en JRanbnofen. km ©$fnj; 
fh&t mit ettoa« t>erfa)ifbener @<$rift: A nativitate d. n. 
I. C. usqae ad Tyberium numerantur anni 14 u. f. ». 
A Iustiniano usqae ad Philippum (fo für 9>i))|)in) seniorem 
fiunt anni 2; a Pippino seniore usque ad Carolum a. 27. 
A Carolo usque ad Pippinum et Carolomannum a. 27. 
A Pippino et Carolomanno usque dum Pippinus rex con- 
stitutus est fiunt a. 10. A Pippino usque ad Carlum et 
Carlomannum a. 17. et a Carlo et Carlomanno usque ad 
Carlum fiunt a. 4. et inde domnus Carolas solus regnum 
Ärd)te sc. X. ©anb. 45 



Digitized by 



690 



ftoggent. 



suscepit. ei Deo protegente gobernat usqae in oresen- 
tem annum feliciter. qui est annus regni eius 42, im- 
perii autem 9. Saut autem tolius summe ab origine mundi 
anni usqae in presentem annam 4761. SBergl* *r<$. VII, 272. 

Die folgenben $anbfc$rtffcen br jtnbeu ft$ in ber 8bt(et(ung 
H. be* Srgitof*. 

g. 14. Äbförift ber 83erfe de passione S. Adalberti »Qnat- 
taor immensi au* bem SRetrop. ttober ju $rag* br* 
(SoStnaS ebenbafrer mit Sparten ber ÄarlS^ofrr $anb* 
fc^rifr. — f. 304. Inc. planctas reverendi doctoris An- 
dreae de Brod super civ. Pragensi laudando et vitu- 
perando eam: „Verbum mihi — opto." Kx cod. mon. 
S. Galli ord. Cannel. Calc. Veteropragae descr. 1750. 
»ergl. f)ala*>, SBürb. p. 302. 

g. 17. gittert «bfärift be* »injenj unb Chron. Siloense. 

g. 18. *De6gl. be* Ansberte unb Gerlad Chron. 1 193— 1 197. 
Daraus &at brr Srgtoar $rrr P. Stator Styloffar, irfct 
^ralat be* Stift*, XobxoMty bie ttrganjungcn inttge* 
t&etlt. 

g. 19. Neplacho. «bfärtft brr Dorot&eer $anbförift. 

g. 21. Chronica Ottokari regis Boh. fundatoris S. Coronae 
quam fecit d. Petrus abb. Äulae Reoiae. Deus aspira 
etc. Fuit in regno — (1326) quilibet amen. Da* lefcte 
Gap. ifl : Oratio pro rege Wenceslao ultimo Ottakaro. — 
Copia 8. XVIII. »ergl. $ala<fy, SBürb. p. 127. 

h. 3. Äurje »ttymiföe llnnafen, aus SBiener $anbf$riften 
abgetrieben, bi* 1419, 1032—1458 unb 1214 — 1438. 

h. 9. Chr. Bartossek de Drahonitx 1415—1457. B cod. 

Wyssegradensi. 
h. 12. Chart 8. XV in q. »riefe unb «ftenffötfe, bie $uf» 

fiten betreffend Ep. Petri Damian! ad Goffredum 

ducem „Qui pigmenta etc. 

h. 20. Chron. Fr. Andreae mon. S. Magni Ratisp. de 
Hussiüs 1422—1438. «bföriffc bou $tter. 

i. 1. ch. s. XV. in q. Huf bem »orfefcblatte flefrt: Liber 

Martini B de Broda Theotunicali anno 1496. 

3uerft ba* »ö&mif(be£anbre<$t: Poczinasie prawo semske 
czeskee dawno naleienee. — f. 41. Vita Karoli IV. 
Dann beginnt f. 71. eine Sammlung ber für bat 9b> 
miföe Staatsrecht tt>t<$ttgfien Urf unten, faß gang über* 
einfhmmenb mit ber $rager $anbf$r. I C 24; 2 Sriefe 
bon Dttofar, nam(t$ Reichssachen 80 bei Sommer unb 



Digitized by 



dtatjgern. 



691 



n. 1. bei Solliner, iinb Pefar. de Vin. I, 1. Sann einige 
gefammelte ©entengen, Vita S. Nemonis unb 7 Mirabilia 
mondi, HOe* t>ott einer $anb. — f. 142. ton anberer 
$anb SRünjorbnung: Primo notandom est qnod tri- 
plioes denarii bis f. 143. Expliciunt iura publica et po- 
lilica conpendiosa et ntilia. Sann no$ einige SJerfe über 
»o&mens 30364 villae, 2212 Pfarren (exceptis claustri* 
et castellis) unb 64 Älöjler. 

i. 25. Ansbertus, Duplom t>on g. 18. 

i. 31. eh. foL s. XV. „Iste Uber est conventns mon. Fontis 
S. Mariae in Sar Cyst. ord. Prag. diocesis.* Sie Sfrro» 
ntf bet Ulbert t>on ©iegburg, toie in ber SBiener 
4®. h. p. 484; präfttig getrieben per fr. Albertom 
monachum 1458 Feb. 22. »on anberer $anb jlefrt auf 
ber folgenben (Seite ber ©rief beS Iok. de Bumed über 
bie SBertyribigung bon »elgrab vom 24. 3uli 1456, ge» 
brucft bei D'Acheiy SpieiL 3, 801*) unb no$ ein «bfaft 
über bie Sürfenfölaty Dom 15. 3uni 1387. 

i. 32. Copia s. XVIII. Chron. ponüf. et imperatorvm. Do- 
minns noster — (1261) Vacavit ecolesia 3 m. et 3die- 
bns. Octavianns — (1250) vixit per 6 annos. Seibe* 
fe$r mager. SuSgüge aus Andrea» man. S. Maoni bis 
1378. 

1. 3. Vitae SS. 8. XIII. 9liä)tt »raucfcbarea. 

1. 5. Vitae SS. 8. XIV inc. mb. Legenda anrea. 

1. 6. Siefelbe s. XV. eh. in oct. $ier finb folgenbe ©tü<fe 

eingegeben: £ 80. Hedwigig beate. B. H. ex illustri etc. 

f. 179. De S. Ludmilla; gebr. bei Sobrototfn, Äritiföe 

»erfuhr I, 70. f. 194'. De S. Adalberte. l>/ a ©eiteu. 

f. 199'. De S. Wenczeelao, ton 99. Sodann tum Dlmüj. 

f. 259. De S. Procopio. Foit itaque b. P. abbas etc. 

6 ©fiten, f. 290. De* S. Ludmilla. Recordatus avie 

sue u. f. ». 



*) ^ter mit ber Ginleitung : Item a. D. 1456 hec cedula do- 
raino Ulrico de Rotenberg transmissa fuit de Ungaria 
in qua eciam hee inclusa tenebantur : Magnifieo dommo 
Ladislao de Gera regni Ungarig paiaimo dommo nobis 
honorando Iohannes de Huniad comes perpetuvs Bistri- 
censis. Magnifice domine nobis honorande. Novitates etc. 
mit einigen belferen fif «arten, unb bem Saturn Sabbato ante 
lacobi. 1456. 

45 • 



Digitized by 



692 



f. 194'. De küi qw duxenmi coreas in Saxonia. Mira- 
culam magnnm — Coius vid. scripti exemplar hiis qai 
eandem angelomm historiam scripsit a domino Peregrino 
Coloniensi archiep. se accepisse aaseruit dicens: Data 
sunt hee littere a domino P.C. a. beatt Herberti sacces- 
sore a. d. i. 1013. 

f. 217. De 5 fratribut. Temporibus Beinrici — 1004 

Jridie Id. Novembris. 
308. De quodam episcopo nomine Udo. A. D. 950. 
Ottone III imperante — concta tremenüs. Ttv ©rgb. 
Ubo t>on SRaabeburg, toelger mit einer Bbrtfftn de regali 
cenobio quod tone Osterholcx nunc vero Vallis liliornm 
dicitur lebte, nrirb in ber Stacht t>on$eiligrn gerietet unb 
enthauptet, ftommt oft bor. 
1. 11. Vita S. Guntheri. Hbförift au6 ber SBitingaurr $anb* 
fc^rift. Sufierbrm beftnben ft$ $ier noä) folgrnbe 2 Ort« 
ginalurtunben St. 3o^ann6: 

1325. 11. Kai. Apr. Bronne. Cfr überlagt ben »ri$rrn 
SBern^arb unb SRat&ia«, Sförgern bon Srünn, bte fWer 
toelc&e fle }u tyrer Surie in ©a^irnatüifc Don einigen So« 
genföüjen (sagittariis), feinen befonbern Dienern, gefauft 
baben, frei t>on ben Dienßen, toelä)e biefe gu letflen 
Ratten. 

1325. 2. Kai. Apr. in Broda Ungaricali. (Sr betätigt 
bem Stadial tum 93rünn unb feinen 93rübgrn bie $rr$rtt 
ber gu bem $ofe in ®ä)irnrtoi{} getauften Ätfer. 



^onbf^tiftett ber fftrfW- ©tetri^fWiif^ett »fc 
MioQef in 9liIolö6itrg. 

W ad) 85 o c g e f 6 83 e r g e i $ n t (j. 



35, 2. Cbron. Bohemicum breve 894—1331. 
52, 2. Descriptio regia Ladislai a. 1443. Bpiatola Aeneae 
Silvii. Saec XV. 




ttifoltfircg. 



693 



66, 2. Chron. Romana f. XV. 
68, 2. Vilae Imperatorom f. XIV. 
70. Legendae 8. XIV. 

122, 2. Aeneae Silvii opera et epistolae, ch. f. XV. 
127. Legeudae 8. XV. 

137. Srutföe Strömt bis 1391. 8. XV. ch. Ärpntf ton 
©trajjburg bi$ in* 15. 3a$r$unbert. gragmente Deutfdfrer 
©efc$u$te 6t* in* 15. 3a$rfrunbert. 

175. Cronica Karo Ii imperatoris. 83U ©legenint, tote ge» 
tvo$nli$. Et sie est finis Cronice dive memorie d. 
Karoli Rom. imp. et regis Roh. de gestts et factis ipsius 
cum patre ipsius' rege lohanne ceco eliam rege Ron. et 
factis ipsius sab a. D. 1399 feria 2. ante festum S. Vitt 
martiris. Scripta vero 1407 ... in Alba aqua. 

179. mb. s. XIII. Capitularia Karoli Uagni et Ludowici. 
9ta<$ einer gütigen SRitt&etlung be* $errn 9R. £o<$ ift 
btefe* ber 91 n feg i 8; jeb©($ begegnet berfelbe al« @d&lu§ 
bett Hbftynttt: In capitalaribus Karoli Hagni de Mallo 
publico Cap. t»a* mit bem flnfeat* ni$t jufammen trifft. 

182. Leges Venetorum 6t* 1244. ch. 8. XV. 

189, 2. Passionale 8. XV. 



Digitized by 



694 



9t e g i ft e r 



von $errn Dr. SBattenba d). 



A. 



Adelgerus de lande cariutis 678. 

«bmunt, ©tiffebibltotyef 428. 631—644. abbatum caUlogm 631. 
Adzonis Derrensis opera 241. 

Aegidii Aoreae ▼allis mootcbi Gests pontif. Leodiensium 218. 
Aeneae Silrii Hist Austriaca 533. Bobemic« 480. 533. 674. 

epiitolae 601. 671. 674. 692. 693. de edocatione liberoran 

674. 

Alani de Insulis opera 244. 
Albacracina 383. 

Alberici (moo. Triam foDtiom?) Chronicon 174 — 246. 
AlherUoi Brixiensis opera 500. 642. 660. 
Alberti II imperatoris gesta 607. 
Alberti Sigebergeoiia Chronica 471. 691. 
Albini epiitola ad Singulfum 597. 
Alcorani tramlatio aucL Roberto 143. 242. 
Alcnini poem. 248. 618. 
Amati bistoria Normannoram 117. 122 ff. 
Ambroaii Antperti expoaitio anper apocalypsin 241. 
Amici et Amelii bistoria 239. 
Anastaaii bibliothecarii opera 241. 
Andreae Bergoma Iis adbreriatio 367. 
Andreae de Brod planctos super ciyitate Pragenai 690. 
ttnbrea* t>on fttenburo) ®al}burger (tyronif 588. 
Andreae ad S.Magnnm Ratisponensis chronicon 454. 460. 471. 
494. 690. 691. 




Stfgtjler. 



695 



Aonae Comnenae Alexias 93 ff. 

Annita 536. 566. 568. 642. Admuntenaea 629. 641. Austriaci 
466. 481. 574. Barenaea 111 ff. Boheroici 484. 672. 679. 
ClaaatroDeobargeoaea462.468. 471. 476. 531. 533. 539. 561. 
593. Cremifanenaea 463. Garatenaea 461. 503. 587. Gotwi- 
ceoaea 433. 600. GrusaaTeoaea 474. Lambaceoaea 464. 469. 
Mataeenaea 591. 619. Mauriamonater 467. Mellicenaea 468. 
476. 605. Nereaheimenaea 432. NoTimontenaea 540. Opato- 
wicenaea 453. Oaterhofenaea 465. 503. Placeotioi 412. Pru- 
Teningenaea 565. S. Rudberli Saliab. 460. 462. 473. 530. 
568. 574. 594. 617. 629. 630. brerea 553. Saocracenaea 476. 
Scotorum Viodoboo. 575. Tbariogiae 464 Zwetlenaea 472. 
539. 610. 611. 

Anonymus Leobienaia 562. 608. Mellicenaia 607.640. Zweiten- 

aia 593. 
Anabertna 441. 690. 
Aneegiai Capitolaria 598. 693. 
Anaelmi Cantuarienaia meditationea ad Matildem 638. 
Anaelmua Gemblacenaia 196 ff. 
Anabelmaa Lucenaia contra Wicbertum 635. 
Anthonii de Haneron epiatolae 522. 571. 
Aqnilegienaium patriarcbarnm cronica 584. 
ttrbagger 456. 

Ariprandi CommenU legis Langobardoram 382. 
Ariatotelia Dialecüca 154. 

Arneati arcbiep. Prag, aenno 677. alatuU 681. Tita 667. 669. 

Arnold i Lnbecenaia chronica 439. 685. 

Arnoldi ord. Pred. epiatola 486. 

Andradi corepiacopi Senon. Tiaionea 232. 

9ug*burger $oo)§ettregifter 503. 

Angnatini et Hieronjmi cbronicon 399. 458. 

Anguatinna de cmtale Dei 159. 

Aurea gemma a. ara notariatua 644. 

Anatriae ducom chronica 623. genealogia 455. memoria 476. 
561. 

Auatriae marchionnm epitaphia 604. 

Anatriae et Stjriae Rationarium 477. &fterreta)tfa)e <&efa)ta)te 
von 1454—1467. 469. ftea)te 531. 

B. 

B. de A. de eipeditione Italica 492. 585. 

aoirifo)f$ £anbrea)t 614. ttea)t*bua) Äönig ÖubtoigS 603. 621. 

©tabtbud) 603. 
Bilderici Dolenaia hiatoria Hieroaolimitana 211. 
Bartomeo Caracciolo, Cronica 528. 
Bartoaaek de Drabonitx 690. 
Saumgartenberg 431. 



Digitized by 



696 



9tegt(ter. 



Bawariae daces 466. 537. 560. 
Bawarormn Origo 455. 530. 

Bawaroram ei Carantanorum conTeraio 455. 459. 548.549.551. 
560. 

Bedae chronica 160. 459. 473. hiatoria eccleaiaetica Anglorum 

456. 596. 638. 641. 
Beltrami de Mignanellia Aacenaua Barcoch, et Gcala Thomor- 

leogh. 477. 
Benedict! de Bawaria memoriale 603. 
Benedicti de Pileo liher penaram 479. 
»erltn f. »ibltotfref 415. 

Bernardi AndegaTeniia Miracnla S. Fidei 233. 607. 
Bernhardi ClaraeTallensia epiatolae 233. 598. 601. 625. 665. 

667. 668. 669. 682. 683. 
Bernardi Guidonia chron. 474. 485 
Bernardi monachi peregrinatio in Terram aanctam 210. 
Bernardi Norici opera unb tocrtoanbtc ©Triften 431. 482. 533. 

534. 537. 617. 619. 620. 622. 
Bernardi de Sacra Talle epiatola 499. 
Bernoldi chronicon 454. 
Bertholdi chronicon 533. 
Bertholdi de Tnttelingen epiatolae 577. 

Bohemiae ducea 463. iura 493. privilegia 447. 584. 658. 690. 

»ö&miföe* £anbreo)i 690. gRflnftorbmmg 691. 
Boleilavi ducia edictnm 598. 
Boncompagni rhetorica indiciarii proceaaoa 627. 
Bonifacii epiatolae 567. 
Bonizonis Chron. Rom. pooüßcnm 488. 
©rifffammlungcn, $ormelbfia)er, Summa dictaminia iL bgf. 432. 

491. 493. 497. 498. 499. 501. 503. 505. 520. 522. 523.526. 

527. 528. 535. 557. 566. 569. 570. 571. 576. 587. 598. 602. 

611. 621. 628. 629. 640. 660. 663. 666. 669. 671. 682.685. 

«ingelne »Hefe 215. 235. 236. 453. 468. 487. 490. 496. 519. 

526. 536. 542. 546. 551. 552. 566. 567. 568. 577. 614. 616. 

62a 629. 633. 675. 690. 
Srünn, Oubentialregiftratur 439. ßflnbiftyc Gamnttung 436. 439. 

687. ©iabtaro)it> 436. 688. 
»rünner ©a)öwenfprua)e 437. 672. 688. 689. ©tabtre^t 683. 689. 
de Branone ep. Olomuc. 677. 
Burchardi collectio caoonqm 554. 682. 
Ilarchardi epistola de excidio Mediol. 468. 
Burchardi de Monte Sjon deacriptio Terrae Sanctae 474. 603. 
Burgundionia Terato commeot loh. Chrjaoalooii 596. 



c. 

Caesarii dialogua de miraculia 234. 453. 629. 
Calixti 11 papae geeta 230. 




Sirgifirr. 



697 



Callimachi Res getlae Wladialai 533. 

CaDooam collectiones 245. 486. 488. 489. 532. 554. 555 615. 

616. 626. 635. 665 (Pseudoisidori). 682. 
Carthusiensium origo 603. 

Cassiodori hittoria bipartita 633. ecclesiastica 596. Variae 518. 
635. 672. 

CaUlogus hibliolbecte Admunlensis 639. Baumgartenberg. 613. 

S. Petri Stlib. 615. Vorow. 631. 
Cbartularium Admaotense 640. Asteose 592. Bregense 504. 

Bremense 481. Brixinenie 585. 590. Branneose 672. 689. 

Ctmpilil. 585. Desertinense 586. Egranum 504. Ganda?ense 

504. Goessense 498. Hradicense 681. S. Lamberti 502. 585. 

Magdeburg. 493. Matseense 444. 588. Olomuc. 532. Sali- 

burcense 490. 588. 589. Seitzense 542. domui Tbrooi 585. 

Tridentinum 589. Zwetlense 433. 
Cbiemensium episcoporum catalogus 452. 538. 568. 614. 
(Sfjrtftoffen 3orbon ©aljburgtr Gtyronif 452. 
Chronica uique ad a. 1220. 504. 547; ad a. 1291. 474; ad 

a. 1352. 678; ad a. 1393. 531. Mundi 632. de sex aetatibus 

muodi 477. Romanoram pontißcum et iroperatorom 463. 475. 

549. 691. imperstorum 478. 551. 609. 644. 
Chronicon rythmicum 463. 473. 

Chrooicon Admaotense 640. dictum S. Aegidii, cum cootinua- 
tionibus 463. 469. 480. 607. 619. 663. 666. Argentinense 
570. Austriae 504. 569. 606. marcbionum Austriae 604. S. 
Benigni Dmonensis 229. Bohemiae 483. 671. 685. 688. 

692. Bremense 591. Clarerallense 230. S. Coronas 504. 690. 
S. Dionjsii 208. Erford. 470. Florianense 482. 528. Gur- 
cense 455. Hollandiae 665. S. Huberti Andaginensis 222. 
Karoli 455. ep. Merseburg. 669. ep. Mettensium 228. ord. 
Minorum 569. Poloniae 591. 658. Reicherspergense 445. 
630. Roberti Biscardi si?e Historia Sicula 122 ff. Romanum 

693. Salisburgense 452. 538. 578. 614. Spirense 529. rao- 
nasterii in Slams 538. Ungarorum (Engel Mon. Ung. p. 1.) 
456. 

^rontf, Seutföe 478. 693. Sranjöfifd)e ©cltd)ronif 448. 485. 

ütfxonit Dom teil. $rrg ju 9lnbrd)6 455. 460. 542. Dort Bug** 
bürg 671. ©airiföe 557. (StUtter 529. 532. 534. £ärnt&nerifa)e 
479. 481. 531. 598. 6fterrci<$ifd)e 557. t>on f>mau 532. bet 
$er$. Bttitt 532. ©trafburgcr 693. ffitraburgcr 504. 

Croniaues de Normendie 448. 

C^unrlngfr 608. 

Clementis VI scrmones 567. 676. 

Codex Traditionum Berhtesgadm. 588. Brixinensis 590. Form- 
bac. 504. Gotwic. 432. 600. Maticensis 619. Pata?. 568. S. 
Petri 617. Salzburg. 565. 588. 

Coloniensium arcbiepiscoporum catalogus 228. cronica 544. 
nomina 567. 568. 



Digitized by 



698 



Kegtfirr. 



Coneilium Baailiense 487. 551. 571. 596. 603. 673. 675. 678. 
688. Coostantiense 487. 494. 618. 671. 675. 678. 681. 688. 
Hiapanicom 674. Lateraoense a. 1123. 682. a. 1139. 488. 
Logduo. 490. a. 1245. 601; a. 1274. 554. 630. Olomoceose 
677. 681. PaUT. 490. Remeose a. 1131. 682; a. 1148. 457. 
550. Saliibarg. 490. 494. 554. 567. 619. 630. 631. Vindo- 
booeoie Gaidoois 490. 554. 567. 619. 630. 631; eiasdem 
statuta Hoogarica 567. Coocil. Winburg. a. 1287. 554. 631. 
Wormat. a. 868. 459. 597. 

Googestom Arnoois 444. 

Gooradi Wenger Apologie Teotonicorum 622. 

Cooradioi cartolarioa 644. 

Goosoetadioea Glooiaceoses 641. 

Cornelii Secuodi Goaraograpbia 639. 

Gorooae regoi Bob. satyra io regem Hoog. Sigianoodom 685. 
Goamae cbroo. Bobemiae 685. 690. 
Corsas tüalorom decretaliom 554. 



Ebrooif über fandet Zwetlenaium 433. 
Egeaippi bist, belli Iodaici 156. 
Ekkehard! cbronicon 166. 473. 474. 624. 
Elisabeth Schooaogieosis scripta 234. 242. 
Engelberti AdmooL Uber de regimine priocipom 503. 
Erbonis plaoctoa de capta lerusaleoi 538. 567. 
Ernesti docis eipulaio 483. 

Eosebii cbroo. loterprele Hierooymo 157. 569. hialoria eccl. 

158. 627. Recapitulatao cum cootio. 673. 
Eselioi Verooeoaia biatoria 466. 



Flodoardi historia Remeosis 229. 

Flores Temporum, Hermaooi, Heiorici, Iohaooia 454. 467. 483. 

501. 535. 540. 564. 572. 573. 574. 594. 619. 663. 
©. glorion 430. 

Forme miooris iuslicie audieocie cootradictaram 534. 
Formalae Alsaticae 569. 

gormein 453. 456. 600. 639. 679. ooL »ritffammluog. 



D. 



Dalemil 686. 

Dominici Hiapaoi Summa Dictamiois 660. 
Dominicua super aequiroca 528. 
Docbkooia magiatri oratio 674. 



E. 



F. 




Stefltjtrr. 



699 



Franciaci Petrarcbae über Auguatalis 573. 592. 672. 673. 
Frerdank 502. 

Friderici I expediüo tranamarina 412. 
Friderici II teaUmentom 498. 

Friderici IV acta, t>erfu)iebene ©tücfc Über feine Regierung 531. 

584. 586 601. 602. 607. 
Friderici II ducis Auatr. epilaphium 486. 613. 634. 
Fugger, f$at. Aoatriaca 460. 

Fundationea 497. Fondatio mon. Altahenaii 496. Amorbac. 492. 
Formbac. 504. Lunaelac. 498. Melliceniii 459. 606. in Rad- 
nicx 483. 

G. 

Galfridi Mooemateoaia cronica regum Britannie 683. 

Ganfridi Vinoaalri poelria no?a 570, 683. de statu curiae Ro- 

manae 479. 
Gaulbertua de claria doctoribui 279. 333. 
Gebebardi arcbiep. Salib. eniatola 639. 
Geroblacenae auctarium Sigeberti 197. 
Gerlandi Gandela 242. 

Gerbobi Reicbersperg. codex epiatolaria 640. 

Geala Francorum 456. 467. 469. 575. 623. 625. Heinrici IV 

melrice 75 — 86. Romanoruro 163. Tbeoderici regia 467. 

623. 625. Trefirorum 166. 227. 477. epiacoporum Tulleuaium 

225. 

Gialeberti Groilandeuaii lermonei 243. 
Godefridi abb. Admunt. bomiliae 633. 640. 
Godefridi Vilerb. Panlbeoo 465. 626. 658. 
GoBTinua de miraculia S. Bernardi 234. 
©öttnety, «rd)iö unb SBibliotyef 432. 600. abbatuto catalogus 
601. 

®raet/ Sobanneum 445. Uniorrflta tfbtbf. 445. 621—626. 

Gratiani Decretum 243. 596. 630. 

Gregorii Ambianensis cbronicon 160. 

Gregorii VII epiatolae 245. 569. 644. 

Gregorii IX Gollectio Decretalium 601. 626. 

Guarino, Diario 528. 

Guidonii arengae 526. 

Guidonia de Baiochiis Uber hiatoriarum 206. 
Guilbelmi Uber de parlibui ultraroarinia 478. 
Guillenni Apuliemia Geila Roberti Wiacardi 87-121. 
Guillelmi Malmeaburiensii bistoria 202. 

Guillelmi ep. Mulineoiis trauslatio Donati in linguam Prussi- 
caro 217. 

H. 

Jagens ß(*emta)ifa)e (tyrontf 430. 472. 473. 494. 563. 



Digitized by 



700 



»elfter. 



Haimonis de Basochiis enchirtdion in decretis 242. 
Halitgarius de ritia sacerdoturo 241. 

Sann« doplar non ©alcjburg, »rife 504. 
aytoni FIoi hjiloriarain terrae Orientia 478. 
«etltgenrrcua, ®tiffobiblto$cf 427. 434. 594 - 600. 
Heinrici Summa 678. 
Henrici Gundelfingen ohron. Auslriae 533. 
Heinrici de Hassia tractatua de contractibua 496. 
Hainrici de Lobenalain formularium no?um 624. 
Heinrici aacerdotia chron. Rom. pont. et imp. 487. 
Helena Äotiamerin, Sagebu^ 504. 
Helinandi mon. Frigidi montia chronicon 204. 
Herberti narratio de inferno 234. 
Herigerus super abacum Gerberti 241. 

Hermanni Altabenaii chronicon 451. 537. 562. 573. 619. codex 
diplom. 588. 

Hermannua Augiensis 565. 614. chronicon 165. Geata Conradiii 
et Heinrici III 165. 

Heno ichol. de conc. Rememi 491. 550. 

Hieroioljmitanorum patriarcharum catalogua 541. 

S. Hildae inventio 234. 

S. Hildegardit opera 233. 567. 56a 

Hildegardus Gradicensis 439. 

Hirnardi archidiac. Leod. chronica 223. 

$irjclin Aber bie ®$lao)t bei ©öttfjeim 562. 

Historie annorum 1264—1279. 464. 476. 

Hislorit belli sacri metrice 638. Brenni etBeli et Senooenainai 
Gallorum 217. de rege FlooTenx 239. de Italia 342. 479. 
Mariae Salomae 234. 

Historie miscella 467. 469. quadripartiU 499. Romana 161. 
623. 625. Senonensium Gallorum 217. Sicula s. Chronica Ro- 
bert! Biscardi 122 ff. tripartita 159. 630. 673. 

äobenfurt, $anbfu)riften M Ätofier« 671. 

Honor. in Cantica Cent. 613. 614. Imago Mundi 469. 473. 
475. 476. 497. 533. 551. 601. 610. 622. 623. 629. 639. 641. 
643. de luminaribus eccleaiae 469. 606. Philoaophia Mundi 
475. Summa 463. 469. 

Hugo de natura arium 242. 

Hugonis Floriacenaia hist. eccleaiastica 199. 477. 

Hugonis Metelli Certamen papae et regia 628. 

Hugonis de Bütlingen chron. roetricum 480. 

Hugonis de Trimberg Registrum multorum auctorum 624. 

Hugonis de S. Victore chronicon 200. 

Humhertus card. de concordia Teleria et nori Testameati 244. 
Hussitica Taria 494. 569. 602. 625. 641. 663. 677. 688. 690. 

I. 

S. lacobi historii 457. 



Digitized by 



Google 



701 



lacobut de Ardnone 555« 

Iacobi a Vitriaco hiatoria orientalia 213. 678. ?ila S. Mariae 

de Ognies 234. 
Jacques de Guise 448. 
3afob t>on &önig*$ofett 618. 
3an« ber dnrnfel 461. 481. 
Sglauer Statuten 680. 688. 
Imbricoois ep. Wirib. confessio 628. 
Iodite descriptio 594. 
Ioschimi propbetit 500. 
Johannes archidiac. Barensis 119. 
Johannes de Beleih de diyinis officiis 244. 
Johannis Bejr de Ochsenfurt Manuale prolbocollorum 493. 
Johannis de Capislrano epistolae 675. 
Iohannis Codagnelli chronicon 339. 
Iohannii de Cmellis Geata Caeiarum 671. 673. 
Iohannis abb. de Fords Tita S. Volrerii 234. 
lohannia de Huniad epistola 691. 
Iohannis Rekch Flores Ghronicoram 602. 
Iohannis de Mandayilla Itinerarinm 479. 
Iohannis de Mariguolis chron. Bohemiae 658. 660. 
Iohannis de Mnasis bistoriaram libri qninque 545. 
Iohannis de Njnnhejm bist ponlif. Roroanorum 544. 
Iohannis Pauperis de contemplacione anime oraciones 674. 
Iohannis dicti Porta de Annoniaso Coronatio Raroli IV 657. 
Iohannis presbjteri epistola ad Emmanuelem regem 235. 379. 

562. 564. 577. 611. 624. 678. 
Iohannis Salisberiensis Poljcraticon 243. 
Iohannis de Spira exhortalio ad Olhmarum Hager 496. 



Iohannis de Vico Duacenais chronicon 460. 
Iohannes Victoriensis 535. 
lordani cronica de transl. imperii 568. 
lordani bist, satjrica 682. 

lordanis de regnorum successione et bist. Getica 164.438.455. 

469. 472. 474. 535. 547. 570. 623. 
Iosephi bist, belli ludaici 155. 678. 
losephi Gruenpekch bist. Frid. et Maximiliani 585. 
Irimberti abb. Admunt. scripU 633. 641. 643. 
Isidori chronicon 459. 469. 548. 602. 672. 
Italiae regum calalogi 387 ff. 489. 

Wonia Carnotenaia epistolae 235. 491. 597. 628. Exceptionea 
regularum eccleaiaaticarum 488. 554. 615. epitome 572. 



Jtoblube* 469. 

jraifer^ronif, mctrifa)e 472. 575. 622. 626. ptof. bU 1348. 473. 




K. 



Digitized by 



702 



9tf0tflrr. 



Ktroli Magni decretum de exped. Roroiat 596. 

Ktroli IV ball« aarea 492. 493. 592. 657. Coronatio 657. 

Summ« cancellariae 519. Vita 657. 660. 671. 690. 693. 
JNoftrrncuburg 593. 
Ärcmfirr 440. 
Ärcm«mün(trr 430. 
&ulmbao)er ^riefiertoerfotgung 607. 



Ltdislti regit deacriptio 692. diploma 602. jtlage um feinen 
Stob 607. 

gambert« t>. Äfltttä) Uberfetungen in« 9tomantf$e 244. 
Lanfranci über contra Bereogariam 614. 
Langobardorum origo 351 ff. 414. 

Latinus Barensia 107—110. 119; cf. loh. archid. Barenais. 
Laurentn de Aquilegia Practica dictamiois 502. 587. 640. 
Laurentii de Bneiina chronicon 566. 660. 663. Carmen 660. 
Laurentii Saodomir. Ann. Poloniae 503. 

Lex Alaraannorum 598. Bawariorum 622. 643. Langobardorum 

351 ff. 382. 412. 440. 683. Stepbant regia Ungtriae 643. 
eins, ©ömnaftalbtbltotyef 430. 611—613. SRufeum 429. 
Liudprandi historia 196. 611. 
Linpoldi marchionii posleritaa 605. 
Liutoldi mon. Monteeniii epiatolae 498. 
Lotharii III electio 600. 
Lnbecenaiam episcoporom seriea 544. 
Lunaelacenaium abbatum catalogtu 496. 
Lupi Protoapatae chronicon 111 ff. 528. 
Lnpoldoa de Bebenburg de aelo chriat religionia 669. 



SWagbcburger He<$t 683. 688. 

Maioli narratio de dacibns Eotebio et Oatorgio 233. 
Mangoldi anlipapae abrenontiatio 464. 
Manipolua iuna 683. 688. 
Mappa mundi 475. 

Marsilii Patarini Defensor Pacia 532. de Tranalatione Imperii 

465. 532. 593. 
S. Martini relatio 233. 

Marünua Polonna 461. 462. 464. 466 (bis). 467. 470. 472.473. 

474. 503. 530. 533. 534. 535. 536. 542. 557. 56a 570. 575. 

591. 592. 594. 618. 622. 625. 665; 666. 667. 668. 
Martini Romani prophecia 639. 
Mathei de Cracoria oratio 681. 
Mathei domini Petri de Peruaio oratio 522. 
Matbiae electio in regem Bohemiae 685. 



L. 



M. 




SrgiDer. 



703 



SWatfee 443. 619. 

mit 432. 601 — 607. 

Memoriale temporam 571. 

MetelU Quirinalia 563. 635. 

S. Melhodü propbeüa 466. 

MeUenaium episcoporum chronicon 228. 

Miracola S. ridia t. Bernardoa Andegayenaia. Leopoldi 567. 
b. Mariae Virginia 232. Mathiae 634. Pantaleonia 608. 613. 
652. Virgilii 613. Vitalia 542. 
Moguntinorum arcbiepiscoporum catalogna 609. hittoria 544. 
Monachus Sangallenais 430. 



Necrologium 483. 568. Admont. 634. 635. 643. Altah. 488. 
Briiin. 591. S. Lamberti 623. Mellicenae 603. Olomucense 
677. Salisborg. 548. 549. 553. Seccor. 622. Voroweoae 
630. 

Neplacbo 690. 

Nicolai de Bobemia cbron. Bohemiae 688. 
SWfofeburfl 439. 692. 
Noroa Gato 629. 



Odorici deacriptio partioro orientis 603. biat orientalia 641. 
OliTerii Padarbrunnenaia bial. regnm Terrae aanclae unb Da- 

miatina 213. 369. 
Olmfla 439. ©ibl. M DomfaptteU 671. ber Uniütrfttflt 682. 

©tabtarc$to 683. lora ciyiutia 683. Epiacopornm aeriea 678. 

682. 

•Omneboni liber de concordia diacordantium caoooam 243. 
Orosius 159. 505. 597. 
Ortilonia notalae 503. 
Otakeri regia epitapbiam 612. 
Ollakari ducia Stinae teatamentum 476. 
Ottofor« «dmc^ronif 633. 

Ottonis Friaingenaia chronicon 131 — 173. 203. 467. 477. 575. 

593. 597. 610. 623. 624. 635. continoatio Otlonia de S. Bia- 

aio 467. 477. 575. 
Oltonia Friaingenaia Gesta Friderici com continnatione Rade- 

rici 144 ff. 442. 467. 540. 547. 587. 626. appendix 148. 610. 




N. 



O. 




Digitized by 



704 



Sfgifirr. 



PaUYiensium epiacoporam caulogot 466. 538. 596. 600. Don 

0o)mt»rin 453. 
S. Patricii purgatoriom 234. 

Pauli Diacooi vita et scripta 247—414. hiatoria Laogobardoruat 

164. 196. 455. 456. 469. bin. Romaoa 592. 
Petri Gompendiam cronicaram 562» 618. 
Petri Exceptionei legum Romaoaram 622. 
Petri Alphooai Hiapani dicta 522. 
Petri AlphoDfi Uber contra Iudaeoa 242. 
Petri de ßarrech epiatola 235. 
Petri Bleaeoaia epiatolae 499. 596. 619. 630. 
Petri Gellenaia epiatola 628. 
Petri Damiani opera 235. 488. 598. 690. 
Petri Lombardi opera 243. 
Petri Maoducatoria bist, acholaatica 243. 
Pelrut Pictarienaia de theologicia aententiia 243. 244. 
yetrr t». Stofen^eim, ©ebidjt auf ». Beon^arb 607. 
Petri de Vioeia arenge 448. epiatolae 449. 472. 482. 503. 518. 

519. 521. 532. 536. 546. 551. 570. 587. 593. 661. 683. 691. 
Philipp! prioria epiatola de flde Iacobianoram 236. 
Philipp! caocell. Pariaienaia opera 245. 
Poeniteotiale 575. 597. 

f)rag 44t). Untfcerfit&tftbiM. 657 — 670. fraget etabtrtty 681 
688. 

Pragenaium epiacoporam catalogua 657. 672. 



Prophetiae Tariae anonjmoram 236. 240. 413. 453. 483. 528. 

543. 639. 
Polkawa 657. 660. 688. 



Rabani liber de laude aanctae crueia 241. 

Radewici a. Ragewini GeaU Friderici 146 — 14a cf. Ott. Fria. 

Radalfi tranelatio S. Kaliiti 232. 

Radulphi chronicon 213. 

Radulphua Flariuiacenaia aaper Leriticum 243. 

Raliapooeoaium epiacoporam catalogua 538. auct. Laur. Hoch- 

wardo 453. 
Äonacrn, ttra)tt> 437. 689. 
Raymundi Summa 549. 
Reginonia chronicon 164. 623. 
Kein, *rd)to 446. ettftfbitttotycr 446. 625. 
Richirdi Gluniacenaia Chronicon 592. 
Richardi de Pophia Summa Dictaminia 518. 519. 
Richardi de S. Victore opera 243. 
Ridolfi notarii bist. Brixiana 386. 
Rigordi geaU Philippi Auguati 208. 



R. 




Stffltßrr. 



705 



Robcrti hiitoria de cipeditione lerosolimitana 21 1. 452. 468. 612. 
Roberti Wiscardi Gesta auet. Guillelmo Apul. 87 ff. Chronica 

122 ff. 

Rolandini lumma notariorum 641. 

Romae Mirabilia unb tynltye ©Triften 541. 569. 573. 602. 641. 



Romanae curiae proyinciale 475. 503. 538. 547. 554. 623. 
Romanorutn imperatorara calalogi 163. 387 ff. imperatorum et 

pontißcura caUlogi 453. 475. 478. 530. 541. 567. 607. 614. 

665. 666. imperatorum diplomala et epistolae 431. 433. 440. 

444. 445. 446. 477. 480. 481. 490. 492. 501. 502. 529.531. 

537. 547. 549. 561. 562. 567. 569. 576. 584—589. 599. 606. 616. 

617. 619. 621. 640. 641. 644. 658. 684. 685. yitae 693. 
Romanorum ponlißcum catalogi 476. 478. 497. 552. 560. 569. 

576. 605. 607. 610. 641. 644. chronologia 569. gesta 230. 

456. 460. 566. historia 454. prmlegia, epistolae, diplomata 

235. 451. 482. 488. 490. 492. 493. 496. 501. 536. 549.554. 

566. 567. 568. 569. 571. 596. 598. 613. 615. 616. 630. 640. 

641. 659. 682. 
Rofi Seiti bist. Romana 522. 
Ruodigerus de vanitate saeculi 628. 
Ruotgeri archiep. Trer. über decretorum 245. 



@ac(fen$rontf 472. 
ecK&fenfptefld 492. 614. 688. 
Oaljburfl 443. 614-619. 

Salzburgensium archiep. catalogus 466. 495. 530. 536. 552. 

568. 614. 618. rvthm. 495. 498. 539. 548. 552. 617. 624. 

631. 641. 667. abbatum S. Petri 536. 618. 
©oljburger &td)t 614. 
®$ti>abenfpie0et 415 ff. 430. 531. 539. 
Secundi Tridentini Gesta Langobardorum 349. 
©etfrib <§elblingS <3ebt$te 505. 
©eitcnflcttcn 431. 
Sibyllae vaticinia 570. 674. 
Sicardi Cremonensis chronicon 456. 
Sifridi abbatis Summa dictaminia 598. 
Sigeberlus Gemblacensia 196. 
Sigifridi abb. Gorziensis epiatolae 451. 
Sigismundi et Alberti regum epitaphia 641. 
Simeonis de Busco dneis Summa 629. 

Statuta eccl. Gneznenais 681. Moguntinae 489. Olomuceosu 

677. 681. Pragensis 681. Wratislaw. 681. 
Stephani de Languenlon archiep. Cant. opera 245. 

«r*fo k. X. IBanb. 46 



674. 




706 



Sffliftrr. 



Styriae docom Genealogia 530. 
Summa legum 572. 



Terrae aancUe deacriptio 377. 541. 562. 596. 601. 603. 606. 
639. 667. 

Theoderici über de locia sanclia 479. 
Theodma ri Casioenais epiatola 615. 643. 
Thomae de Gapua Samma Dictamioatn 518. 519. 521. 528. 
603. 

Thomae Ebendorfer de Haaelbach chronicoo 504. 
Thymoms Summa 499. 

Translatio S. Agili 233. Benedict! 613. 652. 656. Cornelii pa- 

£ae 233. Colhberü 233. Heliani 384. Hennetia 548. 635. 
aliiti auct. Radulfo 232. Martini 233. 452. 495. Mercorii 
383. Ruperti 456. SS. Syneaii et Theoporopi 566. 650. Viti 
et Modeati 544. Wencezlai 669. 
de Tranalalione imperii 569. 657. 
Trevirorum geata 227. 
Tridentinoram episcoporum catalogoa 578. 
Tristani Chalci Nuptiae Maximiliani 485. 
Tnllenaium episcoporum geata 225. 
Turpinua de ViU Karoli 238. 
Tjbini Correctoria 535. 



Ubine, Urfunbenbu$ eines Notare 624. 
Udonis Magdeb. hiatoria 480. 67a 692. 

Urfuntcn 443. 486. 504. 531. 538. 553. 556. 585. 621. 658. 
660. 682. 684. 685. 692. cf. Rom. imp. et pontif. diplomata 
unb Chartnlaria. 



Vationia chronicon 593. 

Venetiaratn origo 479. Venetoram leget 693. 

Venus de curia Romana 614. 627. de electoribns 549. de 

nummo 466. 611. 615. de Ottone III 56a de rege iuato550. 

de templo Saliaburg. 555. de monachia S. Petri Saliab. 553. 

de achiamale 552. 554. de Tartaria 615. de Terra Saactt 

616. de yanitate Scoti 628. 
»tpi $ueier« Qtyronif 500. 



u. 




»ffliflcr. 



707 



Viclor Turonensis 160. 

Victor Vitensis 431. 466. 611. 644. 

Vinceotii Bellovacensis Specolum bistoriale 504. 675. 681. 
Vincenlias Pragensis 441. 690. 
Virdunensium episcoporum historia 225. 

Vitio b. Audradi 232. Hildegardis 233. 550. Homelinae 234. 
Karoli Crasai 603. Mechtildis 678. Tnugdali 234. 624. Wet- 
tini 647. 64a 

Vita (Passioetc. cum roiraculia, translationibos) Adalberonis ep. 
Wirzb. 430. Adalbert! 544. 608. 613. 632. 649. 659. 669. 690. 691. 
loci. Brumme 669. Aegidii 607. 653. Afrae 168. 458. 542. 
608. 613. 639. 643. 653. Agaunensiutn 635. Albani auct. 
Gozwioo 624. 651. Albarti 650. Alexandri Magni 453. 667. 
Allmanni 454. 459. 593. 600. 653. Araaodi auct. Baude- 
mundo 655. Ambrosii auct. Paulino 557. 608. 648. Amici 
et Amelii 239. Anathelonia 656. Anniani ep. Auril. 556. 
Anseiroi 385. Apollinaria 652. Arbogast i 652. Arnesti archiep. 
Prag. (667.) 669. ArnulG 557. 653. Altalae auct. lona 648. 
Audoeni 232. Auguatini Angl. 650. Austregisili 650. Aviti 
557. 651. Ballbildia 642. 647. Barbati 384. 414. Bardonia 
650. Bedae 635. 650. Benedict! auct. Gregorio 648. Bc- 
nigni 634. 639. 655. Bernhardi 233. 592 653. Berlholdi 
abb. Garst. 459. 606. 612. BcrluIG 430. Bonifacii 168. 632. 
650. auct. Olhlono 608. Brendani 505. Brictii 612. 638.656. 
Brunonis auct. Ruotgero 655. Burchardi ep. Wirab. 458. 
635. 638. 655. Burgundofarae 543. 556. 648. Carauni 650. 
Carolomanni 688. Castriciani 656. Chiliani 458. 556. 609. 
612. 625. 652. Cholomanni 603. 608. 611. 613. 655. 678. 
Gbunegundis 606. 612. 648. Chuniberli 613. 656. Chunradi 
arcbiep. Salisb. 548. 549. Chunradi Const. 656. Ciarae Assis. 662. 
Gari abb. 646. Claudii arch. Vesontini 460. Clodoaldi 653 
ClodulG 460. Columbae Senon. 450. 631. Columbae abb. 
auct. Adamnano 650. Columb*ni 168. 632. auct lona 656. 
Corbiniani auct. Aribone 168. 495. 573. 608. 613 (bis). 635. 
654. Cyrill! et Methodii 455. Dalmatii ep. Ticin. 656. De- 
aiderii auct. Warnaharo 650. Dionysii 609. 655. Disibodi 
auct. Hildegarde 568. Dunstani 233. Eberhardi archiep. Salzb. 
459. 495. 543. 617. 656. Edildrudia 651. Edwardi regis cum 
tranal. 233. Elisabeth Schonaug. 234. Elizabeth Thuring. 642.659. 
669. 678. 681. auct. Theod. Thuringo 456. Emerici 495. 
626. 651. Emiliani 647. Emmerammi auct. Aribone 609. 635. 
639. auct. Meginfredo 654. Eucharii Valerii Materni 458. 
608. 613. 656.662. Euchcrii ep. Aurel. 232. Eusebii Vercell. 
653. Eustasii auct. lona 556. 648. Ewaldorum 654. Faustini 
et Victorici 609. Ferreoli 651. Fidis 654. Firmini 460. Flo- 
riani 541. 608. 613. 634. 643. 649. Florini 611. Fribardi 
647. Fursei 647. Gaii ep. Mcdiol. 656. Galli 632. auct. 
Wal. Slrab. 456. 598. 607. 608. 613. 643. 655. Galli ep. 



Digitized by 



708 



Sifgifitr. 



Arrern. 653. Gamulberli 639. 647. Gebehardi archiep. Saliab. 
495. 537. 600. 640. 641. Gengolfi 232. 495. 608. 612. 613. 
635. 639. 649. Genorefae 542. 608. 613. 635. 639. 646. 
Gereonia 168. 655. Gerardi de Roussilloo 239. 503. Ger- 
bardi ep. Moroseni 495. 651. Germaoi 457. 639. Autiaiodor. 
auct. Constantio 650. 654. metrica aoct. Henrico 232. 
Paria. 456. 650. Gertrud is 543. 556. 612. 638. 648. 656. 
677. Glodeaindia 648. Goaria 608. 613. 643. 652. 662. Go- 
tebardi auct. Wolfbero 482. 566. 611. 649. Gotbalmi 603. 
Gregorii I auct. lobanoe 598. 648. Gregorii VII 650. Gre- 
gor» ep. Lingon. 649. Gregorii abb. S. Aodreae 649. Gun- 
deramroi 648. Gundrici Dunelm. 234. Guutheri 669. 692. 
Uabrabae'648. Haimeradi 651. Qartwici Salib. 495. 543. 
656. Hedwigia 544. 691. Heinrici II 233. 679. aucL Adal- 
berte 613. 652. Herculiani 648. Herhardi auct Paulo 646. 
Hermacborae 608. 613. 634. 642. 652. et Fortunati 639. 
Hilarii Pict. 556. 632. 647. auct. Fortuna to 608. 613. 631. 
Hildegard!» 233. Hüdegundis 544. 651. Hüdolfi TreT. 652. 
Hospicii 649. Hugonia Gluniac. 233. Hnmberti abb. 648. 
Humelinae Ambianensia 234. lohannia I papae 650. luliae 
652. luliani 655. Kaliroeri ep. Mediol. 656. Karilefi 652. 
Karoli IV 657. 660. 671. 690. 693. Ladizlai 495. 651. Lam- 
berti 458. 608. 612.613.639. auctore Nicoiao 234. Stepbano 
638. 643. 654. Leodegarii 457. 654. Leonbardi 607. 641.655. 
Leonii IX auct. Wiberto 495. 649. Liborii 458. 652. Lio- 
ba e auct Rudol.'o 543. 654. Liudger! 649. Liudmilae 654. 
691. auct. Cbriatiano 668. Ludowici IV irap. 497. Lulli 655. 
Lupi 654. Lupicini et Romani 647. MacloTÜ auct. Sigeberto 
456. Magni 653. Malachiae 655. Manegundia 655. Marcelli 
auct. Fortunato 634. 652. Mariae Magd. 543. 612. 652. Ma- 
riae de Ogniea auct. lacobo a Vitriaco 234. Mariani Scott 
647. Martbae 652. 656. 668. Martialia 651. Martini 612. 643. 
auct. Serero 606. 613. 656. Martini abb. 656. Matern i Me- 
diol. 652. Materniani cp. Rem. 656. Matbiae cum inrenüone 
et miraculia 606. 612. 634. 647. Mathildia reginae 657. 
Mauri auct. Fauato 632. 634. 647. Mauncii 16a 608. 609. 
654. Maximilian! 541. Maximini auct. Lupo 458. 566. 611. 
613. 650. Medardi auct. Fortunato 557. 635. 650. Meginradi 
612. Mocbullei 647. Monae ep. Mediol. 656. Morandi 569. 
Nicelü Lugd. auct. Gregorio 458. 649. Ntcetii Trer. 566. 
606. 654. Odiliae 543. 608. 611. 613. 656. Odiliae et b. 
lobannia ßlii eius 224. Oawaldi 549. 615. 653. 662. Olh- 
mari 608. 612. 613. 638. auct. Walafr. Strabone 592. 598. 
656. Ottonia ep. Babenb. 405. 496. 651. Paldonia Tatonis 
Tagonis 384. Paterniani 456. Peregrini 649. Petri Lombard i 
649. Pirminii 456. 655. Placidi auct. Stepbano Anic. 495. 
Preiecti 635. 647. Pmali 653. Procopii 643. 659. 669. 691. 
Quinque fratrum 659. 669. 692. Quintiani 654. Quinlini 634 




»ffliffer. 



709 



655. Quirini 489. 496. 537. 563. 651. auct Heinrico 627. 

Quirini ep. Sisciensis 650. Radegundis auct Fortaoato 542. 

557. 638. 643. 653. 662. Remigii brcTii 556. auct Fortunate 

457. auct. Hincmaro 596. 612. 613. 626. 643. 654. 674. 

Remigii Rotomag. 460. Richarü 649. Rudberti 495. 548. 

549. 553. 612. 613. 617. 648. 662. Ruperti com. pal. aucl. 

Hildegardae 568. Scholaa licae 495. 647. Senech 648. Sern Iii 

557. 568. 593. 649. 662. 669. Severi epifcopi 647. Seren 

ep. Rar. cum Irans!. 458. 608. 655. Severini auct. Eugippio 

168. 450. 551. 573. 608. 613 (bis). 615. 631. 635. 646. 

Sererini Colon. 613. Sigismunds 455. 612. 625. 639. 649. 

669. Simonis comiüs et monachi 233. Solae 656. Stanislai 

544. 664. 668. Stephani regis 651. 653. auct. Hartuico 436. 

495. 498. 568. 626. Suljpicii 654. SyUini ep. Morin. 460. 

Symeonis Trev. 233. 650. Sympboriani 653. Syri etNirentii 556. 

T heogeri 432. Theonesti et sociorum 458. Theudarii auct 

Adone 556. 648. Thiemonis 459. 545. 600. 627. 639. 641. 

654. Thomae Cantuar. 608. 613. 641. Trudpert! 615. Udal- 

rici 450. 494. 541. 572. 592. 662. auct ßernone 612. 652. 

Undecim milium rirginum 232. 543. 606. 608. 655. 669. 

Ursii et Leopatii 655. Valerii ep. Tre?. 647. Vedasti 625. 

auct. Alcuino 457. 556. 608. 613. 654. 677. Venantii 650. 

Victoris Massil. 457. 652. Vincenlii 647. Virgilii Salib. 457. 

495. 543. 545. 617. 656. Volveiii auct lobanne abb. Ford. 

234. Waltourgis 608. 613. 647. auct Wollhardo 543. 598. 

638. 649. Wenceslai 608. 613. 643. 654. 659. 668. 669. 678. 

691. Wernheri ep. Mersb. 669. Wieberti auct. Sigeberto 

456. 457. Wichperti auct. tupo 653. Wilhelm i Aquitan. 232. 

495. 688. Wilhelmi archiep. Bituricensis 234. Wilhelmi abb. 
• Hirsaug. 644. 652. Willibald! 566. 652. Willibrordi 655. 

Willifridi 649. Wolfgangi 612. auct. Othlono 498. 655. 
Viti Ebersbergeusis ebronicon Bawariae 461. 
JBorau 446. 626 — 631. $au6$romf 627. 



w. 

Waltrami Über de inrestituris 457. 
Weingartens« monachus de Guelßs 482. 
Wcnrici epistola ad Greg. VII 490. 
SBenacU VI »frörest 680. 
Wcnzeslaus de Iglayia 683. 689. 
Weslphalorum origo et con?ersio 479. 

SBien, r. r. $au«., $of* unb ©taatSorü}il> 427. 434. 584—592. 

«ofbibltot^e 427. 433. 441. 447- 584. örabifaöfl. toMiotW 

442. @*ottenflift 442. 592. 
©ifnfr Weckte 481. 539. 561. 625. 674. Statuts Unirersitatis 

504. Unirersitatis decisio 641. 



Digitized by 



710 Rfflijtfr. 

Willelmui Gemeiieemii 485. 
Winandi epistola 452. 
Wipponis opera 165. 610. 
Wormatiensinm epitcoporam catalogtu 584. 
WratitlaTientiom epitcopornm catalogoi 658. crooica 578. 



z. 

Zollerniae coro i tum genealogia 503. 
Stwttel, «nfriu 433. StMiofyef 608 - 611. 



Dm* ff 41er. 

e. 433 3. 6 ». u. tief Koffert flatt *ofler*. 
435 , 20 t>. o. w 153 flatt 151. 
438 9 5 ö. u. v etymibl flatt e^mfbt. 

468 , 11 t>. b. » 27 flatt 17. 

477 , 18 t>. o. , IX, 339 flatt SS. XI. 

528 9 25 p. o. » PrototpaUe flatt ProUspaUe. 

529 v 29 ö. o. v öom flatt MB. 
537 , 28 t>. o. » Äaifrr flatt *6mg. 



^erftcHung: Dmma^9Rifrofttmtcd^mf , 9Nün<$en 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



mm 



Digitized by 



Google